- M -

¹  n.  (mâ©) 1. sol. yû. sun.
® mâ âwai  n.  (mâ© âwai) {1. mâki âwai} oeste; al oeste de. muna. west; west of. § Man mâma âwai kau alas mîdai. Man munikamra witin îwisa. She lives to the west of you.
® mâ baka  n.  (mâ© baka) [astro] {pl. mâ bakana} estrella. slilma. star. § Pukka kau mâ baka ya bungpai. Las estrellas salen de noche. § Mâ baka ya îri lukdida. Slilma ba plapi tiwan. Desplazándose desapareció la estrella.
® mâ bakana kal upurka  n.  (mâ© bakana kal upurka) [astro] constelación. slilma daknika. constellation.
® mâ baka sikka  n.  (mâ© baka sikka) [astro] lucero; estrella de la mañana; Venus. tîtan slilmika. morning star; Venus. § Mâ baka sikka ya dîpihti lâwai kau ilwai. El lucero sale de madrugada. (cf. dislah mâka baka)
® mâ daihka  n.  (mâ© daihka) sol. lâpta; yû lâpta. sun; sunshine. § Yang askina ya mâ daihka kau buhtai. Mi ropa se está secando al sol.
® mâ sangka  n.  cielo. kasbrika blû. sky.
® mâ tarat  yû pûra ra. mid morning (9-10 am). § Mâ ilwang, tarat lau ka. Yû ulan, pat pûra ra sa. The sun has risen, it is already up above. 2. día; tiempo. yû; pyû. day; time. § Mâ luih kau tukwayang. Trabajo todos los días. § Wahaiki mâ luih tukwai. Mi hermano trabaja todo el tiempo. § Mâdi mâka kaupak Ulwah yulka ya mîdida. Desde el día de hoy se ha terminado (el estudio de) la lengua ulwa. § Pâpanghni ya ai mâka wârang pih? ¿Qué día vendrá nuestro padre? § Damai laih mâ yamka dai, mâdi laih was mâka. Ayer fue buen día, hoy es día de lluvia.
® mâ ânaka  vic.  (mâ âti) pyû mangkaia. set a date; set a time. § Yang yan yawakuting ya mâki âtikda. Yang yauhka auna ba pyûi mangkri. I've set a time to leave tomorrow. (syn. âkatka(ka) ânaka, suwinka ânaka)
® mâ dislah kau  adv.  por la mañana. tîtan mâni. in the morning. § Mâ dislah kau was paraska lautai dai ka kau bungpi yawikda. Salí por la mañana cuando llovía fuerte.
® mâ dutka  n.  (mâ© dutka) tiempo malo. taim saura. bad weather. § Mâ as as ya mâ dutka bik wî lâwai. Algunos días hace tiempo malo (viene a pasar mal tiempo).
® mâ pukna  vpp.  día lluvioso. lî yûa. rainy day. § Pukka kaupak mâdi mâ luih kau mâ pukna ka. Tihmia wina naiwa yû aiska ra lî auhwisa. From last night all through today it has been raining.
® mâ yamka  n.  (mâ© yamka) buen tiempo. taim pain. good weather. § Mâdi mâka lau âka mâ yamka palka ka. El día de hoy hace muy buen tiempo.

²  2. procl.  {pl. mâna} te; lo; la; le; a tí; a usted; para tí; para usted. mai. you (sg.) (as object of verb); to you (sg.); for you (sg.). § Alas balna yau mâ tâti bang ka. Witin nani bukra bîlam kaiki banghwisa. Ellos te están esperando por allá. They are waiting for you over there.

mâdah  adv.  de día. kâkna. during the day. § Yan mâdah kal upurdanaka, yul bauti talnaka watah yak bahangh. Yauhka kâkna asla takaia, stûri aisi kaikaia brî ba mihta. (Hay que) reunirnos mañana de día, porque tenemos algo que discutir.

mâdi  adv.  (clar. mâdi mâka) hoy. naiwa. today. § Wahaiki mâdi wâda. Mi hermano vino hoy.
® mâdi laih  adv.  ahora; ahorita. nânara. now. § Yang mâdi laih Ulwah yulka yultayang. Yang nânara Ulwa bîla aisisna. Ahora estoy hablando ulwa. Now I am speaking Ulwa.

maha  n.  (maha©) [modern; man] motor. indsin. engine; motor.
® maha waska  n.  (maha© waska) combustible; gasolina. gyas; disil. engine fuel; gasoline.

mahka  cuant.  mucho(s). ailal; mânis. much; many; a lot of. § Yang was mahka dihikda. Yang lî ailal dîri. Bebí mucha agua. I drank a lot of water. § Kasnaka dîka mahka lau ka. Plun ailal bâra sa. Hay mucha comida. There is much food. § Yang âkalah muih mahka talyang. Yang nâra upla ailal kaikisna. Veo mucha gente aquí. I see many people here. (syn. isau)

mahnaka  (mahti) 1. vt.  llenar (estómago); saciar. byâra banghkaia. satiate; fill (stomach). § Panmak isau kasi yasni mahnaka. Hay que comer mucha fruta para llenar nuestros estómagos. (cf. mahwanaka) 2. vi.  estar harto. be fed up. § Yang man yulma mahting palka yang. Estoy harto de vos. I'm fed up with you.

mahwanaka  vi.  (mahwi) llenarse (estomago); saciarse. byâra banghwaia. fill (stomach); become satiated. § Baka ya dî isau kasi mahwida lau ka. El niño, habiendo comido mucho, está lleno. (cf. mahnaka)

mak  n.  (mak©) fruit; semilla; grano; berry; nuez; hueso (de fruta). mâ. seed; kernel; grain; berry; nut; pit (of fruit). § Yalau makka bû ihaiti yâtah, yan ihyawi laututing. Traeme dos semillas de mango, mañana voy a sembrarlas.

