- T -

¹  n.  (tâ©) camino; ruta; vía; calle; carretera; sendero. yabal. road; path; street; route; highway; way. § Âka tâka kîmak watah ka. Este camino tiene (muchas) piedras. § Tâ yûhka ya muih wâtdanaka waldasa. Nadie quiere recorrer un camino largo.
® tâka ânaka  ev.  (tâ© âti) esperar; aguardar; velar. bîla kaikaia; bîla aiwahkaia. await; wait for; be on the lookout for. § Yaka bikiskika balna yawadida ya tâka ânaka pih? ¿Hay que esperar a los niños que se fueron? (syn. tâka âwanaka)
® tâka âwanaka  (tâ© âwi) velar; atisbar; esperar. aiwakaia. wait for; be on the lookout for. § Yan pâpanghki wâya bahangh âkat tâka âwuting. Yauhka papiki aula ba mihta, nahakat aiwakaisna. Ya que mi papá viene mañana, voy a quedarme por aquí esperándolo. § Mâdi âka pah as kau yawanaka pumting dai katka yawasing dai muih as tâki âwai bahangh. Naiwa yûa plis kum ra wâia lûkri kan kuna wâras kapri upla kum bîli aiwahki ba mihta. (syn. tâ ânaka)
® tâ bâmak  en.  a medio camino. lilan; lila. halfway; along the way.
® tâ bâmak kasna  en.  {1. kasniki} lilapata. food to be eaten during travel.
® tâ lâwanaka  n.  (tâ© lâwanaka) puente. yabal luwaika; brits. bridge.
® tâ lukdanaka  vi.  (tâ lukdi, tâ© lukdi) perderse; desviarse; errar. aimawahkaia; yabal tikaia. get lost; stray. § Yang tâ lukdikda. Yang aimawahkri. Me perdí. I got lost. § Yamka tâmapas ya tali yawah, tâma lukdaram. Pain yabalkam ba kaiki was, aimawahkma.

²  n.  (tâ©) [anat] teta; mama; tetilla; ubre; pecho. tyâla. breast; teat; mammary; udder; bosom.
® tâ daknaka  vt.  (tâ© dakti) destetar. tyâla dakbaia. wean.
® tâ tangka  n.  (tâ© tangka) [anat] pezón. tyâla tâ. nipple.
® tâ ûka  n.  (tâ© ûka) [man] corpiño; sostén. brasir; brasil. brassière; bra.

tâdang  n.  (tâ©dang) [entom] hormiga guerreadora; hormiga arriera. târing yûla [tw]. army ant.

tahdanaka  vi.  (tahdi) gotear. tahwaia. drip; dribble; fall in drops. § Û tarat kaupak was tahdai. Utla pûra wina lî tahwisa. There is water dripping from the ceiling.

tahkamat  nrel.  (tah©mat) por. tâwan. for; for the sake of.

tahnaka  vt.  ( [?]) verter a gotas; hacer gotear. tahkaia. drop in droplets (liquid). § Mikdini kau dî âwai kau dî basta waska tahnaka walwai. Wan nâkra ra diara dimaia taim, sîka lâya tahkaia wânt sa.

tahu  n.  (tahu©) [modern; man] accesoria; letrina. tailit; klasit. toilet; outhouse; latrine.

¹taihnaka  vt.  (taihpi) cerrar; tapar; apretar; pisar. prâkaia; taibaia. close; step on. § Alas û taihpida. Él cerró la casa. § Dî bakannaka ûka ya taihpang lau bahangh yawasing bûna wikda. Como está cerrada la tienda volví a mi casa sin ir (allí). § Ûki dîpihka kau pah bahka as lau ya taihnaka waltayang. En mi patio hay un hoyo grande que quiero tapar.
® takat taihnaka  vp.  (ta©t© taihpi) tapar; cubrir. pûra prâkaia. cover. § Waspah ya takat taihnaka waltayang. Quiero cubrir el pozo.

²taihnaka  vt.  (taihpi) conducir; manejar; timonear; pilotar; pilotear; gobernar (una embarcación). wâkaia. drive; steer; pilot. § Pransisku asang tîma taihnaka kang lâwida. Fransisco aprendió a manejar el carro. § Alas kuring taihpingka ka. Él es timonero de cayuco. § Sirihka asang tîma ya taihpanih. No manejés el carro (tan) rápido. § Iruplîn taihnaka dîka bû watah ka. El avión tiene dos hélices.

taim  n.  (taim©) [Eng. time] tiempo. taim. time. § Ai taim watah man? ¿Qué hora (tiempo) tenés? (pref. âkatka)

taitai  n.  (tai©tai) [mam] ardilla gris. butsun; butsung. gray squirrel. Sciurus sp.. § Taitai ya dî baka as dutka, panmak balna rauhnaka wâlik tungwai. Butsung ba daiwan lupia kum saura, dus mâ nani danh daukaia bâman taukisa. La ardilla es un animalito malo, sólo anda destruyendo los árboles frutales. (cf. butsung)

takang  ncons.  (ta©ng) contenido del estómago. contents of stomach.

takang yaknaka  vtc.  (ta©ng yakti) vomitar; regurgitar. aikabaia. vomit; throw up; regurgitate. § Yang takang yaktikda bahangh îwanaka yapa ka. Vomité y por eso parece que voy a morir. § Yang kuma waska kau yawayang taim, tiking yaktayang. Cuando voy en el mar, vomito. § Mâdi pan, dî basta waya dihikda, dapak takang isau yaktikda. Hoy tomé un poco de medicina y vomité mucho. (cf. yaknaka)

takat  nrel.  (ta©t©) {1. tikit, 12. tinit} en; sobre; encima de; arriba de. pûra. on; above; (on) top of. § Baka as kîmak takat kau lau ka. Un niño está sentado en la piedra. § Kusma pan takat kau sâk ka. El zopilote está parado en el árbol. § Yang û takat yau laudi dapi, wauhdikda. Yo me senté encima de la casa y me caí. § Yalau panka takat yaupak wî lakwah, wauhdaram. Bajate del mango que te vas a caer. § Kuringki dangka yau awanak panka as takat kau ilnaka pumtayang. Pienso colocar mi cayuco encima de un santamaría. § Mining mâ as luih yak yawarang takat yau. Algún día todos iremos hacia arriba (al cielo).
® takat waska  n.  (var. tarat waska) agua de lluvia. pûra lâya. rain water.

tâkat  nrel.  (tâ©t©) {1. tâkit, 11. tâkitna, 33. tâkatna} adelante; lo que va a pasar; delante; enfrente; antes de; ante; futuro. kan; kaina. ahead; future; before; front of. § Sau ubulka yau lau ya, tâkat yâlah yawayang. Hil kum bukra bâra ba kaina ba ra auna. § Yang tâmat kau yawaring. Yo iré delante de vos. § Yalki wâya bahangh tâkat kau yawayang. Mayi aula bara kainara auna. Como viene mi esposa, sigo adelante.
® tâkat ânaka  evi.  (tâ©t© âti) defenderse. kaina kahbaia. defend self.
® tâkat âwanaka  vt.  (tâ©t© âwi) oponer. kainara aimakaia. oppose; argue against. § Muih as ya dutka yamtai kau, tâkat âwayam kau dutka mâ pumtai. Upla kum ba saura dauki taim kaina ra aimakisma taim, saura mai lûkisa. Cuando una persona hace mal y cuando lo oponés, piensa mal de vos.
® tâkat kau  ep.  siguiendo sin interrupción; sigue haciendo. kaina ra. continually without interruption; keep. § Tâmatna kau un bauti atnauh! Kainam ra aiwani banghwi bas! ¡Sigan cantando! Keep singing (you pl.)!
® tâkat lâwanaka  vi.  (tâ©t© lâwi) pasar su grado; sobresalir. pûra luaia. succeed; pass one's grade. § Pâwanihki ya âka mâmâka laih tâkat lâwuti. Painika ba naha mâni lika pûra luaisa. Mi compañero pasará su grado este año.

takatlah  ea.  (takatlahlah, takatnalah) poco profundo (hoyo); poco fondo; sin profundidad. puran. shallow (hole); not deep. § Âka asangka kau waspah balna ya puruhka sa; takatlah wâlik ka. Naha tawanka ra lîwanhta nani ba pakni apia, puran bâman sa. In this town the wells are not deep, they're all shallow. (ant. puruhka)

takdanaka  vi.  (takdi) plinghwaia; takwaia. chip; flake off; peel. § Dî wisam balna muih yamdai ya lumakka balna yamka watah ka, katka umana bungpai kau, ûkatak luih takdadai. Diara râya nani upla paski ba mâpla nani pain brîsa, sakuna almuk takuya taim, tâya sut plinghwisa.

taknaka  vt.  (takpi) desollar; despellejar. takbaia; plinghbaia. strip; skin; flay; scrape (skin). § Tûruh îtikda ya ûkatak taknaka muih as waltayang yâ umhnaka. Bîp ikri ba tâya takbaia upla kum wânt sna help ai munaia. Quiero que alguien me ayude a desollar este res que maté. § Wauhding karaskimak yâ takpida. Kauhwri luli ai plinghban. I fell and skinned my knee. (cf. turûnaka)
® kal taknaka  vr.  mudar (pelo, plumas, piel); despeluchar. tâya aisuhkaia; ai tâya swih wâla briaia. moult; molt; shed (skin, feathers, fur). § Bil kal takpai lau ka. Pyûta tâya aisuhkisa. Hay una culebra que muda la piel. A snake is shedding its skin. § Mâdi dislah yâmak kau yawing kau tâpas kau dîmuih as kal takpang atak talikda. Naiwa tîtan insla ra wâri taim yabal ra pyûta kum aisuhkan bâra kaikri. This morning on my way to the plantation I saw a snake shed its skin on the trail.
® kal takpang  vprt.  pelo, piel o plumas mudados. aisuhkan. shedded skin, hair or feathers. dîmuih kal takpang; pyûta aisuhkan; ; shedded snake skin.

tal  n.  (tal©) [modern; man] (var. talna) reloj (de pulsera). wats. wrist watch.
® tal itukwâna  n.  (tal©) [modern; man] reloj (de mesa o pared). wats târa. clock.

tali laknaka  ev.  (tali lakti) acostumbrarse de. yûs takaia. get used to. § Tukwana balna ya tali laknaka ya yamka palka ka. Es muy bueno acostumbrarse al los trabajos. § Pah bai kau yawayam kau yamka tali laktayam kau amatdasaman. Plîs laihwra auma taim pain yûs takisma taim sâri brîras sma. When you go to a far away place, when get used to it you aren't sad.

taling atnaka  vt.  (taling ati) escudriñar; inspeccionar. pain kaiki kaia. scrutinize; inspect; look closely at. § Kahkilu dangka kau taling atih ai nâkawalh lau pan. Praika nina ra pain kaiki bas dia sîtanka bâra sa sapa. Have a good look at the back of my shirt to see what the hell is there. [NOTE: the -ing generally receives high pitch and the final nasal is often drawn out.]

talingka  vnom.  guarda. marsin. guard. (syn. mak dâtingka)

tali yaknaka  vt.  (tali yakti) reconocer. kaiki sâkaia. recognize. § Bakaki ya pah as kau yawang tînh bahangh, wak tali yaktasing atrang. Yang luhpi ba plîs kum ra wan wihka na ra, balka kaiki sâkras kamna. Since my child went away so long ago I won't be able to recognize him when he comes. § Mâ tali yaktasing dai. Mai kaiki sâkras kapri. No te reconocí. I didn't recognize you.

talkuh  interj.  a ver. kapu. let's see; let me see.

talna  (var. of tal)

talnah  n.  (talnah©) signo; seña; señal; rótulo. sain. sign; signal. § Amangpara kau talnah isau muih balna taldarang. Naika taim sain ailal upla nani kaiki banghwbia. En el futuro, la gente verá muchas señas. § Awangki ya Managua kau alas mîdai ûka palka ka, talnah ya yamka kang lâwasa dai bahangh alas lukdang dai. Tahtiki ba Managua ra witin takaski wâtla pali sa sainka pain kaikras kan bara witin tiwan kan. Como no vió bien mi tío el rótulo de la casa donde se aloja en Managua, se perdió.

