- N -

nah  n.  (nah©) [modern] rey. king. king. § Nah ya umana kau isau palka atya dadang. King ba almuka taim ailal pali kan. Hubo muchos reyes en el tiempo de los ancianos. (cf. nahyal)

nahas  n.  (var. nang as) lado; ribera. baila. side; bank (of river). § Kuring ya nahas (wâk) kau lâti watah yang. Dûri ba baila wâla ra laki brîsna. El pipante lo tengo pasado al otro lado. I keep my canoe on the other side.

nâh dapi  conj.  si; muni. and then (completed action). § Kasi nâh dapi ulpayang. Pih si ulbisna. Habiendo comido ya, estoy escribiendo. Having eaten, I am writing. § Kasi nâh dapi tung yang. Pih si muni taukisna. [NOTE: ]

nahyal  n.  (nah©yal) [modern] reina. kwîn. queen. (cf. nah)

nâka  ncons.  (nâ©) [modern] clase; especie; tipo. sât. sort; type; kind. § Âka aikatak âka nâka wâk ka. Naha wauhtaika na sât wâla sa. § Yaka yaka ai nâka dîka ka? Baha ba dia sât daiwra sa?

nakabah  n.  (naka©bah) semejanza. tâlya. resemblance. § Yang laih pâpanghki karak nakabah yang. Yo me parezco a mi padre. § Alas ya yang nakakibah. El se parece a mi. § Yang alas balna nakakanabah (yang). Yo me parezco a ellos.

nâka daknaka  vp.  (nâ© dakti) obstaculizar. kan dakbaia. obstruct. § Nâki daktanih. No me obstaculicés.

nakahnaka  vi.  (nakahpi) (eqv. kal nakahnaka) aguantar; soportar; resister. stan munaia. hold out; endure; withstand; stand. § Mâdi yangna damaska kungka kau yawikdana kau lalang yâna kasak nakahpikdana. Naiwa tîtan unta un ra wih banghwri taim ûlu ai saman yang nani stan muni banghwri. Today when we went to the edge of the forest we got stung by wasps but we withstood the pain. § Anaki dalaka it (kal) nakahpasing. Naipa lâtwan sip stan munras. No puedo soportar el diente que me duele. I cannot stand the pain of my toothache.

nâka nâka  ncons[modern] varias clases. sât sât. various kinds. § Muih balna ya nâka nâka lau lau ka. Upla nani ba sât sât bâra bâra sa. Hay varias clases de gente.

nanadanaka  vi.  (nanadi) temblar. tatatwaia. tremble. § Yang laih muih kal baudai kau yawi nanadanaka waltasing. Cuando se pelea, no quiero ir (allá) para temblar.

nang as  n.  (var. of nahas)

nangkirit  n.  (nang©kirit) [ichth] pez sierra; pez espada. twaina. sawfish. Pristis sp.. § Nangkirit ya bilam as dutka palka ka. El pez sierra es un pez malo. § Nangkirit ya bilam balna wâk yapa sa, kirit as watah ka. Twaina ba inska nani wâla bâku apia sa, sâ kum brîsa. El pez sierra no es como los otros peces, tiene un morro en forma de sierra. (syn. kungkirit)

nangtak  n.  (nang©tak) 1. [anat] nariz; pico; hocico. kâkma. nose; snout; bill; beak. § Wisusu ya nangkatak subingka ka. Wistiting ba kâkma tatwa sa. El pizote tiene un hocico puntiaguda.
® nangtak pahka  n.  (nang©tak pahka) [anat] ventana de la nariz. kâkma unta. nostril.
® nangtak waska  n.  (nang©tak waska) moco. kâkma lâya. nasal mucus. § Sûlu ya nangkatak waska buhtasa ka. Yul ba kâkma lâya lâwras sa. Los mocos del perro no se secan. 2. catarro; tos. siahka. cough. § Man panka pihka mahka dîram laih, nangtak dutka mâ watrang. Si fumás muchos cigarros, te alcanzará un tos malo.

nau  n.  (nau©) [modern] ley; costumbre. lâ. law; custom. § Âtmalh ya nau yamti lau ka. Wihta ba lâ daukisa. La autoridad hace la ley.