makalnak  1. n.  precio; costo; paga; sueldo; salario. mâna. cost; price; wage; payment; salary. § Kahlu as bakannaka waltayang katka makalnak ya kang lâwasing. Quiero comprar una camisa, pero no sé el precio. § Aitak isau bakantidam ya ampas makalnak bakantidam pih? ¿A qué precio compraste los varios libros que compraste?
® makalnak înaka  evi.  (ma©lnak ihi) mâna briaia. get paid (for work, service). § Âka tukka tukwayang katka mikilnak îsing. Naha warkka daukisna kuna maina brîras. Hago este trabajo pero no me pagan. I do this work but I don't get paid.
® makalnak palka  ea.  caro. mânakira. expensive. § Kalsungh as bakantikda katka makalnak palka ka. Compré pantalones pero son caros.
® makalnak sa  ea.  barato. sîpar; mâna apia. cheap; inexpensive. § Dî makalnak sa ya muih luih waldai ka. Todo el mundo quiere algo barato. (eqv. lulungpara, sulungpara) 2. rel.  a cambio de. mâna. in exchange for.

makana  n.  (maka©na) [man] [Span. macana] macana; azada de coa. makana. hoe; wooden hoe for digging holes.

makasikka  ea.  abundancia; muchedumbre de; multitud de; enjambre de; muchísimos. kwâra târa; mânis. abundance; herd of; crowd of; throng of; swarm of; in droves; in large numbers. § Mâdi mâka âka muih makasikka palka wâdarang ka. Naiwa yûa na upla kwâra târa pali bal banghwbia sa. Hoy vendrán muchísimas personas. Today a large crowd of people will come. § Damai lumah ya ribuk makasikka bungpang dai. Nahwala tûtni ba klaksa kwâra târa takan kan. Ayer por la tarde habían salido muchísimos ejenes. Yesterday afternoon the gnats were swarming. (cf. isauka)

mâkauh  n.  (mâ©kauh) [orn] guaco. wâka. laughing falcon; snake hawk. [FALCONIDAE] Herpototheres cachinnans. § Mâkauh ya dîrauh as ka, alas dîmuih balna wâlik wati kasya. Wâka ba yâkal kum sa, witin pyûta nani bâman alki pîsa. The laughing falcon is a bird of prey that only eats snakes.

makdaka  ncons.  (makda©) [anat] {1. mikdiki, 2. makdama} 1. ojo. nâkra. eye. . def. Muihni bisika nangnitak saraka bû kau ya dapak talnaka dîka watah ya. Wan wina sîrpika wan kâkma plaika saitka wal sut ra ba bara diara kaikaika brî ba. § Mikdiki dalapai. Me duele el ojo.
® makdaka bakaka  [anat] pupila del ojo; niña del ojo. nâkra yûla. pupil of eye. § Yang mikdiki bakaka ya baraska ka. Las pupilas de mis ojos son negras.
® makdaka butuka  [anat] ceja. nâkra pûra tâmaya. eyebrow.
® makdaka pauka  mod.  (makdakana papauka) avaro; codicioso. nâkra pauni; gridi. greedy. § Yangna balna mikdikina papauka yangna. Yang nani gridikira sna. (eqv. makpau)
® makdaka pîka  mod.  (makdakana pipika) {mikdiki pîka } ciego; tuerto. blain; nâkra aisawan. blind. § Muih makdakana pîka balna ya dî maknakunka, katka dî isau kang lâwadai. Upla blain nani ba umpira sa, sakuna diara ûya lân sa. § Muih makdakana wakaslah pîka balna ya dî taldai. Upla nâkra sait kumi aisawan ba diara kaikisa. Las personas tuertas pueden ver cosas. (cf. mak pînaka)
® makdaka sangka  mod.  (makdakana sasangka) desemborrachado. subar. sober. § Yangna mikdikina (sa)sangka rîh yangna. Yang nani subar taukisna. (syn. maksang, mâmak sangka)
® makdaka tambas  [anat] pestaña. nâkra tâmaya. eyelash. § Muih as as ya makdaka tambas yûhka ka. Algunas personas tienen pestañas largas.
® makdaka ûkatak  [anat] párpado. nâkra tâya. eyelid.
® makdaka waska  lagrima. nâkra lâya. tear. § Muih makdaka waska ya dau laih bungpasa. Las lágrimas de una persona no salen sin objeto. (n.eq. makwas) 2. [bot] yema; botón; brote; grillo. nâkra. bud; eye (of tuber). 3. [man] botón (de radio, etc.). nâkra (ridiu, grabadura). button (of radio, etc.).

mak dânaka  vtc.  (mak dâti) 1. acompañar. yûla kahbaia. accompany. § Bakaki mak dânaka baka yal as waltayang. Quiero una muchacha que acompañe a mi niño. § Yâ mik dâtah. Yûli kahs. Acompañame. Accompany me. § Alas minik dâtuti. Witin yûli kahbaisa. Él/Ella me va a acompañar. (S)he is going to accompany me. § Yang mamak dâtuting. Yang yûlam kahbaisna. Te voy a acompañar. I'm going to go with you. § Yang alas mak dâtuting. Yang witin yûla kahbaisna. Le voy a acompañar. I'm going to go with him. § Yâ mikna dâtah. Yang nani yûli kahs. Acompañanos. Accompany us. § Mamakna dâtayang. Yang man nani yûlam kahbisna. A ustedes les voy a acompañar. I'm accompanying you all. § Makna dâtikda. Yang witin nani yûla kahbri. Les acompañé (a ellos). I accompanied them. 2. cuidar. main kaikaia. guard; keep an eye on; watch over. § Yang ûka âka mak dâtayang. Yang wâtla na main kaikisna. Cuido mi casa. I'm keeping an eye on my house.
® mak dâtingka  en.  cuidador; custodio; guardián; guardia personal. main kâkaira. caretaker; watchman; bodyguard. 3. vic.  engrescar. unsâban plîkaia. pick a fight with. § Alas yâ mak dâtai. Witin ai unsâban plîkisa. He is trying to pick a fight with me.

makdasi  mod.  salvaje; fiero; arisco; huraño. wail. wild; savage; feral; surly. § Dî makdasi balna ya labaka yawasaman. A los animales salvajes no se les puede acercar.

