- A -

â  dem.  esto. nâ; naha. this. § Â laih yamka. Nâ lika pain. Esto es bueno. This is good.

abaldanaka  vi.  (abaldi) arruinarse; quebrarse. aisawaia; krîwaia. go bad; be ruined; stop working. § Maha balna abaldadai kau, abaldang dakka ya yakti wâk wisam âwai kau bûna yamka tukwai. Insin nani aisawi taim, aisawan pîska ba sâki klî wâla râya mangkuya taim klî pain wark takisa. Cuando los motores se quiebran, cuando sacamos la parte mala y metemos otra nueva, vuelve a funcionar bien. When engines break, when we take out the bad part and put in a good one it works again.

abalka  a.  (ababalka) 1. equivocado. mistik; rang. wrong; incorrect; mistaken. § Man ya abalka pumtasaman dai, rauka yapa wî bungpida. Vos no te habías equivocado, realmente ocurrió así. You weren't wrong, it actually did happen that way. 2. cojo; renco. skahwa. crippled; lame. § Muih abalka as as ya dî maknakunka palka ka. Algunos cojos son muy pobres. 3. revés. rangka; mâwan sait nina ra lakan. reverse side. § Kahkilu âwikda katka abalka bîtah âwikda. Praika dimri sakuna rangka ra dimri. Me puse mi camisa pero al revés. (cf. dutkika, pitukka)

abalnaka  vt.  (abalti) estropear; destruir; arruinar; dañar; viciar; lastimar; lisiar. sauhkaia. destroy; ruin; spoil; injur; damage; lame. § Dî as yamka lau kat abalnaka ya dutka ka. Diara kum pain bâra ra sauhkaia ba saura sa. Es malo destruir una cosa que es buena. It is bad to ruin a good thing.

abana  n.  (abana©) baile. dâns. dance. § Mâdi pukka laih abana yamduti atdai. Dicen que van a hacer un baile esta noche. (cf. abanaka)

abanaka  vi.  (abati) bailar. dâns pulaia. dance. § Bikiska balna abadai. Tuktan nani dâns puli banghwisa. Los niños están bailando. The children are dancing. § Yan pukka muih yak kuidai abanaka. Yauhka tihmia upla wan paiwisa dâns pulaia. Mañana por la noche, la gente nos invita a bailar. We are invited to dance tomorrow night.

abau  n.  (abau©) [ichth] (var. of abu)

abu  n.  (abu©) (var. abau) 1. [ichth] pez lija; raya; pastinaca. kiswa. stingray. § Abu wakalka ya yak pahtak dalaka palka ka. Kiswa kyâika ba wan sâban lâtwan pali sa. Cuando la espina de la lija se nos entierra, duele mucho. The sting of the stingray is very painful. 2. [astro] kiswa (slilma daknika). constellation made up of stars from Orion's belt and scabbard.
® abu mâka  n.  sábado. satadi. Saturday.

abukdanaka  vi.  (abukdi) 1. ponerse boca abajo; volcarse; zozobrar. abakwaia; aimâkupaia. turn face down; capsize; overturn; turn over. § Yang talikda kuring as abukdanaka wâlik dai. Yang kaikri dûri kum abakwaia (bâ)man kan. Yo ví un cayuco a punto de volcarse/que se volcaba muchas veces. I saw a canoe that was about to turn over/that kept turning over. 2. agacharse; inclinarse. bawaia. stoop; duck; bend over; squat; crouch.

abuk(ka)  a.  (abubukka) 1. boca abajo; embrocado. aimâkupi; mâkupan. face down; overturned; upside down. 2. con la cara hacia abajo. aimâkupi. with head drooping. § Abuk tung ka. Aimâkupi taukisa. Está andando con la cara hacia abajo. He is walking around with his head down.

abuknaka  vt.  (abukpi) voltear; volcar. mâkupaia. turn over; turn upside down. § Kuring abukpah. Volteá el cayuco. Turn the canoe over.