talnaka  vt.  (tali) 1. ver; mirar; observar. kaikaia. see; look; watch; behold. § Talah! ¡Mirá! § Talnauh! !Miren! § Yang amki yûhka pâtak talnaka waltayang. Quiero ver crecer alto mi maíz. § Talkuting kasam. Te voy a ver comerlo. § Manna balna wauhdanam mâ talikda. Los vi caer a ustedes. § Alas sana talak îrida. Él vio al venado y (éste) se corrió. § Yang bakaki as watah yang ya yawi talnaka waltayang. Yang luhpi kum brîsna ba wih kaikaia wânt sna. Quiero ir a ver al hijo que tengo. § Yaka alka talsa bahangh paras it yawasa. Ese hombre, como no ve (bien), no puede andar rápido. § Yaka alka dutka talyang. A ese hombre lo considero (veo) malo.
® kal talnaka  vr.  (kal tali) panapana kaikaia (upla wal). meet up; see each other. § Yang Bluefields kau yawing kau kumahki karak tâ kau kal talikdana. Yang Bluefields ra wâri taim yabal ra kumadriki wal panapana kaiki banghwri. When I went to Bluefields I met up with my godmother in the street.
® kasi talnaka  vtc.  probar comiendo. pih kaikaia. taste. (syn. kasi dahnaka)
® tali atnaka  (tali ati) observar. kaiki kaia. watch.
® tâkat talnaka  ev.  (ta©t© tali) prevenir; prever. kaina kaikaia. warn; foresee. § Bakani balna tâkatna talnaka. Wan luhpia nani kaina kaikaia.
® tali lau atnaka  {pl. tali bang atnaka} cuidarse bien; se utiliza el viajero al despedirse de alguien que se queda. kaiki ban kaia. ``take care'' of oneself; used as a farewell to someone one leaves behind.
® tali lau atih  or.  {pl. tali bang atnauh} (form of tali lau atnaka) cuidate bien; expresión de despedida. kaiki ban bas. take care. (eqv. tali lau atram)
® tali lau atram  {pl. tali bang atramna} (form of tali lau atnaka) (eqv. of tali lau atih)
® tali yawanaka   buen viaje. kaiki wâia. have a safe journey.
® tali yawah  or.  (eqv. tali yawaram) adios y buen viaje. kaiki was. farewell; bon voyage.
® tali yawaram  (eqv. of tali yawah)
® talnaka kau  adv.  por lo visto; aparentemente; al verlo. kaikaia ra. apparently; evidently; on seeing. 2. sospechar de. kaikaia. suspect. § Dîki lukdida ya nûtingka muihka tung yau talyang. Duki tiwan ba âimplikra uplika tauki ba ra kaikisna. Having had my property stolen I suspect that (known) thief. § Yang kau yâ talya. Yang ra ai kaikisa. Él sospecha de mí. He suspects me. [NOTE: Requires overt argument with postposition (e.g. yang kau) even in presence of object pronominal (e.g. )]

talnâlah  adv.  no tanto; no muy extremado. watkat. not so much; slight(ly). § Kuruhkuruh anaka ya kawanka ya talnâlah ka. Krûkrû kâkma ba krutwanka ba watkat sa. The bill of the ibis bends downward but not too much.

tam  n.  (tam©) 1. [anat] cacho; cuerno; cuerna; asta. âringka. horn; antler. § Sana almuk laih tamka watah ka katka yal laih tamka âisau. El venado macho tiene cachos pero la hembra no tiene. § Tûruh ya tamka bânghka bahangh waya daknaka ka. Por ser puntiagudos los cuernos del toro, hay que cortarlos un poco. § Tûruh tamka ya amang talah, mâ âwarang. Bîp aringka ba aman kais, mai dimbia. Cuidado con el cuerno del toro, se te va a clavar. 2. [anat] (insecto) antena. âringka. (insect) antenna; feeler. 3. [modern; mus] trompeta. trumhpit. trumpet; horn. § Muih as as ya tam yamka puhdai. Algunas personas tocan bien la trompeta.

taman  n.  (taman©) 1. [man] cántaro. kahmi untra; kahmuntra. gourd vessel. § Dînaka waska ya taman as kau utuhpi dâpah. Dejá agua potable en un cántaro. § Âka tamanka âkau was bangtuting. Voy a llenar este cántaro con agua. (n.eq. murus) 2. galón. gyalan. gallon. § Maha waska taman salap walwarang. Gyâs tin gyalan nît kabia. Ocuparemos diez galones de combustible. We will need ten gallons of gas.

tambas  n.  (tam©bas) [anat] lash [?]. [NOTE: Only known usage is makdaka tambas.]
® makdaka tambas  [anat] (see under makdaka)

tamh  n.  (tamh©) [orn] pinzón cabecilistado. tunghsiri. black-striped sparrow. [EMBERIZIDAE] Arremonops conirostris striaticeps.

tam paknaka  vt.  (tam pakti) (var. of tang paknaka) (see under tang)

tampak tampak  adv.  a tope. tâ mangki tâ mangki; tâ kangh tâ kangh; tâ kanghkangh. end-to-end; forming a chain. § Waspah puruhka balna ya wah adahka laih kuihsa bahangh, wah ya tampak tampak yamwai kau kuihya. Liwanhta pakni nani ba kîwa prahni lika kangbras ba mihta, kîwa ba tâ mangki tâ mangki munuya bara kangbisa. Because a short rope is not long enough for a deep well, when we put them together end-to-end, it reaches. (syn. tang â tang â) (n.eq. tanglauh tanglauh)

¹tamunaka  vt.  (tamuti) 1. apoderarse de; hacer endemoniado. alkaia (grîsi). possess; get into. § Mâ tamutak ati tung man sah! Grîsi mai alkan ih taukisma si! § Ai mâ tamutak tung man? Dia mai alkan ih taukisma? ¿Que se ha apoderado de vos? What's gotten into you? 2.  kupia wili daukaia. enthuse; generate enthusiasm in (someone). § Yâ tamutai. Yang kupi wili sna. I am enthusiastic. § Yang bikiskiki balna kau tamututing tuk isau yamnaka watah yangna bahangh. Yang tuktiki nani ra kupi wili daukaisna wark ailal brih banghwisna bara. [NOTE: needs more work]

²tamunaka  vi.  (tamuti) hablar dormido. yapra ra aisaia. talk in sleep. § Pukka kau ami tamuting muih luih yâ dahdida. Tihmia ra yapri ra aisari upla sut ai wâlan.

tamwaput  n.  (tam©waput) [orn] elainia copetona; bobillo; copetoncillo. kyûruh. yellow-bellied elaenia; flycatcher with crest and yellow underside. [TYRANNIDAE] Elaenia flavogaster.

tanaka  ncons.  (tana©ka) {1. tanakiki} limo; lama; mucosidad; flema; albumen; jalea; sustancia viscosa. slûla. slime; viscous substance; glutinous substance. § Asingni isau bungpai kau tanaka bik bungpai. Wan byâra ailal sâki pyûa ra slûla sin takisa.
® suma tanaka  n.  (suma© tanaka) clara de huevo. mahbra slûlka. egg white. § Kataramah sumaka ya tanaka ya yakti lalahkaka ya wâlik îkuting. Kalila mahbra ba slûla ba sâki lalanhka ba bâman briaisna. I'm going to take out the white of the egg and keep only the yolk.

tânaka  vt.  (tâti) esperar; aguardar. bîla kaikaia. wait for; await. § Yang wahaiki tânaka waltayang. Quiero esperar a mi hermano. § Wai tâtayam? ¿A quién esperás? § Awangma yan mâka wâya bahangh tâtaram laih yamka atrang. Ya que tu tío llegará mañana, sería bien que lo esperaras. (cf. tâ talnaka, tâ ânaka)
® tâtasa kat/atak  evneg.  {1. tâtasing} inesperadamente. bîla kaikras kan/kaka. unexpectedly. § Mâ tâtasing kat wâdam bahangh kasna dîka yamtasing dai mânaka. Bîlam kaikras kapri balram ba mihta, plun daukras kapri maikaia. Ya que viniste inesperadamente no te preparé comida. Since you came unexpectedly I didn't make any food for you.

tang  n.  (tang©) 1. punta; extremo; extremedad; cabo. tâ. point; end. § Pan tangka ya amang talah mâ âwarang. Cuidate por la punta del palo que se va a enterrar en vos. § Yaka panka tangka ya bânghka ka. Baha dûsa tâ ba tatwa sa. Ese palo es puntiagudo. § Yaka panka balna tangkana ya babânghka ka. Baha dûsa nani tâ ba tatwa atia sa.
® tang ânaka  evt.  acoplar. tâ mangkaia. join end-to-end; couple. § Yaka balauhka ya wâk as karak tang âti yâtah. Baha tibilka ba wâla kum wal tâ mangki aik. Join that table end-to-end with another one for me.
® tang aslah  adv.  a tope; continuo; colindante. tâ kumi. connected; adjoining; abutting. § Yang alas karak yâkimak tang aslah watah yang. Yang witin wal naisla tâ kumi brîsna. My plantation adjoins his.
® tangka âisau  mod.  sin fin; interminable; inagotable; eterno; sin límites. knâta âpu. endless; eternal.
® tangka bahnaka  vtc.  (tangka bahti) comenzar. tâ krîkaia. begin; start. § Mâdi tukwanaka mahka tangka bahtayang. Hoy comienzo a trabajar. § Mâmpa tangka bahdida? ¿Cuándo comenzaron?
® tangka kau  ep.  último; al extremo; atrás. lâs. last; at the end. § Muih as as ya tangka kau lâwanaka waldasa, tunak kau wâlik. Upla kum kum ba lâsra tawaia wânt apia sa, tâwra bâman. Algunos no quieren ser los últimos en regresar, sólo quieren ser los primeros. § Alas tangka kau. Él está atrás.
® tang paknaka  evt.  (tang pakti) (var. tam paknaka) tâ mangkaia. lengthen by tying on a new piece. § Siminki wahka ya adahka palka ka, wâk as karak tang paktuting. Kyulhki âwa ba prahni pali sa, wâla kum wal tâ mangkaisna. El cordón de mi anzuelo es muy corto, voy a añadirle otro. 2. [anat; slang] pene. kâiwra. penis. (cf. tiwis)

tang â tang â  adv.  de retazos. tâ kangh tâ kangh; tâ kanghkangh. by joining several pieces; in patchwork fashion. § Asna as bîdai kau ya asna wâk karak tangâ tang â bîdai ya yamka ka, yapa bik lumakkika balna ya wâk wâk karak bîtayam kau, kanas suyuka ka. Kwâla kum sipuya taim, kwâla wâla wal tâ kanghkangh mangki sipi ba pain sa, bâku sin mâpla nani ba wâla wâla wal prâki sipisma taim, kau painkira sa. When people make clothing, it is good to join many pieces of cloth together, and if the pieces are of different colors it is even prettier. (syn. tampak tampak) (n.eq. tanglauh tanglauh)

tangka  pmod.  último. lâs; knâta. last. § Yawaniki tangka mâka kau mining kal pakti kasna as lahti kaswarang. Yang wâia knâta yûa ra yawan aikuki plun kum pyâki pîbia. On my last day before leaving we'll cook and eat dinner together. § Âka âka yang tangka lihkiwan baska. Naha na yang lâs laihlaka wahya sa. Este es mi último billete de dinero. This is my last bill (of money).

tanglauh tanglauh  adv.  uno tras otro (temporalmente). tâ kanghkangh; tâ kangh tâ kangh. one after another (temporally). § Yang tâtungh kau laih panka pihka ya tanglauh tanglauh buihpayang dai, katka mâdi laih yapa palka buihpasing; aslah aslah buihpayang. Yang pus taim lika sigarit ba tâ kanghkangh dî kapri, kuna nânara lika bâku pali dîras; kumi kumi dîsna. I used to chainsmoke cigarettes (one directly after the other), but now I don't smoke quite that way; I smoke them occasionally. (n.eq. tang â tang â)

tangpâpa  n.  (tang©pâpa) [modern; man] escuadra. skwer. square (carpenter's tool).