maklalah  n.  (mak©lalah) [bot] tomatillo araño ; lengua de vaca ; bejuco espinoso con bayas anaranjadas o amarillas. maklala kyâika ; kyâya kîwka kum mâ lalahni brî ba. spider wild tomato ; thorny vine with bright orange or yellow berries. [SOLANACEAE] Solanum sp..
® maklalah makka  n[bot] fruta del maklalah. maklala kyâika mâ. fruit of maklalah. (eqv. wakal makka)

maklulung  mod.  manso; doméstico. tîm. tame; domesticated. § Dî bakana maklulung ya sau pas kau muih kal pakti mîdadai. Los animales domésticos viven en asociación con la gente.

makpah  n.  por. sait; ku. way; through. § Yang yâkimak tâka ya âka makpah kau wâtdayang. Yang naisla yabalka ba naha sait ra wapisna. The path to my plantation is through this way.

makpau  mod.  (mak pauka) avaro; codicioso. nâkra pauni; gridi. greedy. § Muih makpau balna ya dutka; muih isau waldasa taldai. Upla nâkra pauni nani ba saura; upla manas laik apia kaikisa. Greedy people are bad; most people don't like them. § Yang mak pauka yang. Yang gridi sna. Soy codicioso. I am greedy. (cf. makdaka pauka)

maksang  ea.  (mak sasangka) (var. mak sangka) desemborrachado. subar. sober. § Âka alka balna rîh âka mak sasangka ka. Naha waitnika nani tauki na subar taukisa. Estos hombres que están andando están desemborrachados. § Maksang yang. Subar sna. Estoy desemborrachado. (syn. mâmak sangka, makdaka sangka)
® maksang bungnaka  evi.  desemborracharse; desembriagarse. subar takaia. become sober; sober up. § Maksang bungpida. Subar takan. He sobered up.
® maksang danaka  vi.  desemborracharse; desembriagarse. subar takaia. become sober; sober up. § Bakping kaupak, mâdi laih maksang dapikda. Blâ kapri wina, nânara lika subar takri.
® maksang yamnaka  vt.  (maksang yamta) desemborrachar; desembriagar. subar munaia. sober. § Âka dîka basta âka maksang mâ yamtarang. Naha saika na subar mai munbia. This medicine will sober you up.

makturum  mod.  (mak©turum) (eqv. makdaka turumka) nâkra daiwra. bug-eyed.

makulh  n.  (makulh©) [ichth] jurel; pez lucio. krawi; krauhwi. jack. [CARANGIDAE] Caranx hippos. § Makulh ya kuma bilamka palka ka. El pez lucio es pescado del mar.

makunka  mod.  (maknakunka) {1. mikunka, 2. mamakunka, 12. minikunka, 11. miknakunka, 22. mamaknakunka, 33. maknakunka} pobre; aporreado; necesitado; patético; insuficiente. purman; umpira. poor; wretched; needy; pathetic; insufficient. § Muih makunka balna ya muih luih kauna mahdai. A los pobres, todo el mundo los domina. § Yang âka saukal yang bahangh mikunka yang. Como estoy enfermo estoy necesitado. § Mining muih âka makun palka atnaka ya yamka sa. No es bueno que estémos aquí pobres.

makwas  n.  (mak©was) wan wîna lâya. body fluid; plasma. § Muihma kau mâ daktang watah man kau yampasa kau laih makwas îrai, katka yamka yampang laih makwas îrasa; buhka lau atya. Wînam ra diara mai klakan brîsma taim, kau pain takras taim lâya plapisa, kuna pain takan taim, lâya plapras; buhni sa. When you have a cut that hasn't healed, your body fluid flows, but once it has healed well, it is dry.

mala  n.  (mala©) [modern] tarea (de tierra); medida de tierra igual a ¼ hectárea. tâs. task (of land); measure of land equal to ¼ hectare. § Mala as kulpi yâtah. Tâs kum kulki aik. Medí una tarea (de tierra que limpiar) para mí. Measure out a task of land for me.

malai  n.  (malai©) [bot] yuca; mandioca. yauhra. cassava; manioc; sweet cassava. Manihot sp.. § Malai ya siwakanak ya muih kasdai. La gente come la raíz de la yuca. People eat the roots of manioc. § Malai ya wanka as yamka ka. Yauhra ba tâma kum pain sa. La yuca es un bastimento bueno.
® malai wâkasak  n.  yuca fermentada. yauhra bûnika. fermented cassava. § Malai wâkasak ya dînaka auhka palka ka. La yuca fermentada es una bebida muy rica.

malaka  n.  (mala©ka) [mam] guatusa; agutí; cuilla; acure. kyâki. agouti; kiaki. coney. Dasyprocta punctata. § Malaka ya sûlu wîpak bai îri suhpasa ka. Kyâki ba yul blîkuya bara laihwra plapi swapras sa. Cuando un perro sigue la guatusa, ésta corre lejos sin cansarse. § Malaka ya sûlu kuihya kau pan bâpah kau wâlik âwai. Kyâki ba yul blîkuya ra dus unta ra bâman dimisa. Cuando el perro persigue a la guatusa, ésta suele meterse en un palo hueco.
® malaka kalka[ks]  n.  (mala©ka kalka) [bot] caña colorada ; especie de caña parecida a la suita. traka dûsa. Rheinhardtia sp..
® malaka panka[ks]  n.  (mala©ka panka) [bot] nancitón [jc]. kyâki dûsa [ks].

malau  n.  (malau©) [man] cordón. lain; kîwa; âwa. fishing line; string. § Malau karak muih bilam sikka, bakana bik watdai. Lain wal upla inska târa, sîrpi sin alkisa. Con cordón la gente pesca pescados grandes y pequeños también. With fishing line people catch big and small fishes alike.
® malau marana  n.  (malau© marana) [man] red de pescar. sîn; tan. sein; fishnet. § Malau marana ya bilam isau watya palka ka. La red coje muchos peces.

mâlka  n.  (mâl©ka) sombra. dista. shadow; shade. § Mâ mâlka dai bahangh yamka amikda. Como el día estaba en sombra dormí bien. § Pan itukwâna ya mâ daihka bungpai kau mâlka yamka yak âtai. Cuando sale el sol, el árbol grande nos da sombra buena.