adahka  a.  (adadahka) corto; bajo. prahni; kunghku; klutka. short. § Tâpas adahka ya wâtdanaka yamka ka. Yabal klutka ba wapaia pain sa. El camino corto es bueno para caminar. A short path is good to walk. § Anu panka as watah yang adahka baka lakwai. Tengo una palma de coco que da fruta mientras está pequeña. (cf. rubukka)

adahnaka  vt.  (adahpi) acortar; abreviar; troncar. prahni daukaia. shorten; truncate. § Wahki âka adahparing atda, katka yang waltasing. Kîwki na prahni daukaia win, sakuna yang wânt apia sna. Me dijo que acortara mi mecate, pero no quiero cortarlo. He told me to shorten my rope, but I don't want to. (cf. bakanaka, bisinaka, wayanaka)

âduh  1. interj.  tomá; tené; aquí tenés; helo aquí; téngalo. naih; brîs. here! (can be said when handing someone something). 2. det.  ¡mirá como...!. na. look how...!. § Man balahma yang tunik kau yamka âwai âduh! Man kyapkam yang laila ra pain pain dimi na! My, how well your cap fits me! (cf. iduh)

aduk  n.  (aduk©) [bot] toronja. sadik. grapefruit; shaddock. Citrus paradisi.

âdut  n.  (â©dut) enemigo; adversario; oponente. waihla; lahma. enemy; adversary; foe; opponent.
® âdut nauka  n.  (â©dut nauka) enemistad; rencor; encono. waihla lâka. enmity; hatred; animosity. § Âdut nauka ya dutka ka. Waihla lâka be saura sa. La enemistad es mala. Hatred is bad.

âguguh  n.  (âguguh©) canción. lâwana. song. § Âguguh ya dahnaka yamka palka ka. Lâwana ba wâlaia pain pali sa. Es muy bueno oír la canción. It is very pleasant to hear the song.

âguguhnaka  vi.  (âguguhpi) cantar. aiwanaia. sing. (pref. un baunaka)

aha  n.  (aha©) [ichth] pez roncador. drumar. drummer fish. (syn. ûkuk)

ahainaka  vt.  (ahaiti) traer. brih balaia; brî balaia. bring. § Yan laih tukwanaka kau kasnini luih ahainaka atrang. Yauhka lika wark ra plun sut brih balaia kabia. Mañana tendremos que traer nuestra comida al trabajo. Tomorrow we will have to carry all our food to work. (cf. ihwânaka)

ahaska  a.  (ahahaska) áspero. kusni. rough; abrasive (like sandpaper). § Dî as ahaska kau tingma dangka buhtaram kau mâ takparang. Diara kum kusni ra mihtam nina yauhma taim mai plinghbia. If you rub the back of your hand on something rough it will scrape the skin off.

¹ahauka  n.  afuera. lata. outside. § Sûlu baka ya û pas kaupak ahauka kau yaktah. Yul lupia ba utla bîla wina lata ra sâks. Sacá al perrito de adentro de la casa (hacia afuera). Take the puppy out of the house.

²ahauka  a.  (ahahauka) 1. flojo. alâla; slakni. loose. § Muih almuk balna ya kalsungh ahauka âwanaka waldai palka ka. Los viejos prefieren usar pantalones flojos. 2. despejado; descampado; claro. pâram. uncluttered; clear; open. § Û ya papti ahauka yamti witpah. Abriendo la casa dejala muy abierta.
® ahauka yaknaka  vt.  (ahauka yakti) destapar. pâram sâkaia. uncover. § Arankisa panka ya yalau tingka raupi taihpai ya dakti ahauka yaknaka waltayang. Andriski dûsa ba manggu knâwa mihta taibi ba klaki pâram sâkaia wânt sna. Quiero destapar mi naranjo que está aplastado por las ramas del mango.