tapa  n.  (tapa©) 1. [anat] oreja; oído. kyâma. ear; auricle of the ear. § Bikiska tapaka dasika balna ya mâ luih kau dalaka îdai. Tuktan kyâma karna ba yû bâni ra lâtwan brîsa. Los niños desobedientes (orejas duras) reciben dolor todos los días. § Tapani karak dî dahwai. Wan kyâma wal diara wâlisa. Oímos cosas con nuestras orejas.
® tapa âna  n.  (tapa© âna) [man] arete; chapa. kyâma lûla. earring. § Wawana isau tapakana tangka kau alhdai tapa âna ânaka yulka. Mairin ailal ai kyâma tâwra kraukisa kyâma lûla mangkaia dukiara.
® tapa ânaka  evi.  kyâma mangkaia. § Yaka yalka ya mining tapani âtai. Mining kau yak yultida. Baha mairka ba yawan wan kyâma mangkisa. Yawan ra wan win. [NOTE: get def, translation]
® tapa bâka  n.  (tapa© bâka) cerumen; cera del oído. kyâma blaska. earwax.
® tapa dasika  mod.  (tapa© dasika) (eqv. tapadasi) desobediente; indisciplinado; maleducado; revoltoso. kyâma karna; rûk. disobedient; unruly; stubborn; insubordinate.
® tapa dasikaka  n.  (tapa© dasikaka) [anat] pabellón o hélix de la oreja. kyâma karnika. outer ear; auricle or helix of ear. (eqv. tapa wakarka)
® tapa kipnaka  vt.  (tapa© kipti) fastidiar; darle la lata; molestar. kyâma aubaia. nag; pester; bother. § Yang bakaki balna kau Ulwah yulka yulnaka ati barangka tapakana kiptikda. Yang luhpi nani ra Ulwa bîla aisaia wisi kasak kyâma aubri. De veras les di la lata a mis hijos para que hablen el ulwa. I really nagged my children to speak Ulwa. § Mâmahki kangba tapaki kiptai kuh sahnaka yulka. Yâptiki pyû bâni ra kyaima aubisa pauta baikaia dukiara. My mother is always nagging me to split firewood.
® tapa pahka  n.  (tapa© pahka) [anat] oído; conducto del oído. kyâma unta. ear canal.
® tapa sîh  expr.  escuchando atentamente. kyâma prîtniki. listening atentively. § Manna yultanam tapa sîh yang dai. Man nani aisaram kyama prîtniki wâli kapri. I was listening in on your conversation.
® tapa sîhnaka  evi.  (tapa sîhpi) escuchar atentamente; prestar atención. kyâma prîtnikaia; kyâma prîtniki wâlaia. listen attentively; listen carefully; pay close attention. § Yang man kau tapa sîhpasing dai. Yang man ra kyaima prîtniki wâlras kapri. § Yâ tapa sîhpah! Kyâma prîtniki ai wâls! Listen to me carefully! [NOTE: tapa does not appear to inflect to agree with subject]
® tapa tangka  n.  (tapa© tangka) [anat] lóbulo de la oreja. kyâma tâ. earlobe.
® tapa wakarka  n.  (tapa© wakarka) [anat] (eqv. of tapa dasikaka) 2.  a. cepa. kyâma. rootstalk. § Wilis tapaka as as balna ya sikka, yapa bik bakana ka; yakaupak bukpi isau yakti lautayam. Yapa kau alas sau anakat kau makka yamka îya. Duswa kyâma kum kum nani ba târa, bâku sin sîrpi sa; baha wina baiki mânis sâki mangkisma. Bâku bara witin tasba munhta ra mâ pain dimisa.
® dî tapaka  n.  (dî© tapaka) cultivo. diara kyâma. crop. b. (clar. pan tapaka) (de planta) cepa; hijo; retoño; pimpollo. kyâma (dus). (of plant) shoot; sprout. § Yâkimak ya damaska tubakka palka laih aisau, katka pan tapaka balna as as daknaka watah yang. Naisla ba inma twakni pali lika âpu, kuna dus kyâma nani kum kum klakaia brîsna. My plot doesn't have much thick grass growing in it but I do have a few sprouts and stumps to cut. 3. mod.  (clar. dî tapaka) (eqv. of tapadasi, tapa dasika) 4. raza; descendiente; progenie; linaje. kyâma; kyâmka. race; descendent; strain; breed; lineage. § Yang âka asangka kau tunak kau muih as wang ya tapaka as yang. Yang naha tasbaya ra tâwra upla kum balan ba baha kyâmka kum sna. I am a descendent of one of the founders of this town. § Yang tapaki isauka palka watah yang âka asangka kau. Yang kyaimka ailal pali brîsna naha tasbaya ra. I have many descendents in this land.

tapadala  n.  (tapa©dala) [med] otalgia; dolor de oído. kyâma klauhwan. earache. § Tapadala pukka kau yâ watda. Tihmia ra kyaima klauhwan ai alkan.

tapadasi  mod.  (tapa©dasi) (eqv. of tapa dasika)

tapal  n.  (tapal©) 1. [bot] pacaya [?]. twal. (tree). [PALMAE] Chamaedora tepejilote. 2. [man] twal. decoy for fish made from leaf of this tree. . def. Tapal ya uhkan baska karak sitdai bilam yapa dapak ihi yawi was kau murudai dapak bilam balna yaka uskat wîdai kau suksuk karak pahdai. Twal ba uhum wahya wal wilkisa inska bâku bara brîsi lîwra aubisa bara inska nani baha nina blîki taim waisku ni sâbisa.

tapalhka  a.  (tapapalhka) amargo. tahpla. bitter. § Âka waska baraska tapalhka. Este café es amargo. § Dî basta as as bang bang ka tapalhka palka ka. Algunas medicinas son muy amargas. (cf. batakka)

tapalhnaka  vi.  (tapalhti) amargarse. tahpla takaia. spoil; become bitter.
® tû tapalhnaka  evt.  (tû© tapalhti) tener ganas de comer carne. bîla tahpla takaia; ûpan pin daukaia. have apetite for meat. § Tûki tapalhtak tung yang. Bîli tahpla takan taukisna. I feel like eating meat.

tâpam  n.  (tâ©pam) [ichth] sábalo real. tâpam. tarpon; shad. Megalops atlanticus; Tarpon sp.. § Tâpam ya was mâ kau ilwi was dîya. En el invierno, el sábalo real sube (río arriba) y bebe agua dulce.

tapapuk  ea.  (tapa© pukka) sordo. kyâma prâwan; kyâma prâwra. deaf. § Muih tapapuk ya yul uba yulwak dahdasa ka. Upla kyâma prâwra ba stûri tawa aisan sip wâlras sa. La persona sorda no puede oír lo que se dice de voz baja.

tapas  n.  (ta©pas) {1. tikipas} boca. bîla. mouth.
® tapas waska  n.  (ta©pas waska) saliva; salivazo; baba. bîla lâya. saliva; spittle; spit; slobber. § Baka ya takapas waska îrai bahangh, asna baka as mâkamak kau sitti witpah. Le corre baba al niño, amarrale un babero al pescuezo.
® tapas yurahka  n.  (ta©pas yurahka) boquiabierto. bîla kwâwra. open mouthed. § Yapu ya takapas yurahka ka, amang talnauh, mâna kasrang. El lagarto está boquiabierto, tengan cuidado porque los morderá.

tâpas  n.  (tâ©pas) camino. yabal. path; road. § Tâpas yûhka ya wâtdi yak suhpai. Yabal yari ba wapi wan swapisa. El camino de gran distancia nos cansa. (cf. )
® tâpas muihnaka  evi.  (tâpas muihpi) prostituirse; ser prostituta. yabal mairka kaia; yabal mairka takaia. prostitute oneself; go into prostitution. § Tâpas muihnaka waltasing; yapa kau muih isau yak umhnaka waldasa. Yang yabal mairka kaia wânt apia; bâku sin upla ailal hilp wan munbia apia. I don't want to become a prostitute; that way many people don't want to help you. § Alas Bluefields kau yawi nâh dapi tâpas muihpida. Witin Bluefields ra wih muni yabal mairka takan. She went to Bluefields and became a prostitute.

tapawising  mod.  (tapa©wising) de orejas salientes. kyâma tatwa. pointy-eared. (cf. wisingka)

tapdanaka  vi.  (tapdi) bajar. lahwaia. lower; go down. § Kalkisungh âka tapdi lakwai, kat bâkimakwah âisau bahangh. Trauski na lahwi îwisa, kan maisiwila âpu ba mihta. My pants are falling down because I'm not wearing a belt.

tapisnaka  vt.  (tapisti) tocar. tapisbaia; witkaia; kurbi plinghbaia; dakbi sâkaia. pinch off (small pieces); pick at; pick pieces off. § Muihni kau karatdang watah yak kau yampai lau kau tapisti yaknaka ya dutka, it bainah yampasa atrang. Wan wîna ra sukwan brî taim pain takuya taim kurbi plinghbaia ba saura, sip isti pain takras kabia. When we have a sore that is healing it is bad to pick at the scab, that way it won't be able to heal fast. § Kasna as taihpi dâping lau âka wai palka tapistai? Yang talnaka waltayang muihka ya. Plun kum prâki swîri nâra na yâ pali dakbisa? Yang kaikaia wânt sna uplika ba. Who has been picking pieces from the food that I left covered here? I want to see the culprit.

tapisti dak dak  adv.  pîs pîs. breaking off little pieces. § Muih ya dî muihka lahna watah yak kau wanihni tapisti dak dak atnaka. Upla ba wîna pyâkan brî pyûa ra wan tâya nani ra pîs pîs yâbaia sa. When we have some cooked meat we should break off little pieces and share it with our relatives.

¹tapnaka  vt.  (tapti) bajar; rebajar; arriar. lahbaia. lower; let down; take down. § Tinit yulnaka ûka kau kalmasungh tapnaka dutka palka ka. Prias wâtla ra trauskam lahbaia saura pali sa. § Kalmasungh taptah. Trauskam lahs.

²tapnaka  vt.  (tapti) (clar. tapti lânaka) pegarle de refilón. kangbaia; kangbi lûkaia; tip munaia. strike glancing blow. § Yâ baututi wauhpida katka yâ tapti lâtida. Ai prukaia wauhwan kuna ai kangbi lûkan. Intentó golpearme pero me pegó de refilón. He took a swing at me but only dealt a glancing blow.

tapuihnaka  (tapuihti) 1. vt.  molestar; tormentar. trabil munaia. bother; torment; haunt; annoy. (syn. kapahnaka) 2. vi.  estar embrujado (lugar). prûra isingnika brî kaia. be haunted (place). § Âka ûka tapuihtai bahangh, pah wâk kau lâwuting. Naha wâtla prûra isingnika brî bara, plîs wâla ra tawaisna. Since this house is haunted I'm going to move to another place.

târ  n.  (târ©) [Eng. tar] alquitrán; pez líquida. târ. tar; pitch.

tarakdanaka  vi.  (tarakdi) enredarse; enmarañarse. blakwaia. tangle.

tarakka  a.  (tararakka) 1. enredado; enmarañado. blakwan. tangled. 2. embrollado. srikwra; sisikwra. intertangled; tangled (dense brush, vines). § Wahbabat tarakka lau kau it yapa laih yak lâwasa; tuspi dapi laih it ka yak lâwanaka. Ahwat kîwka srikwra bâra kaka sip ban lika luwras; irbi muni lika sip sa luwaia. We can't pass through a thicket of hojachigüe just like that, we have to chop our way through. (syn. wasakka)

taraknaka  vt.  (tarakpi) enredar; enmarañar. blakaia; yârka blakwaia. tangle. § Siminki âka tarat kau iltasaman dai bahangh, bikiska balna wati tarakdida. Kyûlhki na pûra ra sunras kapram nara tuktan nani alki yan blakwan. You didn't put away my fishing line and now the children have gotten it all tangled up.

taran  a./n.  (var. of tarat)

taras  n.  (taras©) [ichth] machaca; chuleta ; carate . klangki. chuleta ; carate .