mâlnaka  vt.  (mâlpi) ocultar; sombrear; dar sombra; resguardar de la luz. shade; conceal; occlude; block; obscure.

mâmah  n.  (mâmah©) [kin] madre; mamá. yâpti; mama. mother; mom. § Mâmah ya sau kau bakaka balna kau dalaka palka dahya. La madre en el mundo ama a sus hijos. § Mâmahma ai yultida? Yâptikam dia win? ¿Qué dijo tu madre? What did your mother say? § Muih mining mâmah watah atnaka ya yamka ka. Upla yawan yâpti brî kaia ba pain sa. Es bueno que tengamos una madre. It is good for a person to have a mother.

mamaika  a.  (mamamaika) yakawan; aubra sya. knotted; matted; tangled. § Bikiska warau balna as as ya baskana dî mamaika buih ka mâmahkana âisau bahangh. Tuktan rau nani kum kum ba ai tâwa nani ba yakawi tauki banghwisa, ai yâptika âpu ba mihta. Some orphans go around with a tangled mess of hair because they do not have a mother.

¹mâmak  n.  (mâ©mak) [anat] cuello; pescuezo; nuca. nana. neck; nape of neck. § Pamkih kaupak wauhdi mâkimak bahwida. Cayéndome de mi caballo, se quebró mi cuello.
® mâmak wakalka  n.  (mâ©mak wakalka) [anat] cuello; pescuezo; nuca; vértebras cervicales. nana. neck; neck vertebrae; cervical vertebrae. § Baka as pan tarat kaupak wauhdak mâkamak wakalka bahwida. Se cayó un niño desde la copa del árbol y se rompió el pescuezo.

²mâmak  n.  (mâ©mak) [bot] orozuz [?]; orozol [?]; bejuco con frijoles de rojo y negro (usados como cuentas). sâri mâ. vine with brilliant red and black beans (used as beads). Lippia dulcis [?].

mâmâka  n.  (mâmâ©ka) 1. (clar. mâmâka mâka) verano. mâni; mâni pyûa. summer. § Kuah ya mâmâka kau asang kung kau ilwi luktai. En el verano, la jicotea sube a la orilla y pone huevos. § Mâmâka mâka ya mâ daihka yamka; muih luih tukwadai. El verano es caluroso y bueno; todo el mundo trabaja. 2. año. mâni. year. § Mâmâka ampas watah man? Mâni an brîsma? ¿Cuántos años tenés? How old are you (lit. how many years do you have)? § Mâmâka as ya waiku watah ka salap kalniku bû. Un año tiene doce meses.
® mâmâkaka  ncons.  {1. mâmâkiki, 2. mâmâmaka, 12. mâmânini, 11. mâmâkikina, 22. mâmâmana, 33. mâmâkana } edad. mânka. age. § Yang mâmâkiki laih baka yang dah. Yang mânki lika kau sîrpi sna. I am still young (my age is still small).

mâmaksang  ea.  (mâmak sasangka) (var. mâmak sangka) no borracho; en su juicio. subar. sober. § Mâmaksang dapida. Subar takan. He sobered up. (syn. maksang, makdaka sangka)

mâmpa  inter.  cuándo. ahkia. when. § Mâmpa palka bûna watdi wâram pan kang lâwasing. Ahkia pali klî tawi balma sapa nû apia sna. I don't know exactly when you'll be coming back. § Mâmpa wâdam? ¿Cuándo viniste? (syn. aima)

man  pron.  vos; tú; usted. man. you.

mâna  22. procl.  (form of ) los; las; les; a ustedes; para ustedes. (man nani ra) mai. you (pl.) (as object of verb); to you (pl.); for you (pl.). § Mâna umhparing. Man nani ra hilp mai munamna. Les ayudaré (a ustedes). I will help you (pl.).

¹manah  adv.  banghwi. § Yakau al bû lâwadai bang ya yulti dakah bilam bakannaka watah manah pan. Bukra waitna wal lui auya banghwi ba mâkabi wals inska atkaia brih banghwi sapa. Ask those two men passing by if they have any fish to sell. § Muih makasikka rîh manah manna pih? Upla ailal tauki banghwisma ki? § Alas balna râuh manah ka. Witin nani bui banghwisa. § *Yangna balna wâtdi manah rîh yangna. § Mining âisau manah yak. Yawan âpu banghwisa. Nosotros (incl.) no lo tenemos. We don't have any. § Yaka dîka bakana ya limdi *(rîh) manah ka. Baha knâwirka nani ba pâli tauki banghwisa. [NOTE: adds to statives]

²manah  p.  por. ku; bak; -k. by way of. § Âka manah. Nak. Por aquí. This way. § Âyaka manah wâdang damai mâ taling lâwi yawadam dai ka? Ânik balram nahwala mai kaikri luwi watma ba? Along what path had you come when I saw you pass by yesterday? § Umis ya âniwas siwaninak manah dîya. Kanski ba wan tâlya wan wakya bak dîsa. The bat drinks our blood through our veins.

mânaka  vt.2dat.  (mâti) [ < mâ ânaka] darte; darle a usted; hacerte; causarte. maikaia. give to you; make you; cause you. § Muih ya dî mânaka waldasa kau, it mâtasa ka. Si una persona no quiere darte alguna cosa, no te la tiene que dar. Upla ba diara maikaia wânt apia pyûa ra, sip maikbia apia. § Mâting wauhdaram. Te haré caer. (cf. ânaka)

mânânaka  vt.22dat.  (mânâti) [ < mâna ânaka] (cf. ânaka)

¹mang  2. procl.  (form of kang)

²mang 
® yâ mang kau  después de todo eso. baha sut ninka ra. after all that. § Yâ mang kau bungpi yawada. Baha ninka ra taki wan. After all that he left.

mangna  22. procl.  (form of kang)

manna (balna)  pron.  ustedes. man nani. you (plural).