nauh  1. a.  bajo. mâya. low. 2. adv.  abajo; a poca altura. mâya. down; low; below; at low altitude. § Suba ya waya nauh lakti laupi yâtah. Bajame un poco la porra. 3. a.  (voz, sonido) grave; bajo. mâya ra (bin). (voice, sound) low-pitched. (ant. tarat) 4. a.  (voz, sonido) quedo; bajo. mâya ra (bin). (voice, sound) low (in volume, intensity). (ant. tarat) 5. loc.  abajo. mâya. below.
® nauh kau  loc.  abajo. mâya ra. below; down. § Sau ubulka yaupak nauh kau wî lakwi ûma yamtah. Bajate del cerro (yendo) para abajo y hacé tu casa. 6. n.  río abajo; aguas abajo. mâya (tingni, âwala ra). downstream; down river.

nautak  n.  (nau©tak) [modern] documento legal o oficial; constitución. lâ wauhkataya. legal or official document; constitution; charter. Nicaragua Asangkabah Tunak Naukatak; ; La Constitución de la República de Nicaragua; The Constitution of the Republic of Nicaragua.

nau yamnaka  vt.  (nau yamti) juzgar; sentenciar; enjuiciar. lâ daukaia. judge; sentence; prosecute. § Mâdi âka âtmalh ya muih naukana yamtai. Naiwa na wihta ba upla lâka daukan. Now the judge is responsible for bringing the law to bear on people. [NOTE: check argument structure and plural naukana in example]

nawah  n.  (nawah©) [mam] 1. (clar. nawah bulka) tigre; jaguar. lîmi; lîmi bulni. tiger; jaguar. Felis onca. § Nawah ya damaska kau wâlik tungwai dapak bik dî muihka wâlik kasya. El tigre sólo anda en el monte y sólo come carne. 2. término general para los gatos salvajes grandes: jaguar (tigre), puma (león), pantera negra, manigordo (ocelote), etc. lîmi. generic term for any large wild cat, including jaguar, puma, black panther, ocelot, etc. Felis spp.. § Nawah ya wâk wâk lau ka: baraska, pauka, bulka, lalahka. Los tigres son varios: negros, rojos, pintos, y amarillos. § Nawah ya bakaka bisika watah kau walahka palka ka. Lîmi ba ai luhpia sîrpi brî pyûa ra sibrin pali sa. Cuando la tigra tiene sus crías es horrenda.
® nawah bâka  n.  (nawah© bâka) [bot] especie de hierba. lîmi kânka. type of plant.
® nawah baraska  n[mam] pantera negra; tigre negro. lîmi siksa. black panther. Felis sp.. (eqv. of nawah mûka)
® nawah bulka  [mam] jaguar; tigre. lîmi bulni. jaguar; spotted tiger. Felis onca. § Nawah bulka ûkatak ya muih bakandai. Lîmi bulni tâya ba upla atkisa. La gente compra/vende la piel del jaguar. People buy/sell the skin of the jaguar.
® nawah kuyus  [mam] tigrillo; manigorda. lîmi kuyu. ocelot [?]. Felis sp..
® nawah mûka  n[mam] (eqv. nawah baraska) pantera negra; tigre negro. lîmi siksa. black panther. Felis sp.. § Nawah mûka damaska itutukwâna kau mîdai. El tigre negro vive en los montes grandes. § Nawah mûka ya alas tungwasa; bâs, arungka yapa rihwadai. Lîmi siksa ba yakan taukras; yumhpa, walhwal bâku tauki banghwisa. La pantera no anda sola; van tres o cuatro juntas. The black panther doesn't live alone; it travels in groups of three or four.
® nawah panka[ks]  n.  (nawah© panka) [bot] ojoche colorado [jc]. dus târa sâtka kum. type of tree.
® nawah pauka  [mam] león; puma. lîmi pauni. puma; mountain lion. Felis concolor. § Nawah pauka ya asung pahka âisau palka ka. El puma es muy cruel. The puma is very vicious.
® nawah usuka  n.  (nawah© usuka) [bot] lîmi iskika. low crawling plant with hairy bright purple stem and bright blue-purple hairy berries (1cm).
® pan nawahka  n.  (pan© nawahka) [mam] dus lâmya.

nâwalh  n.  (nâ©walh) [myth.] [Nahua. nahualli (witch); Span. nagual] diablo; demonio. sîtan. devil; demon. § Nâwalh ya asang luih kau lau ka. El diablo se encuentra en todas partes. § Nâwalh ya muih yamka balna asung kau âwi kapahtai. Sîtan ba upla pain nani kupiara dimi trabil munisa. El diablo hace perjuicios al entrar en las conciencias de las personas buenas. (cf. tingsuba)

ngka  (syn. âka)
® ngkau  (syn. âkau)
® ngkaupak  (syn. âkaupak)

ninih  n.  (ninih©) [kin] abuelo. dâma. grandfather. § Ninihki âka muihka itukwâna laih yamka palka ka. Mi abuelo tiene un cuerpo muy bueno. § Ninihki dî muihka dâti yâtida. Mi abuelo me asó carne.
® ninih mâmahka  n.  (ninih© mâmahka) [kin] bisabuela; madre de abuelo. dâma yâptika. great-grandmother; grandfather's mother.
® ninih pâpanghka  n.  (ninih© pâpanghka) [kin] bisabuelo; padre de abuelo. dâma aisika. great-grandfather; grandfather's father.