tarat(ka)  (var. taran) 1. a a. (edificio, montaña, muro) alto; elevado. pûra ra. (building, mountain, wall) high; tall. § Ûki wisam ya kanas tarat ka; wâk watah yang dai ya waya labanlah dai. Waitla râya ba ûba pûra ra sa; wâla brî kapri ba lika tanhta mâpa kan. My new house is very tall; the old one I had was a bit low. b. [archaic] (persona) alto. (upla) pûra ra. (person) tall. (ant. nauh) 2. a.  agudo (voz, sonido). pûra ra (bin). high-pitched (voice, sound). (ant. nauh) 3. n.  firmamento; bóveda celeste. pûra. firmament; sky; canopy of heaven. § Mukus isau kau tarat ya pihka ka, katka mâ yamka kau laih sangka ka. Kasbrika ailal taim pûra ba pihni sa, kuna yû pain taim lika sangni sa. When there are a lot of clouds the sky is white, but on a nice day the sky is blue.
® tarat bîtah (kau)  loc.  arriba; por encima; sobre. pûra tâni ra. above; on top. § Ûki tarat bîtah yau âtai lau ya taihna ilyawayang. Estoy subiendo para tapar el lugar donde hace agua encima de mi casa. I'm going up to plug the leak in the roof of my house.
® tarat kau  loc.  arriba; encima de. pûra ra. above; on top. § Asang ubulka lau âka tarat kau ilwanini atrang. Tendrémos que subir encima de este cerro que está aquí. (cf. takat (kau))
® tarat wayuka  n.  nube. klaut. cloud. § Mâmâka kau tarat wayuka ya isau âisau. Mâni taim klaut ba uya âpu sa. En el verano no hay muchas nubes. (cf. wayuka)

taridanaka  vt.  (taridi) (obstáculo) bordear. raun tawaia. (obstacle) skirt around; go around. § Mining yaka waska tangdak ya taridi/taripi yak lâwanaka atrang. Yawan baha mâ dakwra ba raun tawi luwaia kabia. We will have to skirt around that body of water.

tarika  1. n.  (tari©ka) curva (en río, camino). bait. bend (in river, road). bight. § Âyaka manah wâdam? Tarika manah wikda. Ânik balram? Raun balri. ¿Por dónde viniste? Vine por la curva. Which way did you come? I came around the bend. 2. a.  (taririka) indirecto; sinuoso; serpenteante; que da muchos rodeos. raun. roundabout; winding. § Âka tâka âka kanas tarika ka asangka yau yawanaka. This road is very winding to get to the community.
® tarika lâwanaka  vi.  (tarika lâwi) raun luwaia. take roundabout, circuitous route. (ant. papas dakti lâwanaka, lîklah dakti lâwanaka, tiriska lâwanaka)

tarina  n.  (tari©na) circamiento; cerca; vallado; compartimiento. kutbanka. enclosure; compartment. § Muih ya dîmuih kasya kau tarina kau wâlik watah ka. Upla ba pyûta sami bara kutban ra bâman brîsa. Cuando una persona es mordido por una serpiente la cuidan en un cuarto aparte. When someone is bitten by a snake they must be kept in a separate room.

tarinaka  vt.  (taripi) 1. circundar; rodear; cercar; encerrar. kutbaia. enclose; surround. § Yâ taripi îdida. Ai kutbi brih banghwan. Me atraparon rodeándome. The surrounded and caught me. 2. (eqv. of taridanaka) (obstáculo) bordear. raun tawaia. (obstacle) skirt around; go around.

târuh  n.  (tâ©ruh) [modern; man] queso. sîs; kîsu. cheese. § Târuh bakanti kasnaka waltayang katka lihwan amangka âisau yang. Kîsu atki piaia wânt sna, kuna lahlah aitani âpu sna. Quiero comprar y comer queso, pero no tengo el dinero suficiente. I want to buy and eat some cheese but I do not have enough money.

tas  n.  (tas©) [man] sábana; ropa de cama. sît. sheet; bedsheet; bedclothes. . def. Muih amanaka kau anakatna kau pakdai, yapa bik takat bik birikdai ripka yamtarang yulka. Upla yapaia pyûa ra ai munhtara palkisa bara pûra sin bikisa kauhla daukbia dukiara. Cuando uno duerme, pone una debajo y otra por encima por si acaso hace frío. When sleeping one spreads one of these below and one above in case it gets cold.
® tas usunaka  vi.  (tas usupi) mojar la cama. yapaika ra iska krahbaia. wet the bed.

tasah  n.  (tasah©) [entom] (var. of sasah) § Tasah ya dî as dutka, âniwas dîya bahangh. Tairi ba diara kum saura, wan talya dî ba mihta. El zancudo es un animal malo porque bebe nuestra sangre. The mosquito is a bad animal because it drinks our blood.

tâsah  n.  (tâ©sah) encrucijada; bifurcación en camino. yabal tâ. fork in road; crossroads. (cf. wassah)

tasang(ka)  n.  (tasang©(ka)) [man] (var. of sasang(ka))

taslâwan[ks]  n.  (tas©lâwan) [ichth] langgyât. needlefish; gar. long gar.

tasmas  n.  (tas©mas) [man] colchón. matras. mattress.

taspul  n.  (tas©pul) hule. tasa. rubber. § Taspul dî balna ya karadadai sukpayam kau. Las cosas de hule se derriten cuando las encendés. Things made of rubber melt when you light them on fire.
® taspul panka  n.  (tas©pul panka) [bot] palo de hule. tasa dûsa. rubber tree. Castilla sp..

tât  vs[modern] listo; preparado. ridi. ready; prepared. § Yang tât (lau) yang. Yang ridi sna. Estoy listo. I'm ready.
® tât yamnaka  preparar; alistar. ridi daukaia. get someone/something ready.

tâ talnaka  vtc.  (tâ tali) esperar. bîla kaikaia. wait for. § Wai tâka talyam? ¿A quién esperás? (cf. tânaka)

tatas(ka)  a.  (tatataska) mugriento; roñoso. tâski pali. filthy; grimy. § Tatas wâda sâk ka. Tâski balna buisa. Ha llegado mugriento. He has come over all filthy.

tatasnaka  1. vt.  (tataspi) enmugrar. tâski daukaia. soil; get filthy. § Asmana tataspanih! Kwâlkam tâski daukpara! ¡No enmugrés tu ropa! Don't get your clothes dirty! 2. vi.  (tataspi) enmugrarse. tâski takaia. get dirty. § Tataspi tung ka. Tâski taki taukisa. Anda enmugrándose. She is going around getting dirty.

tâtnaka  vi.  (tâtpi) [modern] alistarse; prepararse. ridi takaia. ready oneself; prepare; get ready. § Tâtpanauh! Ridi taki banghws! ¡Prepárense! You all get ready!

tâtungh  n.  (tâ©tungh) antigüedad; tiempos antiguos. blasi pyûa; almuka pyûa; kanra pyûa; posra. long ago; antiquity; olden days; ancient times. (syn. umana)

tâu  n.  (tâu©) [bot] (palma) corozo ; coyol ; palma de vino; palma con fruta pequeña y dulce con la cual se hace chicha. sîla. (palm) cohune ; coyol; palm with small sweet fruit used for making chicha. [PALMAE] Attalea cohune; [PALMAE] Acrocomia vinifera; [PALMAE] Acrocomia zapotecis. § Âka sauka kau pan, tâu panka isau palka pâtai. Panka ya anu panka yapa katka bik katka waya sikka ka. Makka lakwai ya sûpa yapa lakwai, katka wakalka âisau. Pankamak ya ûkatak turupi uknaka dîka. Damka yamka ka. Naha tasbaya ra sika, sîla dûsa ailal pali pâwisa. Dûsa ba kûku dûsa bâku, sakuna kau wria târa sa. Mâ îwi ba sûpa bâku, kuna kyâika âpu. Dûsa mâ ba tâya swaki dâbaia dukia. Damni pain sa. In this region grow many cohune palms. The tree is like a coconut tree but a little bigger. It bears a fruit similar to the pejibaye, but it (the trunk) is not spiny. The fruit is peeled and eaten. It is good and sweet.

tauh  n.  (tauh©) ¡pum!; ¡bang!. raks baiwi binka ba. bang!. § Yangna mâ luih kau arakbus balna tauh tauh atak dahyangna dadang. Yang nani yû bâni ra raks nani baiwi binka wâli banghwi kapri. We used to hear gunshots every day.

taus  n.  (taus©) paloma grande [?]. butku târa. scaled pigeon. [COLUMBIDAE] Columba speciosa.

tâwas  n.  (tâ©was) leche. milk; tyâla lâya. milk.
® tâwas duput  leche polvorizada. tyâla krauhni; milk krauhni. powdered milk.
® yal tâkawas  leche de mujer. mairin tyâlka lâya. mother's milk. § Yal tâkawas ya bisika balna yamka sûdai. Los niños beben bien la leche de mujer.

  n.  (tî©) [modern] libra. paun. pound. § Umana kau muih almuk balna dî tî kau bakandasa atya dadang. Blâsi pyûa ra upla almuk nani diara paun ra atkras kan. En el pasado, la gente no vendía cosas por libra (porque no había balanzas). In the olden days people didn't sell things by the pound (they didn't have scales).

tibam  n.  (tibam©) [mam] conejo. bangbang; tibang; tibam. rabbit. § Tibam yaka pan umana kaupak tisika ya yapatka ka. El conejo desde tiempos pasados siempre está con calumnia. (syn. sutbangh)

tibin  vs.  (tibibin) acostados. aitniki banghwi; prâwi banghwi. lying down (plural); prone (plural). § Manna laih ai yamti tibin manna? Man nani lika dia muni prâwi banghwisma? What are you all lying around doing? (syn. mûk)

tibur  n.  (tibur©) [anat] muñeca; tobillo. mihta lûla; mihta tisbaika; kukska; kakauka. wrist; ankle. § Tiburki dalapai lau ka. Mihti lûla klauhwisa. Me duele la muñeca. My wrist hurts. (cf. ting tiburka, kal tiburka)

tih  n.  (tih©) hediondez; hedor; peste; olor (mal). kia (saura); bisbaya. stench; stink; odor.

tihka  a.  (titihka) apestoso; hediondo; fétido. kia saura brî ba; kia saura taki ba. smelly; stinking.

tihnaka  vi.  (tihpi) apestar. kia saura takaia; kia saura daukaia. stink. § Ai tihpai lau ka? Dia kia saura taki bâra sa? ¿Qué apesta? What stinks?

tîka  a.  (titika) pesado. wîra; wihra. heavy. § Âka kîka tîka. Esta piedra es pesada. § Was anakat âkalah dî as lau ka katka tîka palka ka. Hay algo aquí dentro del agua, pero es muy pesada.

tikah  n.  (tikah©) [orn] cuco ardilla; pis-qua; bobo chiso. pikwah. squirrel cuckoo. [CUCULIDAE] Piaya cayana.

tikahdanaka  vi.  (tikahdi) pontificar; hacerse el orgulloso. kwalhwaia; bahki bâman aisaia. pontificate; talk big. § Yaka alka laih dau wâlik tikahdi tung ka, dî as bik yamtasa atrang. Baha waitnika lika bahki bâman aisi taukisa, diara kumi sin daukbia apia. That man is just going around talking big, he won't actually do anything.

tîkaka  ncons.  (tî©ka) peso. wîrka. weight. § Man tîmaka karak wauhdidam bahangh kanas dalaka dutka îdam. Man wîrkam wal kauhwram ba mihta, kau lâtwan saura brîram. Because you fell with all your weight, it hurt even more.

tikam  n.  (tikam©) [bot] caucho; tuno; palo de hule. tûnu. gum tree. [MORACEAE] Poulsenia armata. § Tikam ya pan as asang pas kau pâtai, ûkatak tubakka, dapak ûkatak ya dakdai kau pulka ya dî kau wati îdai dapi yaka waska yaka karak dî isau yamdai. Umana kau muih balna yakarak amanaka askana balna yamdai dadang. Tûnu ba dus kum unta byâra ra pâwisa, tâya twakni, bara tâya ba klakuya taim mâka ba diara wâtla ra alkisa bara baha lâya ba wal diara mânis daukisa. Kanra pyûa ra upla baha wal yapaika kwâla nani paski kan.

tikbus  n.  (tik©bus) [orn] paloma. butku. pigeon; dove. [COLUMBIDAE]. § Tikbus bakaka baka as wati yâtah. Cogéme una palomita. § Tikbus ya dî baka as ûkatak mauka yamka ka. Butku ba daiwan lupia kum tâya klîn pain sa. Es muy limpia la pluma de la paloma.