mansam  n.  (man©sam, mansamka) [bot] [Span. manzana] manzana. apil. apple. § Mansam ya panmak as yamka ka, katka mining asangni kau pâtasa. La manzana es una fruta buena, pero en nuestra región no crece. § Mansam ya muih luih kasnaka waldai. Apil ba upla sut piaia wânt sa. Todo el mundo quiere comer manzanas.

mânus  n.  (mâ©nus) [modern; mam] mula; burro; asno. muyul. mule; donkey; ass.

mâpuk  mod.  nublado; encapotado. aima dista. overcast. § Mâdi dislah kaupak mâ yamka dai, katka mâ lâwak kaupak mâpuk dapida ka. Naiwa tîtan wina yû pain kan, sakuna yû tawan wina aima dista takan sa. It was nice and sunny all morning but since mid-day it has been overcast.

mara  n.  (mara©) [med] mal de pinto; pinta; carate; bienteveo; infección del cutis. bulpis; sus. skin infection. bullpiss. Treponema carateum. § Muih balna mara watah balna ya dî yabasikka ka, it ka mara mâ pahkânaka. Upla nani bulpis brî nani ba sîbrin sa, sip sa bulpis mai dakakaia. People with bullpiss are frightening, since they might give it to you (on purpose). § Mara ya yak watya kau ûnitak ya lâska palka ka. Cuando contraemos el carate, sentimos picazón en la piel.
® mara sangka  n.  (mara© sangka) [med] bulpis siksa.
® was maraka  n.  (was© maraka) [med] carate; culebrilla. lî suska; sus. ringworm. § Asnina puraka karak mâ bâs balna yapa yak rîh kau was maraka ya muihni kau bungpai. Wan kwâlka wal yû yumhpa bâku buswi tauki taim lî suska ba wan tâya ra takisa. If we walk around in wet clothes for about three days we start to get ringworm appearing on our skin.

marakisah  n.  (mara©kisah) [entom] mosca. kûkas. fly; housefly. § Marakisah ya dî balna luih kau lakwai. La mosca se sienta en todas las cosas. § Dî muihka lau ya taihpi dâpah, marakisah luktarang. Diara wîna bâra ba prâki swis, kûkas âpbia. Cubrí la carne; las moscas van a depositar sus huevos en ella.

maranaka  vt.  (marapi) tejer. mamaia. weave. § Sûpingh mukulka ya ûka yamka palka marapai ka. La araña se teje una casa buena. § Wah witwanaka as maranaka waltayang. Quiero tejer una hamaca.

maraska  a.  (mararaska) veteado (madera); difícil de trabajar. babatni; sîsyakira; sîskira. snaggy; streaked; having no particular grain direction. § Muihni ya maraska bahangh wakal yâ âwang ya it bungpasa. Wan wîna ba babatni ba mihta kyâya ia diman ba sip takras. Because flesh is snaggy this thorn I have won't come out. § Lâp maraska ya dasika ka salainaka. Tât sîsyakira ba karna sa lipni daukaia. Wood with cross-grain is difficult to plane.

maratitis  n.  (mara©titis) [med] sarna (causado por el arador). sihiri. scabies (caused by itch-mite). § Maratitis yak watya kau lâska, yapa bik ûnitak abalti kau yak dâpai. Sihiri wan alki taim nâri, bâku sin wan tâya sauhki ra wan swîsa. When we get scabies it is very itchy, and when it has ruined our skin it goes away.

mâsahti  n.  (mâ©sahti) [bot] piña. pihtu. pineapple. Ananas comosus. § Mâsahti ya waska damka palka ka. Pihtu ba lâya damni pali sa. La piña da un jugo muy dulce. The juice of the pineapple is very sweet.

mâsara  n.  (mâ©sara) este; al este de. lalma. east; east of. § Mâsara kau baraska taldam pih? Lalma ra siksa kaikram ki? Did you see the blackness to the east? § Alas yang mâkisara kau lau ka. Witin yang lalmiki ra îwisa. He lives to the east of me.
® mâsara bulnaka  vic.  (mâsara bulpi) aparecer los primeros rayos del día. lalma kahbaia. appear first rays of sun on horizon.

mâsi  n.  (mâ©si) [zoo] concha; cambute; caracol marino. tututya. conch.

maspak  n.  (mas©pak) [modern] respeto. rispik. respect. § Umana kau bikiska balna ya muih almuk balna kau maspak watah dadang. Almuka taim tuktan nani ba upla almuk nani ra rispik muni banghwi kan. In the old days the children had respect for old people. § Masmapak waltayang. Rispikkam wânt sna. I want your respect.

mata  n.  (mata©) [entom] garrapata. traka. tick. § Mata ya pamkih silka kau isauka ilwi kasdai. Traka ba âras knâtata ailal uli samisa. Muchas garrapatas suben a morder las nalgas del caballo.
® mata uli  n.  (mata© uli) [entom] chata. traka tanhta. type of large flat tick. § Mata uli ya tûruh kau wati âkawas dihi ituwai. Traka tanhta ba bîp ra alki tâlia dih nuhisa. Large ticks attach on to cattle and grow by drinking their blood.

mataknaka  vt.  (matakpi) 1. apretar; machucar mezclando con agua. klamaia. crush; squash to pulverize or extract juices. § Dî basta baska ya ihaiti matakpah. Sîka wahya ba brisal klams. 2. aplastar. titikbaia. squash; crush while smearing, twisting, grinding, in order to kill. § Yang wîtang ya balauh takat kau matakpikda. Yang liwa ba tibil pûra ra titikbri. [NOTE: Like when you step on a roach and smear it to make sure it's dead. Just stepping on it is not matak-, this requires the swiveling or smearing action.]

matamak  n.  (mata©mak) [anat] glándulas linfáticas; emunctorios. aikama. lymph glands; emunctory glands. § Muih ya dalaka watah kau ya matakamak pupuhtai. Upla ba lâtwan brî pyûa ra aikama ba puskisa.

¹mâtis  n.  (mâ©tis) [anat] bíceps. klahkla mahbra; mihta mahbra. biceps. § Yal balna mâkanatis kanas bisika al balna karak. Mairin nani klahkla mahbra kau sîrpi sa waitna nani ba wal. Women's biceps are smaller then men's.