nûdanaka  vi.  (nûdi) esconderse. yukwaia. hide. § Yang dî dutka yamtasing dai bahangh nûdanaka waltasing. Como no hice nada malo, no quiero esconderme. § Yaka alka ya sûpingh as kaupak nûdai. Baha waitnika ba ûsi wihta kum wina yukuwisa. § Yang yaka alka makdaka kaupak nûdanaka waltayang. Yang baha waitnika nâkra wina yukuwaia wânt sna. (cf. lukdanaka)

nûdana kau  ep.  escondido. yukuwan ra. in hiding. § Wahaiki muih as îtida ya nûdana kau tung ka. Muihki upla kum îkan ba yukuwan ra taukisa. My brother who has killed someone is in hiding.

nuh  n.  (nuh©) [man] mortero para pilar. unuh. morter.
® nuh panka  [man] majadero; mano de mortero. unuh mihta. pestle.

nûnahka  loc.  mâprika. obscured location; not in line of sight. § Yang yaka muihka ya talsing dai kat alas ya nûnahka kau sâk dai bahangh. Yang baha uplika ba kaikras kapri kan witin ba mâprika ra bui kan bara. I didn't see that person because he was not standing in my line of sight.
® nûnahka kau yulnaka  evi.  (yulti) hablar de una manera indirecta. mâprika ra aisaia. speak in parable; speak vaguely, obscurely. § Muih as as balna ya yul balna nûnahka kau yuldai. Upla kum kum ba stûri nani ba mâprika ra aisisa. Some people have a tendency speak in parable. § Mâdi al as yul yultida dai ka, yang it kang lâwasing yâ yamtang dai, yul ya nûnahka kau yulti bahangh. Naiwa waitna kum stûri aisi kata ba, yang sip tânka brîras ai munan, kan stûri ba mâprika ra bâman aisi na ra. (cf. dangkat makpah kau yulnaka)

nûnaka  vt.  (nûti) 1. esconder; encubrir; ocultar. yukukaia. hide; conceal. § Yang lihkiwan ya nûtingka balna kaupak nûtuting. Yang lalahki âimplikra nani wina yukukaisna. 2. robar; hurtar. implikaia. steal. thieve. § Arakkibus nûdida. Se robaron mi escopeta. § Yaka sûkalu dîki muihka nûnaka waltai. Ese perro se quiere robar mi carne. § Muih as dîki nûtida. Alguien se robó mis cosas. § Dî nûnaka ya yamka sa, muih yak îdai. Es malo hurtar, porque nos pueden matar. § Dî nûnaka ya dutka palka, muih luih yak waldasa taldai. No es bueno robar cosas, porque nos aborrece todo el mundo.

nung  n.  (nung©) (var. of nungh)

nungh  n.  (nungh©) (var. nung) número; cifra. namba; numba. number; numeral. § Âka aitakka âkau nungh as itukwâna ulna lau ka. Naha wauhkataya na ra numba kum târa ulban bâra sa. There is a very large number written on this paper.
® nungh kulnaka  ev.  (nungh kulpi) contar números. numba kulkaia; namba kulkaia. count numbers. § Nungh kulnaka ya dî as dasika palka ka. Namba kulkaia ba diara kum karna pali sa. Es muy difícil contar números. Counting numbers is a very difficult thing.

nusbuk  n.  (nus©buk) [modern; ichth] tiburón. îlili; kalswi. shark. § Nusbuk ya bilam as dutka ka, dî luih ya daknaka wâlik waltai. Kalswi ba inska kum saura sa, diara sut ba klakaia bâman wânt sa. El tiburón es un pez malísimo, sólo quiere trozar todo. § Nusbuk ya was anakat kau sirihka palka tungwai. Ilili ba lî munhtara isti pali taukisa. El tiburón nada raudamente en el fondo del agua.

nûtingka  vnom.  (nûtingkaka) ladrón. âimplikra. thief. § Muih nûtingka ya pukka kau yamka amasa ka, dî nûnaka waltai bahangh. Upla âimplikra ba tihmia taim pain yapras sa, diara implikaia wânt sa ba mihta.