tikiska  a.  (tikikiska) 1. apiñado; henchido; bien empacado. lasni; lasban. crammed; stuffed; packed tightly. 2. angosto; apretado. pamni. narrow; tight. § Âka tâkapas tikiska. Este camino es angosto. (cf. pamka)

tikisnaka  vt.  (tikispi) apiñar; llenar apretando; henchir. lasbaia. cram; stuff. § Kustalh kau asna pûtikda dapak askina luih watsa dai, dapak bik asna katka mîdida ya tikispi pûti âting watrang. Surun ra kwâla auhbri bara kwâlka sut alkras kan, bara kwâla kau takaskan ba lasbi auhbi yârka alkbia. I packed my clothes in the suitcase but they didn't all fit, so I'm going to cram the rest of them in anyway.

tiknaka  vt.  (tikpi) moler. akbaia. grind. § Yang am tikpayang. Estoy moliendo maíz. § Kîmak yaka dî tiknaka dîka pan. La piedra es para moler.

tikwanih  n.  (tik©wanih) [modern] sirviente; criado. sarbant. servant. § Tikwanih balna laih ai yultaram ya luih yamti mâdai. Sarbant nani lika dia wima ba sut dauki maikisa. Los sirvientes hacen todo lo que uno les dice.

tikwarau  n.  (tik©warau) [modern] esclavo. alba. slave.
® tikwarau nauka  n.  (tik©warau nauka) esclavitud. alba lâka. slavery.

tilauh  (tilauh©) 1. n[orn] garcilla verde; chocuaco; martín peña. taktak. green-backed heron. [ARDEIDAE] Butorides striatus. 2. n[orn] avetorillo pantanero; mirasol. taktak. least bittern. [ARDEIDAE] Ixobrychus exilis.

tilus  n.  (tilus©) [orn] semillero piquirrosado; semillero picogrueso; cualquiera de varias especias de semillero negro. rais daiwra; kîsu kâkma. nicaraguan seed-finch; pink-billed seed-finch; thick-billed seed-finch; lesser seed-finch; any of several black seed-finches. [EMBERIZIDAE] Oryzoborus spp..

tîma  n.  (tî©ma) [man] bote; barco; lancha. bût; dûri târa; slaup. boat; ship. § Awanak panka ya dasika yamka bahangh, yârak tîma yamdai. Como es bien dura la (madera) santamaría, se hace botes con ella. § Tîma sikka balna ya was tuhka kau laih yamka paras îradai. Los barcos grandes andan bien en el agua profunda. § Tîma as bakanti yâtaram, yang kuma kau tukwuting. Bût kum atki aikma, yang kâbu ra wark takaisna. Me comprarás una lancha para trabajar en el mar.

tîmîna  n.  (tî©mîna) [man; modern] muelle. wâp. wharf. § Tîmîna kau tîma sikka palka as wî muih balna luih pûtida. Wâp ra bût târa pali kum bal upla nani sut auhban. Un barco grande vino al muelle y abarcó a toda la gente. A big boat came and they loaded everyone on board.

tin  n.  (tin©) [modern] onza. auns. ounce. § Tin ya dî bisika balna tînaka yamka ka. Auns ba diara sîrpi lupia nani paun munaia pain sa. La onza es buena para pesar cosas chiquitas. [NOTE: refers to the actual weighted piece used in the scales]

tînaka  1. vt.  (tîpi) pesar. wî munaia; paun munaia. weigh. § Bakannaka ûka muihka ya duput tîpi yâ bakantida. Atkaia wâtla dâwanka ba plawar paun muni ai atkan. The shopkeeper weighed the flour and sold it to me (i.e. sold it to me by weight). 2. vcuant.  (tîpi) pesar. wî takaia; paun briaia. weigh. § Ampas tîpayam? Nahki paun brîsma? ¿Cuánto pesás? How much do you weigh? 3. vi.  (tîpi) tener olvidado; faltarle práctica. wîra takaia. become ``rusty''; get out of practice. § Tûki tîpai. Twîsi wîra takisa. No puedo hablar bien porque tengo olvidado el idioma. I've gotten rusty at speaking. § Muihki tîpang bahangh it yamka tumul isdasing. Wîna wîra takan bara sip pain bâl pulras. I've gotten out of practice and so I can't play ball well. § Tingki tîpai. Mihti wîra takisa. I can't write well because my hand is out of practice.

ting  n.  (ting©) 1. [anat] brazo y mano. mihta. arm and hand. § Wahaiki pan takat kaupak wauhdak tingka sayakdida. Al caerse del árbol, mi hermano se lastimó la mano. § Muih ya tingka âisau atrang laih dutka atrang. Si a alguien le faltan brazos, es malo. 2. [anat] (clar. ting rihka) mano. mihta (tanhtika). hand. § Yalki ya ting âna tingka kau watah atnaka waltasa. Mi mujer no quiere tener un anillo en la mano.
® ting âna  n.  (ting© âna) [anat] anillo. matadingka. ring. § Ting âna as walti bakannaka waltayang katka sulungpara yâ balna. Quiero buscar un anillo para comprarlo pero que sea del estilo barato.
® ting dangkat  n.  (ting© dangkat) [anat] dorso de la mano. mihta nina. back of hand.
® ting pahka wâlik  mod.  (ting© pahka wâlik) mihta bîla bâman. empty-handed; destitute. § Yang dayam âisau; tingki pahka wâlik tung yang. Yang daim âpu; mihti bîla bâman taukisna. I don't have any money; I'm destitute.
® ting palka  n.  (ting© palka) [anat] mano derecha; lado derecho. aihkika. right hand; right side. § Wâtdi yapa yawaram dapak ting palka bîtah kauh lâwi talah dî baka as dâping lau ka man dîma. Andate caminando y mirá a la derecha (porque) dejé una cosita para vos. § Bakaki al ya ting palka karak it tukwasa talyang. Luhpi waitna ba, aihkika wal sip wark daukras kaikisna. Veo que mi hijo no puede trabajar con la mano derecha.
® ting pas  n.  (ting© pas) [anat] palma de la mano. mihta bîla. palm of the hand. handbottom. § Wahaiki kuring tuspi tung atak kat tingka pas pulingti patdida. Cuando mi hermano estaba cepillando un cayuco se quedó con ampollas en las palmas de las manos, y estallaron. My brother was carving a canoe and he got blisters on his palms, which popped.
® ting rihka  n.  (ting© rihka) [anat] mano. mihta tanhtika. hand.
® ting taihka  n.  (ting© taihka) huella digital. mihta taibanka. fingerprint. § Muih aitak ulpingsa balna ya tingkana taihka wâlik yamdai. Upla wauhtaya ulbras nani ba ai mihta taibanka bâman daukisa. Illiterate people can only make fingerprints (as a signature).
® ting tiburka  n.  (ting© tiburka) [anat] muñeca. mihta lûla; mihta tisbaika. wrist.
® ting tunak  n.  (ting© tunak) [anat] pulgar (dedo). mihta wihta; mihta witka. thumb.
® ting wâlik  mod.  (ting© wâlik) mihta man; mihta bâman. empty-handed; unarmed. § Muih as kuhbil karak mâ îna wâya laih, man timgma wâlik tâmat âtaram laih subitdasaman atrang. Upla kum skihru wal mai îkaia aula kaka, man mihtam bâman kainam kahma kaka swakma apia. If someone comes to kill you with a knife, if you try to defend yourself empty-handed you won't get away. 3. aleta; pata de tortuga. wakmaya; wakmaika. flipper of sea turtle. 4. rama. tnâwa; knâwa. branch. § Wing paraska wâda kau saringki tingka as kalhdida. Cuando vino el viento fuerte, se le rompió una rama a mi aguacate. 5. base de los números 6-9.. base of numbers 6-9 . (cf. ting as kau as, etc.)
® ting as kau arungka  num.  nueve. matlalkahbi pura yumhpa. nine. § Awanak panka ting as kau arungka waltayang ûki raunaka. Necesito nueve santamarías para levantar mi casa.
® ting as kau as  num.  seis. matlalkahbi. six. § Al as as ya tingkanamak ting as kau as watah manah ka. Ciertos hombres tienen seis dedos.
® ting as kau bû  num.  siete. matlalkahbi pura kum. seven. § Bikiska ting as kau bû watah yang. Tengo siete hijos.
® ting as kau bâs  num.  ocho. matlalkahbi pura wal. eight. § Anu panka ting as kau bâs watah yang. Tengo ocho palmas de coco.

tingdak  mod.  (ting©dak) manco. mihta dakwan. missing an arm or hand.

tingka  ncons.  (ting©) por sí mismo; por propia cuenta; independientemente. silp. independently; on one's own; of own accord. § Alas balna tingkana kal upurnaka yamduti rîh ka; tunak muihka kau asung katdasa. Witin nani silp mîting daukaia tauki banghwisa; lal uplika ra maisa pâkras. They're going to call a meeting on their own; they haven't notified the leader.

¹tingmak  n.  (ting©mak) [anat] dedo (de la mano). mihta mâ. finger or thumb.
® tingmak baka  [anat] dedo (de la mano). mihta mâ sîrpika. finger. § Bakaki al tukwi tung atak tingkamak baka yau balas kasda. Cuando mi hijo estaba trabajando, un cienpiés le mordió el dedo.
® tingmak sikka  [anat] pulgar; dedo gordo (de la mano). mihta mâ tarkika. thumb.

²tingmak  n.  viuda; viudo. pyarka. widow; widower. . def. Al as yalka îwang ya, yal as alkamuk îwang ya. Upla kum maia pruan ba. El esposo o la esposa de un muerto o de una muerta.

tingsuba  n.  (ting©suba) diablo; demonio. sîtan. devil; demon. § Tisi yulnaka yaka pan tingsuba kaupak wi bungpai. Las mentiras vienen del diablo. (cf. nâwalh)

tingsukut  n.  (ting©sukut) (var. ting sukutna) puño. mihta kruskanka. fist. § Wirahki al ya ting sukutna itukwâna watah ka. Mi hermano tiene un puño grande.

tînh  n 1. rato; mucho tiempo; período de tiempo. tisku; ainghwa. while; long while; period of time. § Pukka lâwida yau kanas tînh amikda bahangh, mâdi laih kanas amana yâ yamtasa atrang. Tihmia luna ba ra uba wihka yapri ba mihta, naiwa lika uya yapan ai daukbia apia. Because I slept so long last night, I won't be tired tonight. 2. pronto; falta poco. tisku; naika. soon; imminently. § Tînh dapak wahaiki wâkuti. Tisku bara muihki balaisa. Mi hermano va venir pronto. My brother is going to come soon. § Wârang tînh dapak (*dapai). Balbia tisku bara. Vendrá pronto. § Wang tînh dapak kat yamah watda. Balan tisku kan rihka alkan. He got a fever soon after he arrived. 3. hace mucho; hace tiempo; hace un rato. tisku. long ago; some time ago; a while ago. § Tînh âka îwang. Ainghwa na pruan. Murió hace mucho. She died some time ago. § Wang (kaupak) tînh dapai (*dapak). Balan (wina) tisku sa. Vino hace tiempo.
® tînh danaka  (tînh dapa) pasar (período de tiempo). pass (time); (for) a period of time (to) pass. § Wikda tînh dapai. Balri tisku sa. Vine hace mucho tiempo. I arrived a good while ago. § Yang wikda tînh dapak kau wâdam. Yang balri tisku kanra balram. Yo llegué mucho antes que vos. I arrived a good while before you did. § Tînh dapak bûna wâring. Tisku bara klî balamna. Volveré más tarde. I'll return later. § Mâmpa yak yawarang? Kanas tînh dapak. (Yawan) Ahkia wâbia? Tisku mâpara. When are we going? In a while. § Manna balna îdamna tînh dapai? Man nani brîram pat wihka sa? ¿Lo han tenido desde hace mucho tiempo? Have you (pl.) had it for long?

tinit yulnaka ûka  n.  iglesia. prias wâtla. church. § Tinit yulnaka ûka ya pah luih kau lau ka. Hay iglesias en todas partes. § Tinit yulnaka ûka ya wauhdida bahangh muih as ûka kau tinit yuldai. Prias wâtla ba kauhwan bara upla kum wâtla ra prias daukisa. La iglesia se cayó y están rezando en la casa de alguien.

tipis  n.  (tipis©) [orn] tucancillo collarejo; cusingo; feliz. plis. collared aracari. [RAMPHASTIDAE] Pteroglossus torquatus.
® tipis tûka  n.  (tipis© tûka) [bot] (eqv. of kunah)

tipitka  a.  (tipipitka) cuajado; solidificado; coagulado. klaswan; karna takan. congealed; hardened; frozen.

tipitmak  n.  (tipit©mak) [modern; bot] cebolla. onyan; inyan. onion. § Tipitmak ya kasna kau walapka yamtai dapak bik auhka yamtai. Onyan ba plunra kya daukisa bara sin auhni daukisa. La cebolla da olor y buen sabor a la comida. § Tipitmak ya dîkas kau walaptai. La cebolla le da olor a la comida.

tipitnaka  vi.  (tipitti) cuajar; solidificarse (grasa); coagularse. klaswaia; karna takaia (batana). congeal; coagulate; harden. § Alkimuk kasnaka yakting dai katka alas waltasa atya kat muihka ya andih auhkaka tipittida bahangh. Mayi pata sâkri kan kuna witin wânt apia wisa, kan wîna ba pat batanka klaswan bara.