²mâtis  n.  (mâ©tis) [mam] ratón; rata. mâtis. mouse; rat. (pref. mus)

mauka  a.  (mamauka) limpio. klîn. clean. § Ûni pas ya mauka watah atnaka ya yamka ka. Wan wâtla bila ba klîn brî kaia ba pain sa. Es bueno mantener limpio el interior de nuestra casa. § Sûkilu baka ya mauka watah atnaka waltayang bahangh, sîputing. Como deseo tener limpio a mi perrito, lo voy a bañar.

maunaka  vt.  (maupi) limpiar. klîn munaia. clean; cleanse. § Ûki dîpihka ya maunaka waltayang. Waitla lata ba klîn munaia wânt sna. Quiero limpiar mi patio. § Subaki ya mauka sa minisihka bahangh mauputing. Voy a limpiar mi caldero porque está sucio.

mawah  n.  (mawah©) [modern; man] vela (de barco). kwâltara; sîl. sail (of boat).

mîdanaka  vi.  (mîdi) 1. quedar; vivir. takaskaia; îwaia. stay; live. § Âyauh mîdanaka waltayam? ¿Dónde querés quedar? § Âkaupak bai kau mîdayang. Vivo lejos de aquí. § Âka asangka âkalah mîdanaka waltasing. No quiero vivir en esta parte. 2. sobrar; quedar; restar. brâkika (kaia). remain; be left over. § Saring isau burhpi kuringki kau pûting dai, katka mîdak luih muih kau yûpikda. Puse muchos aguacates en mi cayuco, pero el resto se lo repartí a la gente. 3. dejar de. takaskaia. stop. § Yang tuk tukwi mîdikda. Yang wark taki takaskri sa. Dejé de trabajar. I've stopped working. § Îri mîdikda, yâ suhpida bahangh. Plapi takaskri sa, ai swapan ba mihta. Dejé de correr porque me cansó. I stopped running because I got tired. § Yangna tuk tukwi mîdikdana, kasna kaskutingna bahangh. Yang nani wark taki takaski banghwri, plun pî banghwaisna ba mihta. Dejamos de trabajar porque vamos a comer. We stopped working because we are going to eat.

mil  n.  (mil©) [modern; man] [Misk. mil; Eng. mill] molino. mil. mill (grinding).

mînaka  vt.  (mîti) detener; parar. takaskaia. stop; detain. § Yang tumul isdayang dai, katka salahki dalaka ya yâ mîtida. Yang bâl puli kapri, kuna klaihkla lâtwan ba ai takaskan. I was playing ball, but my sore arm stopped me.

¹mining  pron.  nosotros (incl.). yawan. we (incl.).

²mining  12. procl.  (form of kang)

miningna  pl. pron.  (form of mining) nosotros (incl.) plural. yawan. we (incl.) plural.

minisihka  1. n.  suciedad; porquería. tâski. dirt; filth. 2. mod.  sucio. tâski. dirty. § Yang tingki minisihka bahangh muih tingki isihdasa. Como están sucias mis manos, la gente no me estrecha la mano.

minisihnaka  vi.  (minisihpi) ensuciarse. tâski takaia; tâski alkaia. become dirty.

mîstu  n.  (mîs©tu) [mam] [Nahua. miztontli (cat); Nahua. mixtli (puma)] gato. pûs. cat. § Mîstu ya dî as kasnaka waltai ya mâtis. Lo que al gato le gusta comer es el ratón. § Yaka mîskatu dî nûtai. Ese gato roba.
® damaska mîskatu  n[mam] gato montés, de monte. pûs wail. wild cat. § Damaska mîskatu ya muih talya kau îri lukdai. Cuando uno ve al gato de monte, se esconde corriendo. (syn. mîstu makdasi)
® mîstu makdasi  [mam] gato montés, de monte. pûs wail. wild cat. § Mîstu makdasi ya mâdah kau amai. Pûs wail ba kâkna taim yapisa. El gato montés duerme de día. (syn. damaska mîskatu)

  n.  (mû©) [kin] {mûki} nieto. mûla. grandchild. § Muih bahka balna ya mûkana kau dalaka palka dahdai. Los adultos quieren mucho a sus nietos.

muh  n.  (muh©) 1. [anat] cara. mâwan. face. § Alas balna muhkana yamka. Sus caras son bonitas. § Nawah mûka ya muhka dutka palka ka. Lîmi siksa ba ai mâwan saura pali sa. La cara de la pantera es muy mala.
® muhka kat  eadv.  (muh© kat) cara a cara; en la cara de uno. mâwan kat. face to face; to the face of; to one's face. § Âyaka mâka yang kau yâ yul bautayam kau, muhki kat yâ talah. Âni pyûa ra yang ra ai aisisma taim, maiwan kat ai kaiks. Look me in the face when you're talking to me.
® muh munka  n.  (muh© munka) [anat] mejilla; carrillo. mâwan swapnika. cheek. [NOTE: check cross reference with laba] 2. filo (cuchillo, navaja). mâwan (skîru). cutting edge (of knife blade).

muhbul  n.  (muh©bul) delirio; alucinación. rihka karna mihta nâkra ra diara kaiki ba. delirium; hallucination. § Muhbul mâna watya. Namkra ra diara aihka kaiki mai muni ba. You (plural) are hallucinating.

muhdanaka  vi.  (muhdi) despertarse. râwaia. wake up. § Waupam muhdangh. Wins râwbia. Holler for him to wake up. (cf. asung katdanaka)

muhka bulnaka  vic.  (muhka bulpi) {1. muhki bulpai } alucinar; desvariar. hallucinate; be delirious. § Muih as as ya yamah watya kau, at muhkana bulpai. Upla kumkum ba rihka alki taim, mahka nâkra diara kaikisa. Some people, when the get a fever become delirious right away.

muhkat makpah  (muh©t makpah) mâwan sait. § Manna wisam âka muhmatna makpah kau ai wisam as taldamna pih? Man nani bisiwra na mamwan sait ra dia râya kum kaikram ki? What new did you all just see in front of you?