ahaunaka  1. vi.  (ahaupi) aflojarse. alâla takaia. loosen; become loose. 2. vt.  (ahaupi) aflojar. alâla daukaia. loosen; make loose. 3. vt.  (ahaupi) despejar; aclarar; quitar estorbos. pâram daukaia. clear; remove impediments from.
® kal ahaunaka  vr.  (kal ahaupi) aclararse. wîna kat pâram daukaia. make oneself clear; adjust one's appearance so as to make a particular attribute obvious.

ahdanaka  vi.  (ahdi) gemir. ahbaia. moan; wail. § Damai lumah barapai kau, wirahki ûka kau lâwing ahdi dai, dapak âwi taling îwai kût dai. Nahwala tûtni saiwan ra laikra wâtla ra luwri ahbi kan, bara dimi kaikri siknis prâwi kan. Ayer en la tarde, hacia el crepusculo, pasaba por la casa de mi hermano y el estaba gimiendo, y al entrar lo encontré acostado y enfermo. Yesterday at dusk I passed by my brother's house, heard him moaning, and went in to find him sick in bed.

ahpara  n.  (ah©para) [anat] paladar; cielo de la boca. darhkaya; bîla bahna. roof of mouth; palate.

ahsa  n.  (ah©sa) [herp] especie de tortuga negra de agua dulce. kwîwi. black river turtle.

ahtak  n.  (ah©tak) [bot] cualquiera de un grupo pequeño de palmeras pequeñas. ahtak. atak ; kiskis ; any of a small group of small palms. [PALMAE].
® ahtak almuk  [bot] caña de danto [jc] ; pacaya . ahtak wainhka. swallow tail ; small palm, leaves with occasional breaks. [PALMAE].
® ahtak pauka  [bot] coligallo (palmita) [jc]; cola de gallo . ahtak pauni. small palm, leaves with frequent, regular breaks. [PALMAE].
® ahtak wâna  [bot] suita [jc]; surtuba . ahtak mairin. small palm, unbroken leaves. [PALMAE] Asterogyne mactiana; [PALMAE] Hyospathe sp. [?]. (eqv. ahtak yal) (syn. ûbastak)

ai  inter.  ¿qué?. dia. what. § Ai waltayam? ¿Qué querés? § Man pâpanghma ayangka ai ka? ¿Cómo se llama tu padre?

ai ai  pron.  cualquiera; cualquier cosa. âni âni; dia dia. any; anything; whatever. § Mîstu ya dî bakana ai ai ya wati kasya. Pûs ba âni âni daiwra lupia ba alki pîsa. El gato coge y come cualquier animalito pequeño. The cat catches and eats any small animal.

ai atrang bik  en.  cualquier cosa. dia kabia sin; inipis. anything. § Muih ai atrang bik dî wati yamdai ya yamka sa ka. Upla inipis diara alki dauki ba pain apia sa. No es buena la gente que coja cualquier cosa y la use. (cf. âyaka bik)

aidanaka  vi.  (aidi) 1. llorar. inaia. cry. . def. Muih as amatdai kau makdaka kaupak waska bungpai ya. Upla kum sâri taki taim ai nâkra wina lâya taki ba. When a person is sad and tears come out of their eyes. § Sûkilu îwida bahangh aidayang. Lloro porque murió mi perro. § Alas balna pan, dî baka as datak aidanaka wâlik ka. En cuanto a ellos, cuando ocurre una cosita sólo se ponen a llorar. 2. vi.  (aidi) sonar; cantar (pájaro); maullar; zumbar (insecto). inaia. make characteristic sound; sing (bird); meow; buzz (flying insect); make sound of playing organ or accordion.

aidingh  n.  (aidingh©) cosa cuyo nombre no se recuerda. dia krah ni. whatchamacallit; so-and-so. (syn. ai pan)

aidinghnaka  vi./vt.  (aidinghpi) hacer algo cuyo nombre no se recuerda. diakranhbaia; diakranhkaia. do whatchamacallit.