¹tirhnaka  vt.  (tirhpi) romper; desgarrar. kalkaia. tear; shred; rip. (syn. bisnaka, birhnaka)

²tirhnaka  vt.  (tirhpi) (var. kal tirhnaka) alabarse; vanagloriarse; jactarse. aimayunaia. boast; brag; praise oneself. § (Kal) tirhpanih. Mamyunpara. Don't boast. § Sumal sikka âwang yapa tirhpi tung ka katka dî as bik kang lâwasa. Skûl târa diman bâku aimayuni taukisa kuna diara kumi sin tânk brîras. He goes around bragging like he's got high education but he doesn't know a single thing.

tirinka  a.  (tiririnka) arban; bîla dingkan. gnawed around the edges; cut into.

tirinnaka  vt.  (tirinpi) 1. podar. dauhbaia. trim; prune. 2.  arkbaia; arbaia; arkbi swaki swiaia; bîla dingkaia. gnaw around edges; cut into. § Amki yâkamak ya yamka maktang katka taitai ya kanas kasi tirinpai bahangh yamka sa. Âyki nâsla ba pain mâ brin kuna tastas ba ûba pih arbisa ba mihta pain apia sa. § Tulhki ya tulangka bahangh pan as daktukuh ating kat it daktasa, dau tirinpi wâlik dâpikda. Isparki ba malas ba mihta dus kum klakai kapri taim sip klakras, bahki bîla dingki bâman swin. Since my machete is dull, when I went to cut a tree it wouldn't cut it, I just managed to cut out a piece.

tiriska  a.  (tiririska) 1. estrecho; angosto; enangostado. taih (maisa). (applies only to a locally narrow region in an otherwise wider object or passage) contracted; constricted (channel); narrow (waist or isthmus). § Amiki bâkamak tiriska ka. Laikra maisa taih sa. My sister's waist is narrow. 2.  lilak. nearby as the crow flies, but far to travel due to geographical factors.
® tiriska lâwanaka  vi.  (tiriska lâwi) lilak dakwi luwaia. cut through; take shortcut. § Âyaka manah wâdam? Tiriska lâwi wikda. Ânik balram? Lilak dakwi balri. Which way did you come? I cut through. (eqv. papas dakti lâwanaka, lîklah dakti lâwanaka) (ant. tarika lâwanaka)

tiriskima  n.  (tiris©kima) [bot] especie de árbol leguminoso. syahkikik. type of leguminous tree. Inga sp..

tirisnaka  vt.  (tirispi) 1. apretar. sûbaia. constrict; squeeze. 2. ordeñar. sûbaia. milk. § Tûkiruh tâka ya tirispi yâtah. Bîpki tyâlka ba sûbi aik. Ordeñame mi vaca. (cf. sikitnaka, yaunaka) 3. estrangular. katkaia. strangle; hug (too tightly).
® tirispi înaka  vt.  (tirispi îti) estrangular; matar estrangulando. katki îkaia. strangle (to death); kill by strangulation.

tisa  n.  (tisa©) (var. of kisa)

tisamhdanaka  vi.  (tisamhdi) (var. of isamhdanaka)

tisba  n.  (tis©ba) [bot] (var. pisba) árbol lechevaca [jc]; ojoche ; masicarán . tisba. milk tree [?]; breadnut ; tree with small edible orange fruit. Melocost?lis.

tisdanaka  vi.  (tisdi) chispear; chisporotear. byunghwaia. spark; sparkle; crackle (fire); spit (fire, fat). § Kuh ya kumdi lau atak dî rumpi âtayam kau tisdai. Pauta ba klauhwi taim diara lulki mangkisma taim byunghwisa.

tisi  n.  (tisi©) 1. mentira. kunin. lie; falsehood. § Alas tisi yultai. Él miente (dice mentiras). § Tisi yulnaka yaka pan tingsuba kaupak wi bungpai. Las mentiras vienen del diablo.
® tisi katatnaka  ev.  (tisi katati) engañar. kunin munaia. deceive; fool; trick. § Yaka muihka wâya tung ya mining tisi katatnaka. Vamos a engañar a ese hombre que viene. (eqv. tisinaka)
® tisi yaknaka  evt.  (tisi© yaknaka) calumniar. kunin(ka) sâkaia. slander; tell lies about. § Amiki yang tisiki yaktak mâmahki yâ wispida, yang ai yultikda ya alas yang tûki îsa dai bahangh. Muihki yang kuninki sâkan ba ra mamiki ai wipan, yang dia aisari ba witin bîli brîras kan ba mihta. My sister told a lie about me and my mother whipped me, since she didn't accept what I said.
® tisi yulnaka  ev.  (tisi yulti) mentir. kunin aisaia. lie; tell a lie. § Yaka alka ya tisi yulnaka wâlik walti tung ka. A ese hombre le gusta andar mintiendo.
® tisi yultingka  en.  mentiroso; embustero. kuninkira. liar; cheat; imposter. 2. cuento; ficción. kisi. story; fiction. § Tisi yamka as yulti talyang. Kisi pain kum aisi kaikisna. Estoy leyendo un buen cuento. I'm reading a good story.

tisinaka  vt.  (tisipi) engañar. kunin munaia. deceive; fool; trick. § Yaka muihka karak yul bautayamna ya mâna tisiparang; alas palka ya laih tisi muih kau katatnaka wâlik tung ka. Baha uplika wal aisisma ba kunin mai munbia; witin pali ba lika upla ra kunin munaia bâman taukisa. (eqv. tisi katatnaka)

tisling  n.  (tis©ling) [bot] frijolillo. singsingya; sus saika . small leguminous tree . pissabed. Cassia occidentalis; Hyptis verticillata.

tisnak  n.  (tis©nak) [bot] caña de azúcar. kâyu. sugarcane; sugar cane. Saccharum officinarum. § Tisnak yâkamak itukwâna watah atnaka yamka ka. Kâyu nasla târa brî kaia ba pain sa. Es bueno poseer una plantación grande de caña. § Tisnak waska karak waska baraska ya dîdai. Kâyu lâya wal kâpi ba disa. Con el jugo de la caña de azúcar se bebe el café.

¹tisnaka  vt.  (tispi) bofetear. wipaia (mihta tanhtika ni). slap. § Al balna as as ya, yalkana muhka kau tisnaka wâlik waldai. Waitna nani kum kum ba, ai maya nani mâwan ra ai mihta tanhtika ni prûkaia bâman wânt sa.
® labaka tisnaka  evt.  (laba© tispi) mâwan tâya ra wipaia. slap in face.
® wakal tisnaka  evt.  dûsa krukbaia. crack knuckles or joints.

²tisnaka  vt.  (tispi) limpiar (árbol/tronco) cortándole las ramas. alhni dauhbaia. strip branches off; clean tree or log by cutting branches off. § Pan âka tispi yakti âtah. Naha dûsa alhni dauhbi sâki aik. Strip all the branches off this tree for me.

tisninih  n.  (tis©ninih) [mam] especie de mamífero pequeño. unta daiwra lupia kum yul tâlia. type of small mammal. § Tisninih ya dî baka as sûlu yapa, damaska pas kau tungwai; pamka silka manah âwi pûska kau kasi îtai. Tisninihwî ba daiwan lupia kum yul bâku, unta byâra ra taukisa; tilba knâta dimi pusa ra sami îkisa.

tîti  n.  (tî©ti) [bot] srap dûsa.

tîtingh  n.  (tîtingh©) 1. [kin] abuela. kûka. grandmother.
® tîtingh mâmahka  n.  (tîtingh© mâmahka) [kin] bisabuela; madre de abuela. kûka yâptika. great-grandmother; grandmother's mother.
® tîtingh pâpanghka  n.  (tîtingh© pâpanghka) [kin] bisabuelo; padre de abuela. kûka aisika. great-grandfather; grandmother's father. 2. anciana; vieja. kûka. old woman.

titirka  a.  (tititirka) delgado; flaco; demacrado; macilento; marchitado. tanta pali. emaciated; withered. § Ingkinih as daktikda katka dî titirka ka. Siksa kum klakri kuna uba tanta sa. Corté un banano pero está muy demacrado.

titiska  a.  (tititiska) pequeño. sîrpi. small. § Was baka yau bilam titiska makasikka lau ka. En el caño hay muchos pescados pequeños.

¹titismak  n.  (titis©mak) [anat] verruga; mesquino. sisrama. wart.

²titismak  n.  (titis©mak) [bot] sisrama.

tîwat  n.  (tî©wat) [modern; man] ancla. inggar; grâpin. anchor. § Tîwat ya was kau dî sikka wati mîtai. Grâpin ba lîwra diara târa alki takaskisa. La ancla detiene las cosas grandes en el mar (p.ej., barcos grandes).

tiwik  n.  (tiwik©) [orn] [Span. tigüís] chorlitejo; tigüís. twîtwi; krismus daiwra. collared plover. [CHARADRIIDAE] Charadrius spp.. § Tiwik ya dî baka as mâka kat bungpai. El chorlitejo es un pájaro que aparece en su propia estación del año. § Tiwik ya pâpanghni sûwang waikaku balna kau tungwai. Twîtwi ba krismus kâti nani ra taukisa. Los chorlitejos andan en el mes de diciembre.

tiwiliski  n.  (tiwiliski©) [orn] correlimos; andarríos; alzacolita. twîtwi. sandpiper. [SCOLOPACIDAE]. (n.eq. tiwik)

tiwis  n.  (tiwis©) [anat] pene; genitales masculinos. kâiwra. penis; male genitalia. (cf. tang)
® tiwis butuka  n.  (tiwis© butuka) [anat] pelo púbico (de hombre). kâiwra tâmaya. pubic hair (male).

trahat  n.  (trahat©) [Eng. straw hat] sombrero. trahat. hat. (pref. balah)

trai talnaka  vt.  (trai tali) [Eng. try] intentar; tratar (de hacer). trai kaikaia. try. § Yan trai talkuting sigarit bakannaka. Voy a tratar de comprar cigarros. (pref. aras talnaka)

  n.  (tû©) [anat] lengua. twîsa. tongue. § Tûka sittang bahangh sip yultasa. Como es mudo (tiene la lengua amarrada), no puede hablar. § Kataramah tûka butuka pâtai. La punta de la lengua de la gallina crece (impidiéndole la comida).
® tû batahnaka  vi.  (tû© batahpi) tartamudear. bîla kahwaia. stammer; stutter. § Yang tûki batahpai. Yang bîli kahwisa. I stutter.
® tû daihka  mod.  (tû© daihka) enojadizo; farisaico; pagado de su propia rectitud. twîsa lâptira. testy; irritable; self-righteous; having a chip on one's shoulder.
® tû daihnaka  evi.  (tû© daihti) estar enojadizo y farisaico. twîsa lâpta kaia. be testy, irritable, and/or self-righteous; have a chip on one's shoulder. § Muihka ya tûka daihtak tung ka yul yulnaka walti. Uplika ba twîsa lâpta taukisa stûri aisaia wânt dukiara.
® tû sittang  en.  mudo; sin la voz. twîsa wilkan. mute; lost voice. (cf. tûbî)
® tû sitnaka  evi.  (tû© sitti) refrenar la lengua. twîsa bapi briaia; twîsa alki takaskaia. hold tongue; restrain speech. § Yang yulniki dai katka bûna dâpi tûki sittikda. Yang wiaia kapri kuna klî twîsi alki takaskri. I was going to say something but I held my tongue.

tubakka  a.  (tubabakka) grueso; espeso. twakni. thick. § Û dîpihka tubakka ya dutka palka ka. Es malo cuando el patio tiene mucha hierba (cuando es ``espeso''). § Ripka lakwai bahangh asna tubakka waltai. Porque hace frío se quiere ropa espesa.