muhnaka  vt.  (muhti) despertar. râkaia. wake up. [NOTE: can't use asung katnaka]

muih  n.  (muih©) persona; gente; ser humano; alguien. upla. person; people; human being; somebody; someone. § Âka muihka balna Wayah yulka yuldai. Estas personas hablan miskito. § Asang âkalah muih isau palka yak bang yak. En esta tierra somos mucha gente. § Sau kau muih luih ya yamka sa, muih dutka bik lau lau ka. En el mundo no toda la gente es buena, también hay gente mala.
® muih almuk  (see under almuk)
® muih as luih  num.  veinte. yawanaiska. twenty. § Anu panka muih as luih yapa lauti watah yang. Tengo plantados como veinte árboles de coco. § Yan kat watah atring mâmâka muih as luih singka. Mañana tendré veinticinco años.
® muih daihnaka  evi.  (muih daihti) concebir. kwihra takaia. become pregnant. § Man yalma muih daihnaka waltai pih? Man maiam kwihra takaia wânt sa ki? (cf. muihka kaunaka)
® muih itukwâna  n.  (muih© itukwâna) cuerpo. wîna târa. body. § Ninihki âka muihka itukwâna laih yamka palka ka. Mi abuelo tiene un cuerpo muy bueno.
® muih îwang wayaka  n.  alma (que ha dejado el cuerpo). isingni. spirit (disembodied). § Muih îwang wayaka ya Wayah balna laih kang yabahdai palka ka, katka Sumu mining laih yabahwasa. Los miskitos temen el alma del muerto, pero los sumus no la tememos.
® muih wâk  n.  (muih© wâk) extranjero. tringsar. stranger; foreigner. § Muih wâk balna ya muih asangkana kau yamka kaldahdasa. Los extranjeros no se sienten cómodos en el territorio del pueblo.
® muih wâna  (see under wâna)

muihdut watnaka  ev.  (muihdut wati) sentirse mal. sakwani alkaia. feel bad. § Wasbulu dihi dîpihtida bahangh, mûki ya muihdut watya. Mi nieto se siente mal por haber tomado chicha durante toda la noche.

muihka  ncons.  (muih©) 1. (cf. muih) 2. carne de; cuerpo de. wîna; wînka; wîna târa. meat of; flesh of; body of.
® dî muihka  carne. diara wîna. meat. § Nawah ya dî muihka wâlik kasya. El tigre sólo come carne.
® muihka munka  n.  {1. muihki} músculo. wîna bunhka. muscle. (syn. muihka pusurka)
® muihka pusurka  ncons.  (muih© pusurka) muslo. wîna bunhka. muslo. § Al balna ya muihka pusurka itukwâna watah ka. Los hombres tienen muslos grandes. 3. dueño. dâwanka. owner; boss. 4. compañero. yûla. companion.

muihka kau  ep.  (muih© kau) encinta; embarazada. kwihra. pregnant. § Yal balna muihkana kau balna ya, yamka kal amangti taldai, dî yamka bik kasdai. Mairin kwihra nani ba pain ai wîna main kaikisa, diara pain sin pih banghwisa. Pregnant women take good care of themselves and eat good things. § Yaka yalka balna muihkana kau bungdida ya, yang kangna lâwasing. Baha mairka kwihra takan nani ba, yang nû âpu. I don't know those pregnant women. § Yal muihka kau balna ya mâ luih kau lîma uknaka waldai. Las mujeres encintas quieren chupar limón todos los días. Pregnant women want to suck on lemons every day.

muihka kaunaka  evi.  (muih© kaupi) concebir. kwihra takaia. become pregnant. § Man yalma andih muihka kaupida. Man maiam pat kwihra takan. § Yaka yalka balna muihkana kaudida. Baha mairka nani kwihra takan. (cf. muih daihnaka)

mûk  vs.  acostados. aitniki banghwi; prâwi banghwi. lying down (plural); prone (plural). § Yangna mûk yangna. Yang nani prâwi banghwisna. Nosotros (excl.) estamos acostados. We (excl.) are lying down. (syn. tibin)

muknaka  vt.  (mukpi) acostar (muchas cosas). tnîkaia (ailal); knîkaia (ailal). lay down (pl.obj.); put to bed (pl.obj.). § Baka bû amadai ya muknaka waltayang. Quiero acostar a los dos niños que están durmiéndose. § Bakaki balna mukpi dâpikda. Luhpi nani tniki swîri. I layed my children down.

mukpah  n.  (muk©pah) [entom] hormiga hedionda; hormiga cajera. pâpu bisbaira sâtka kum. type of foul-smelling ant.

muku  n.  (muku©) [herp] sapo. sukling. toad. Bufo sp.. § Muku ya dî baka as labanka baka ka. El sapo es un animal chico y aplastado. § Yaka mukuka amaniki kau sutdi ilwida. Ese sapo saltando se paró en mi cama. § Muku ya pukka kau bungpi tungwai tâpas balna kau. De noche salen los sapos al camino.
® muku baka  [herp] renacuajo. sukling lupia. tadpole. § Muku baka ya was pas kau tung ka. Los renacuajos viven en el agua.

mukulka  a.  (mukukulka) cilíndrico. raun. round; cylindrical. § Dî ya mukulka bahangh yamka tuludai. Por ser cilíndrica la cosa rueda bien.

mukulmak  n.  (mukul©mak) [bot] uva de la playa ; papaturro ; palo de uva ; papalón . waham. sea grape . Coccoloba uvifera.

mukurus  n.  (muku©rus) [orn] clarinero; zanate grande; sanate. mukurus. great-tailed grackle. [ICTERIDAE] Quiscalus mexicanus; [ICTERIDAE] Cassidix mexicanus. [NOTE: Can get confused with giant cowbird, for which there is no known Ulwa word (grackles and cowbirds are often seen together in a single group). Only the cowbird steals oropendola nests.]

mukus  n.  (mukus©) nube. kasbrika; klaut. cloud. § Kusma balna mukus takat kau limdi tung ka. Los zopilotes están volando por encima de las nubes. § Mukus isau lakwai kau it dî talsaman. Kasbrika ailal îwi taim sip diara kaikras sma. Cuando descienden muchas nubes, no podés ver nada.