tubakkaka  ncons.  (tubak©ka) (var. tubakkika) grosor; espesor. twaknika. thickness.

tubaknaka  vi.  (tubakti) enmontarse. twakwaia. thicken; become thick; become overgrown (with weeds, trees). § Û dîpihka tubaktai kau, muih yaka tusdai kau yamka datya. Utla lata twakwi ba ra, upla ba irbi pyûa ra pain takisa. When the yard grows thick, when someone mows it it gets better.

tûbatah  mod.  (tû©batah) tartamudo; que tartamudea. bîla kakahwi; bîla stama; twîsa skahwa. having a stammer.

tubi  n.  (tubi©) [zoo] caracol. snail.

tûbî  n.  (tûbî balna) mudo. bîlas. mute. § Alas ya tûbî ka; man yulti dahnih, dî mâ yultasa atrang. Witin ba bîlas sa; man mâkabi walpara, diara mai wibia apia. He is a mute; don't ask him, he won't tell you anything. (cf. tû sittang)

tubih  n.  (tubih©) [orn] gallito hormiguero. taring yûla. antthrush. [FORMICARIIDAE] Formicarius spp.. § Tubih ya umahka pisirka, katka bâsulumah umahka laih nauh ka. Taring yûla ba waika bûkra, kuna bâsulumah waika ba mâya ra.

tubuhka  1. a.  (tububuhka) espeso; cuajado. (diara lâya) buhni. (liquid) thick; oily. 2. adv.  con fluidez; fluidamente. tihu (bîla). fluently. § Âkalah muih luih Ulwah yulka ya yuldai, katka as as wâlik tubuhka palka yuldai. Nâra upla sut Ulwa bîla ba aisisa, kuna kum kum bâman tihu pali aisisa. Here everybody speaks Ulwa, but only a few speak it really fluently.

tuburus[ks]  n.  (tubu©rus) [bot] guanacaste negro [jc]; plumajillo ; tambor [?]. tuburus [?]. tamram [?]. Schizolobium parahybum.

tûdaih  mod.  (tû© daihka) (eqv. of tû daihka)

tûdam  mod.  (tû©dam, tû© damka) adulador; engaitador; adulón. twîsa damni. flatterer; wheedler; adulator; toady.

tuhka  a.  (tutuhka) hondo; profundo. tihu. deep. § Tîma sikka balna ya was tuhka kau laih yamka paras îradai. Los barcos grandes andan bien en el agua profunda. § Âka waska tuhka. Esta agua es profunda. § Âka waskapa tuhka. Este pozo es profundo.

tuhkaka  n.  (tuh©ka) profundidad. tihuka. depth. § Yaka waska baka ya tuhkaka bik lau lau ka. Ese río también tiene profundidades.

tuhnaka  vi.  (tuhpi) escupir. tuhbaia. spit. § Tuhpanih! ¡No escupás! § Yâ yaktanauh, ahauka kau tuhnaka waltayang, û pas kau laih sa. Déjenme salir, quiero escupir afuera, no dentro de la casa.
® kal tuhnaka  vr.  (kal tuhpi) babear. ûn wînka ra tuhbaia. drool; spit up; spit on self. § Bakpi kal tuhpi tung ka. Blâ taki ai wîna ra tuhbi taukisa. He's going around drunk and drooling on himself.

tuhu  n.  (tuhu©) [modern] mesón; hotel. hutil. hotel. § Tuhu ya asang sikka kau wâlik lau ka. Hutil ba tawan târa ra bâman bâra sa. Sólo hay hoteles en lugares grandes.

tuk  n.  (tuk©) trabajo. wark. work. § Tuk ya asang luih kau lau ka. Hay trabajo en todas partes.

tuknaka  vt.  (tukpi) escarbar; cavar; labrar. salhkaia. dig; till. § Mâdi palka âka waspah as tuknaka waltayang. Hoy mismo quiero cavar un pozo.
® sau tuknaka  evi.  (sau tukpi) laborar tierra. tasba salhkaia. till soil; work soil.
® tukpi yaknaka  vt.  (tukpi yakti) salhki sâkaia. unearth; dig up; exhume. § Asang wâk kau muih îwang tumna ya wakalka ya bûna tukpi yakti pah wâk kau ihyawi tumdai. Plîs wâla ra upla pruan bikan ba dûsa ba klî salhki sâki plîs wâla ra brisi bikisa. They're digging up someone's remains and burying them in another place.

tukpak  n.  (tuk©pak) [modern] proyecto; empresa. pruyiktu. project; enterprise.

tukwanaka  vi.  (tukwi) 1. trabajar. wark takaia. work. § Man tukwayam pih? ¿Vos trabajás? § Yang âkalah tukwasing. Yang nâra wark takras. No trabajo aquí. I don't work here. 2. funcionar; trabajar. wark takaia. work. § Rupikki âka yamka tukwasa. Rîdiuki na pain wark takras. Mi radio no funciona bien. My radio doesn't work well.
® tukka tukwanaka  vt.  (tuk© tukwi) trabajar por. warkka takaia. work for. § Man yaka alka ya tukka tukwayam pih? Man baha waitnika ba warkka takisma ki? ¿Trabajás por ese hombre? Do you work for that man? (lit. do that man's work)

tukyak  n.  (tuk©yak) [modern; man] pala. subil. shovel. § Tukyak as waltayang saupah tuknaka. Quiero una pala para cavar un hoyo.

tulanghka  a.  (tulalanghka) embotado; romo; sin filo. malas. (cutting edge) dull; blunt. § Kuhkibil tulanghka. Mi cuchillo está embotado. § Kuhbil dangka ya tulanghka ka, katka muhka ya laih yaika. Skihru nina ba malas sa, kuna mâwan ba lika mala. The back of a knife blade is dull, but the blade (lit. face) is sharp.

tulanghnaka  vt.  (tulanghpi) (filo) embotar; enromar. malas daukaia. (cutting edge) dull; make dull. § Tulhki ya sau kau tuspanih, yang tulanghnaka waltasing. Isparki ba tasba ra klakpara, yang malas daukaia wânt apia. Don't use my machete to cut the ground, I don't want to dull it.

tulh  n.  (tulh©) [man] (var. tulhni) machete. ispara. machete. § Tulh âisau laih it yâmak yamwasa. Ispara âpu kaka sip insla daukras. Sin el machete no se puede trabajar en la plantación.

tulhni  n.  (tulh©ni) [man] (var. of tulh)

tulnaka  vt.  (tulpi) 1. empujar con la punta; atiziar; picotear; hurgar. tuskaia. poke; peck; prod. 2. machacar; majar golpeando. tuskaia. pound; pound flat; crush pounding. § Tunma dalapai kau dî basta kang lâwadai muihka balna ya pan baska ihi tulpi nâh dati mâ sitdai kau dalaka ya lukdai. Lamla klauhwi taim sîka nû uplika nani ba dus wahya brih tuski muni mai wilkuya taim lâtwanka ba tiwisa.
® tulpi munnaka  evt.  tuski swapni daukaia. tenderize by pounding. 3. chocar con; topar. tuskaia. collide with; crash into; run into. § Pukka baraka kau kuring wâk raudi wî yâ tulpi (yâ) abukpida. Tihmia ra dûri wâla bui bal ai tuski (ai) abakan. In the dark of night another canoe came and collided with mine and capsized me. § Amang talah, mâ tulpi bisukpikda. Aman kais, mai tuskra luwri. Watch out, I almost ran into you.
® kal tulnaka  vr.  (kal tulpi) chocar; colisionar. panapana wal tuskaia. collide (moving objects). § Bikiska balna îri rîh dapi kaupak kal tulpi wauhdadida. Tuktan nani plapi tauki banghwi kan wal panapana tuski kauhwi banghwan.

tulpuk  n.  (tul©puk) [modern; man] martillo. amar. hammer.

tuludanaka  vi.  (tuludi) revolcarse; revolverse; girar (sobre sí mismo). aikarwaia; karwaia. roll; rotate; revolve; turn. § Pan balna aranka ya takat manah kuring murupayam kau yamka tuludadai. Dus raun nani ba pûrak dûri raskisma taim pain aikarwi banghwisa. When you drag your canoe over round logs the logs roll nicely making the work easy. § Yang kî yapâ tuludayang. Me revuelvo como una piedra.
® tuludi lâwanaka  ev.  (tuludi lâwi) voltearse. wilwi tawaia. turn; roll over. § Bakaki bisika baka âka tuludi lâwanaka waltasa. Este niñito mío no quiere voltearse.

tuluknaka  vt.  (tulukpi) repulgar. twalbi sipaia. hem up. § Kahkilu kalkatang kurudang ya tulukpi yâtah. Praika mîna tâ ba slihwan ba twalbi (sipi) aik.

tululu  n.  (tulu©lu) [modern; man] bicicleta. baisikil. bicycle. § Tululu ya muih alas ilwadai kau talnaka yamka ka. Baisikil ba upla yakan uli bara kaikaia yamni sa. Es bueno ver a una persona montada sola en una bicicleta. § Tululu ya dî as sirihka palka ka. Baisikil ba diara kum isti plapi pali sa. La bicicleta corre rápidamente.

tulum  n.  (tulum©) [modern; mam] delfín; bufeo; puerco marino. lam; wlam. dolphin; porpoise.

tulunaka  vt.  (tulupi) dar vuelta; hacer rodar; hacer girar; arrollar; enrollar. karbaia. turn; roll; roll up; turn around. § Yang yâmak as tuspikda katka sutnak wâlik kau; bakaki balna yawadai tulupi was kau laknaka. Yang insla kum irbri kuna kubu bâman kau; luhpi nani auya karbi lîwra batakaia. I cleared a swidden but it's still full of cane; my children are going to roll it all down into the river.

tulupdanaka  vi.  (tulupdi) klungwaia. (skin) peel in large patches. § Bikiska yaka was daihka dâwai kau ûkatakna ya tulupdi bungpai. Tukta nani ba lî lâpta amuya bara tâya ba klungwi takisa. When children get burnt by hot water their skin peels off in large patches.

tulupnaka  vt.  (tulupti) klungbaia. skin; peel; remove outer covering intact or in large pieces.

tumhdanaka  vi.  (tumhdi) nadar. yawaia. swim. § Yang was tuhka kau bungpi tumhdanaka waltayang. Quiero salir al agua profunda para nadar. I want to go out to the deep water and swim.

tumhtumh[ks]  n.  (tumh©tumh) [bot] kluluk [tw]. small plant that grows in inundated savannah.

tumi  n.  (tumi©) [anat] corazón. kupia. heart. § Tûruh tumika ya kasnaka yamka ka. Bîp kupia ba piaia pain sa. El corazón de res es bueno para comer. Beef heart is good to eat.