mukwanaka  vi.  (mukwi) acostarse (pl.); tumbarse (pl.). aitniki banghwaia; prâwi banghwaia. lie down (pl.). [NOTE: note that kutwanaka has no number restriction]

mulu  n.  (mulu©) [bot] ``once de la mañana''. dinar tangnika.

mulukus  n.  (mulu©kus) [mam] sahino de collar; ; . buksa. collared peccary. Tayassu tajacu. . def. Sawi yapa, katka kanas waya baka para ka. Wâri bâku, kuna kau wria sîrpi sa. Like the white-lipped peccary, but a little smaller. § Alas yâmak itukwâna watah dai katka mulukus raupi dîkamak balna ya rauhpida. Witin insla kwarika brî kan, kuna buksa bui diara mâ nani ba sut danh munan. Tenía una plantación grande pero los sahinos destruyeron todos los cultivos. He had a large plantation but the collared peccaries destroyed all the crops.
® mulukus tihka  n.  (mulu©kus tihka) almizcle; olor a almizcle. buksa kia. musk; musky smell. (eqv. sawi tihka)

mun  n.  (mun©) esponja. knutka; spuns; puns. sponge. § Luhusmak ya mun kau kahti nâh dapi ûnitak kau katakwai. Sup ba puns ra mangki muni wan tâya ra yauhbisa. We lather up a sponge with soap and use it to scrub out skin.

mûna  n.  (mû©na) comida blanda y sin sal. sâlkas. bland saltless food.
® mûna kulnaka  vtc.  (mûna kulpi) evitar cierta comida por razón de salud. pata waihla kulkaia. avoid eating (food) for health reasons. § Singmat raupi tâwas mûna kulniki yatda. Daktar bila milk ba waihla kulkamna ai win. El médico me dijo que evitara el tomar leche. The doctor told me to avoid drinking milk.

munka  a.  (mumunka) blando; suave; mullido; fácil. swapni; îsi. soft; easy. § Âka dîka âka ûkatak munka ka. Naha dukia na tâya swapni sa. Esta cosa tiene piel suave. § Yang âka ûkatak âka munka yamtaring. Yang naha tâya na swapni daukamna. Esta piel la suavizaré. I will soften this hide. § Um balna ya ûkanatak mumunka ka. Siwaiku nani ba ai tâya swapni sa. La piel de los perezosos es suave. Sloths have soft fur. § Sinak munka ya yal balna waldai palka ka. Bins swapni ba mairin nani wânt pali sa. A las mujeres les gustan los frijoles blandos. Women really like soft beans. § Âka kâuhkamak munka. Esta arena es blando. This sand is soft. § Âka tukwanaka munka sa. Naha warkka îsi apia sa. Este trabajo no es fácil. This work is not easy. § Muih auhka balna ya ûkatakna munka yamka ka. Upla batana nani ba ai tâya swapni pain sa. Las personas gordas tienen la piel bien suave. Obese people have nice soft skin.
® munka baka  ea.  tierno. swapni lupia. tender. § Tûruh as dislah sahtida ya munka baka ka. El becerro que nació por la mañana es muy tierno.

¹munnaka  1. vt.  (munpi) ablandar; suavizar. swapni daukaia. soften. § Uhkan munpah. Uhum swapni dauks. Soften some hone palm (seeds). 2. vi.  (munpi) cansarse. swapaia. tire. (cf. suhnaka, munka)

²munnaka  vt.  (munpi) [Misk. munaia] (pref. yamnaka, atnaka, katatnaka)

mûpih  n.  (mû©pih) [ichth] róbalo. mupi; kalwas . snook. [CENTROPOMIDAE] Centropomus sp..

muruh[ks]  n.  (muruh©) [bot] palmilera [jc]; especie de palmera grande sin espinas. pâm [tw]. type of large thornless palm. [PALMAE].
® muruh almuk[ks]  n.  (muruh© almuk) [bot] maquenque [jc]. type of palm. [PALMAE].
® muruh yal[ks]  n.  (muruh© yal) [bot] palma súrsula [jc]. rawah [tw]. type of palm with thorns. [PALMAE].

murunaka  vt.  (murupi) 1. llevar; transportar; trasladar. kwahkaia. transport; haul. § Anu burhpi pûna lau yaka pah wâk kau muruputing. Voy a transportar a otro lugar los cocos que han sido arrancados y apilados. 2. arrastrar; halar. raskaia. drag. § Dî mâ daihka bahangh, kuringki âka murupi ilti mâlka kau dâpikda. Porque está fuerte el sol arrastré mi pipante y lo dejé bajo la sombra. Since the sun is hot, I dragged my canoe up an left it in the shade. 3. violar (a una mujer). raskaia (mairin). rape; violate (a woman).
® kal murunaka  vr.  (kal murupi) ir juntos; marchar en grupo. aidrubaia. go in group; file. [NOTE: crucially different from kal upurdanaka; kal murunaka involves going somewhere.]

mus  n.  (mus©) [modern; mam] ratón; rata; ratoncito. mâtis. mouse; rat. § Mus ya yâmak pas kau âwi malai makka manah kasya. Mâtis ba insla bîla ra dimi yauhra mâ bak pisa. El ratón entra en el huerto y come la yuca.

mûsang  n.  (mû©sang) [ichth] guapote. sahsin; sahsing. guapote. Chichlasoma spp.. § Mûsang ya was ripka bilamka as ka. El guapote es un pez del agua dulce.

muwaka  n.  (muwa©ka) [ichth] {1. muwakika} pez dormilón; pez tambor. susumaya. drummer fish; croaker fish. [SCIAENIDAE] Micropogon sp.; [SCIAENIDAE] Bairdiella sp.. § Muwaka ya bilam amingka as ka. El pez dormilón es un dormilón.

muyun  n.  (muyun©) [modern] período de tiempo. taim. period of time. § Muyun waya yâtam ûki kau yawi wâkuting. Taim ria aikma waitla ra wih balaisna. Dame un tiempecito para ir a mi casa.