¹tumnaka  vt.  (tumpi) cubrir; tapar; enterrar. bikaia. cover; bury. § Tûmaruh balna îwi pakdida ya mâdi tumnaka pih. ¿Hay que enterrar hoy las vacas que te murieron? (var. tungnaka)

²tumnaka  vt.  (tumpi) codiciar. tumaia. covet; monopolize; want largest portion of. § Kasna dîka tumwai kau mikdini kau uyuh bungpai. Plun tumi taim wan nâkra ra snik takisa. When we want to hog all the food then catboils grow on our eyes. (n.eq. aihnaka)

tumul  n.  (tumul©) [man] pelota; bola. bâl. ball. § Yan mâka laih tumul isdana wâdai atdai. Yauhka yûa lika bâl pulaia aula wisa. Dicen que mañana van a venir a jugar pelota. § Tumul arungka bakantikda. Bâl walhwal atkri. Compré cuatro bolas.

tun  n.  (tunak) [anat] {1. tunik, 2. tunma, 12. tunni, 11. tunikna, 22. tunmana, 33. tunakna} cabeza. lal. head. § Tunik dalâpai. Me duele la cabeza.
® tunana  en.  (tun© âna, tunak âna) [man] almohada; cabezal. pilar; tilar. pillow.
® tunana ûka  n.  (tun© âna ûka, tunak âna ûka) funda. pilar tâya; tilar tâya. pillowcase.
® tun bâka  n.  (tunak bâka) [anat] (eqv. tunbâ) sesos; cerebro. lal mâbyara. brain.
® tun sûkatak  n.  (tunak sûkatak) [anat] calavera; cráneo. lal kamhka. skull; cranium.

tuna  n.  (tuna©) [ < tun â(wanaka)] gobierno. gabamint. government. § Pah itukwâna balna kau tuna muihka ya, dî luih ya barangpai. Plîs târa nani ra gabamint uplika ba, diara sut ba wapni daukisa. § Mining tunani ya dî isau yamka yamtai ka. Nuestro gobierno hace bien muchas cosas.

tunak  cns. [anat] (form of tun)
® tunak âwanaka  evi.  (tunak âwi) gobernar. tâ uplika aimakaia; tâ uplika dimaia. take charge. § Pah as as kau tunak âwana balna ya dî dutka yamdai. Plîs kum kum ra tâ uplika aimakan nani ba diara saura daukisa. En algunas partes los dirigentes manejan mal. § Yang tunak âwuting. Yang tâ uplika aimakaisna.
® tunak bahnaka  evc.  (tunak bahti) comenzar. tâ krîkaia. § Asang âkau dî isau lau lau ka yamnaka katka tunak bahtasaman laih it yamtasaman. Tasba nara diara ailal bâra bâra sa daukaia, sakuna tâ krîkras sma kaka sip daukma apia.
® tunak dasika  encons 1. terco; testarudo; obstinado. lal karna. stubborn; obstinate; hard-headed. § Man kanas tunma dasika ka. Man uba lamla karna sma. Vos sos muy terco. You are very stubborn. 2. tonto; estúpido; torpe; dundo. lal karna. stupid; slow; dull. § Bakaki tunak dasika bahangh sumal kau it lâwasa atkuti. Luhpi ai lal karna bara skûl ra sip lûbia apia. My son is slow, so he isn't going to be able to pass in school.
® tunak kau  loc.  primero; a la cabeza. tâwra. first; in front. § Alas tunak kau. Él va primero (está delante). § Muih as as ya dî luih kau ya tunak kau atnaka waldai. Algunas personas quieren estar a la cabeza de todo. (cf. tun, kau)
® tunak muihka  n.  jefe; patrón; dirigente. bâs; lal uplika. boss; head man; director. § Tunak muihka itukwâna palka ya yan mâka ya âkat wârang atdai. Dicen que el gran patrón va a venir mañana. § Tunak muihka balna yulka dahnaka ya yamka. Es bueno escuchar las palabras de los dirigentes.
® tunak pas  n.  copa de árbol; punta (de árbol, casa). banhta. treetop; top (of tree, house). § Kusma ya pan tunak paskat ilwang lau ka dî îwang wingka îkuti. El zopilote ha subido al la copa del árbol para coger el olor de algún animal muerto. § Û tunak pas kau kataramah almuk ya ilwi waupi sâk dai. El gallo subió a la punta de la casa para cantar.
® tunak pihtang  mod.  canoso. lal pihwan. gray-haired. § Ninihki ya tunak pihtang palka ka. Mi abuelo está muy canoso.
® tunak yûnaka  vi.  (tunak yûpi) lal kahbaia. participate in baptism as godparent; take baptismal oath as godparent. . def. [see notes] Mihta lal pûra ra kahbi pramis takaia (aisanka daukaia) tuktan tahbi dauki pyûa ra. § Yang yaka bakaka ya tunak yûputing. Yang baha tuktika ba lal kahbaisna. (cf. sîpi yamnaka)

tunbâ  n.  (tun©bâ) (eqv. tun(ak) bâka) sesos; cerebro. lal mâbyara. brain.
® tunbâ âisau  mod.  (tun©bâ âisau) bruto; estúpido. sinskas; sins âpu. brainless; stupid.

tundala  n.  (tunakdala) dolor de cabeza; jaqueca. lal klauhwan. headache.

tung  vs.  andar. taukaia. walk. § Wâtdi tung yang. Ando paseando. § Yang tung atring. Estaré andando.

tungki  n.  (tung©ki) [ichth] barbudito; pez parecido a un bagre pequeño. tungki. type of small catfish.

tungmukulh  n.  (tung©mukulh) [zoo] cangrejo azul. kaisni. blue crab. § Yan kutna yawayang katka tungmukulh karak kutputing. Yauhka miskaia auna, sakuna kaisni wal miskaisna. Mañana voy a pescar, pero voy a pescar con cangrejo azul.

tungnaka  vt.  (tungpi) enterrar; tapar; cubrir. bikaia. bury; cover. § Yang dîki sau kau tungpida. Enterré mis cosas en la tierra. (var. tumnaka)

tungwanaka  vi.  (tungwa) andar (sg); caminar (sg). taukaia (kumi bâman). walk around (sg); go around (sg). § Tungwanaka waltayang. Quiero andar. § Dau wâlik tungwanaka ya yamka palka sa. No es muy bueno andar sólo por gusto. (cf. tung)

tunpak  mod.  (tun©pak, tun© pakka) listo; astuto; inteligente. smât; auya mâ; smâtkira. smart; cunning; intelligent. § Muih as as ya tunkanapak palka bang bang ka dî dutka yamdai kau. Upla kum kum ba smât pali banghwisa diara saura daukuya taim. Algunas personas son muy astutas cuando hacen algo malo. § Yaka yalka balna ya tunkana pakka ka. Baha mairka nani ba smâtkira atia sa. § Yang tunkipak yang. Yang smâtkira sna. (cf. asung pak karak)

tuntari  n.  (tun©tari) [modern; man] corona; laurel. kraun. crown; wreath.

turudanaka  vi.  (turudi) plinghwaia. flake (skin). § Mâ daihka yâ dâwak ûkitak turudi bungpai. Lâpta ai aman taya plinghwi takisa. I got a sunburn and now my skin is flaking off.

tûruh  n.  (tû©ruh) [mam] [Span. toro] res; ganado; vaca; toro. bîp. cow; bull; cattle; bovine. § Mining sauni âkalah tûruh âisau bahangh pan, damaska mahka tubakka pâtai ka. Como no hay ganado en esta región, crece mucha hierba. § Tûruh walahka ya muih luih kang yabahdai. Bîp krâskira ba upla sut sya brîsa. Toda la gente teme al toro bravo.
® tûruh almuk  n[mam] toro; buey. bîp wainhka. bull; ox.
® tûruh almuk panka[ks]  n[bot] tabacón [jc]. bul mahbra dûsa [tw]. [OCNACEAE] Cespedesia macrophylla.
® tûruh kasnaka ûka  n.  (tû©ruh kasnaka ûka) pesebre. bîp pata wâtla. manger.
® tûruh muihka  n.  carne de res. bîp wîna. beef.
® tûruh ûka  n.  cerco. kaupin. pen. § Pukka tung yang kat tingsuba yâ wîpak kat tûruh ûka kat sutdi âwikda. Tihmia tauki kapri setan ai blîkan bara kaupin pûrak pali dimri. De noche cuando estaba andando me persiguió un demonio y entré saltando por encima del cerco.
® tûruh ûkatak  n.  cuero. bîp tâya. leather; cowhide. § Tûruh ûkatak ya dî as yamka ka, yaka karak kalni dîka balna bîdai. El cuero es bueno, con él se hacen los zapatos.
® tûruh wâna  n[mam] (eqv. tûruh yal) vaca. bîp mairin. cow.

¹turum  n.  (turum©) [man] [Eng. drum] barril; barrica. baril; drum; kyas. barrel; cask; keg; drum .

²turum[ks]  n.  (turum©) [bot] (planta) santamaría [jc]. plant with pair of ant bulbs at the base of each leaf. (n.eq. awanak)

turumka  a.  (tururumka) abultado; prominente; saliente. daiwra; pûran; prumhni. protruberant; bulging; bulgy; bulbous.

turunaka  vt.  (turupi) pelar; desvainar; deshollejar. swakaia. peel (as with fingers); remove skin; shell; husk. § Anu as watah yang ûkatak turunaka waltayang. Tengo un coco y quiero pelarlo. . def. Lîma damka ya sipitnak karak alhpi ûkatak ya birhpi yaknaka. Laimus damni ba asmala ni krauki tâya ba kalki sâkaia. § Yâmanh turunaka waltasing palka, tingki kau pulka yâ watya bahangh. Plâs swakaia wânt apia pali sna, mihti ra mâka ai alki ba mihta. § Pai ya it turuwasa, kainaka wâlik ka; ûkatak ya baika bahangh. Pitita ba sip swakras, karbaia bâman sa; tâya ba tanta ba mihta. (cf. sainaka, kainaka)

turuska  a.  (tururuska) rizado; torcido; crespo. warwan. curly; twisted. § Muih as as balna ya baskana tururuska ka. Upla kum kum nani ba tâwa warwan sa. Some people's hair is curly.
® bas turuska  mod.  (bas© turuska) pelo rizado; pelo colocho. tâwa warwan. curly hair.

turusnaka  vt.  (turuspi) pellizcar; torcer; rizar. warbaia; samaia. pinch; twist; curl (hair).

¹tusnaka  vt.  (tuspi) cortar; rozar; limpiar (milpa, plantación). irbaia. cut; weed; mow. § Al ya yâkamak tuspai. El hombre limpia su milpa.

²tusnaka  vt.  (tuspi) tuskaia (diara tatwa wal). peck; poke; prod. § Kululuk ya pan dasisika balna kau tuspi alhpai. Tuskrahna ba dusa karna nani ra tuski klauhbisa.

tusum  n.  (tusum©) [ichth] (var. of susum)
® tusum mâmahka   n.  (tusum© mâmahka) [ichth] (var. of susum mâmahka)

tusumbah  n.  (tusum©bah) [ichth] especie de bagre grande. laha. type of large catfish.

tût  n.  (tût©) [orn] tortolita azulada. putmaya. blue ground-dove. [COLUMBIDAE] Claravis pretiosa.

tutiwas  n.  (tuti©was) [anat] bîla lâya. saliva; slobber; spit.
® tutiwas îranaka  vi.  (tuti©was îri) bîla lâya plapaia. drool; slobber. § Tutikiwas îrai. Bîli lâya plapisa. I'm drooling.

tutuh  n.  (tutuh©) kakawa; kakauka. knot.

tutuhka  a.  (tututuhka) truhtruha. bumpy; warty; rough (texture). § Muku balna dangkana tututuhka ka. Sukling nani nina truhtruha sa. Toads have rough warty backs. (syn. rukuhka) (eqv. tutuhtutuh)

¹tutuhnaka  vt.  (tutuhpi) kukupkaia; kakawa daukaia; kakauka daukaia. knot; tie off; tie knot in. § Râma wahka tangka ya tutuhpasaman kau laih kurudai. Sûs âwa tâ ba kakauka daukras sma taim langhwisa. When you don't tie off the ends of your shoelaces they unravel. § Kara tangka ya waya tutuh dapi yâtah. Trit tâ ba ria kakawa dauki aik. Could you knot the end of the thread for me? [NOTE: This refers to simply tying a knot rather than tying a knot around something else (sitnaka)] (n.eq. sitnaka)

²tutuhnaka  vi.  (tutuhpi) truhtruha takaia. become bumpy; break out (in hives, welts). § Was lautai kau yâmak kau yawayam kau pûs isau palka yak kasdai ya muihni ya tutuhpai. Lî auhwi taim insla ra auma taim pûs ailal pali wan sami banghwi ba wan wîna ba truhtruha takisa. When it's raining and you (we) go to the plantation all the black flies that bite us make our skin get welts all over. (syn. rukuhnaka)

tutuhtutuh  a.  truhtruha. bumpy; warty; rough (texture). (eqv. of tutuhka)

tutur  n.  (tutur©) [modern; man] plástico. plastik. plastic. § Yang ulniki panka ya tutur karak yamna, katka bahwingka bahangh tuturka sa. Yang ingkki pin ba plastik ni paskan kuna krâkrîwra ba mihta plastik bâku apia. My pen is made of plastic but it is brittle and not flexible.

tuturka  1. a.  (tututurka) flexible; cimbreño; plástico. plastik bâku; krâkriwra apia. flexible; pliant; plastic; unbreakable. 2. n.  (tutur©ka) [anat] (clar. wakal tuturka) cartílago. dûsa swapnika. cartilage.

tuyulka  a.  (tuyuyulka) redondo. raun. round. § Âka dîka balna luih laih tuyulka. Todas estas cosas son redondas.