aihnaka  vt.  (aihpi) atesorar; guardar celosamente; estar posesivo con. tâwan lawaia. hoard; guard jealously; refuse to share; be possessive of. § Ûkisah ya kasna îya kau aihpai, muih wâk kau âtaring ati. Daipna ba plun brî pyûa ra tâwan lawisa, upla wâla ra yâmna wisi. Cuando mi suegro consigue comida, la guarda muy celosamente por miedo de que yo la dé a otra persona. When my father-in-law gets some food he hoards it for fear that I might give it away. § Yalki ya yâ aihpai, yal wâk karak yul bautaring ati. Mayi ba taiwan lawisa, mairin wâla wal aisamna wisi. Mi mujer está muy posesiva conmigo, de miedo de que vaya a hablar con otra mujer. My wife is very possessive with me, for fear that I may talk with another woman. (n.eq. tumnaka)

aika  ncons.  (ai©ka) {1. aikika} cuál parte de; qué cosa de. dikia. what part of; what relation to. § Yaka bakaka damai talikda ya man aimaka dai? Baha tuktika nahwala kaikri ba man dikiam kan? Ese niño que ví ayer, ¿que te es? That child that I saw yesterday, what relation was he to you? § Âka âka yang aikika ka? Naha na yang diki sa? ¿Cómo se llama esta parte de mi cuerpo? How do you call this part of my body (lit. this is my what)? § Aimaka dalapai? Dikiam klauhwisa? ¿Que te duele? What (part of you) hurts?

aima  inter.  cuándo. ahkia. when. § Man Aima yawakutim? Man ahkia wâisma? ¿Cuándo vas a ir? When are you going to go? (syn. mâmpa)

ai pan  n.  cosa cuyo nombre no se recuerda. dia krah ni. whatchamacallit; so-and-so. (syn. aidingh)
® ai pannaka  vi.  (ai panti) hacer algo cuyo nombre no se recuerda. dia kranhbaia; dia kranhkaia. do whatchamacallit.

âisau  1. adv.  no. apia; âpu. no. 2. num.  cero. âpu. zero. 3. vs.  no hay; nada. âpu. be absent; none; nothing. § Lihkiwan âisau. Lahla âpu sna. No tengo dinero. I don't have any money (lit. my money is none). § Âkalah was âisau. Aquí no hay agua. § Man ûma kau yawing muih as bik âisau dai. Fui a tu casa y no hubo nadie (ni siquiera hubo una persona). I went to your house and there wasn't even a single person.
® âisau bungnaka  vic.  (âisau bungpi) terminar; acabar; acabarse. âpu takaia. finish; run out. § Lihwan mahka watah yang dai katka dî bakanti luih âisau bungpikda. Tenía mucho dinero pero me lo acabé todo comprando cosas.

âisaunaka  vi.  (âisaupi) desaparacer. âpu takaia. disappear.

aitak  n.  (ai©tak) [man] papel; carta. wauhtaya. paper; letter. . def. Mikdini karak talwai ya dapi yulti bik talwai ya. Wan nâkra wal kaiki ba bara aisi sin kaiki ba. § Aitak as damai wahaiki kaupak yâ sihpang dai. Wauhtaya kum nahwala muihki wina ai blîkan kan. Ayer mi hermano me mandó una carta. Yesterday my brother sent me a letter. (n.eq. buktak)
® aitak ûka  n.  (ai©tak ûka) [man] sobre. imbilup. envelope.

ai wâk  ¿qué más?. dia kau?. what else?. § Ai wâk waltayam pih? Dia kau wânt sma ki? ¿Qué más querés?

aiwannaka  vi.  (aiwanpi) [Misk. aiwanaia] cantar. aiwanaia. sing. § Alas yamka aiwanpai. Él canta bien. (pref. un baunaka)

aiwi  vprox.  viniendo. bal. coming. § Tinit yulnaka ûka kaupak muih balna luih ya aiwi bungdai kût ka. Prias wâtla wina upla nani sut ba bal takuya banghwisa. Everyone is coming back from church. [NOTE: Apparent proximate form of a no longer used verb aiwanaka. Kiene (1962) reports aiwida as meaning vine (I came) in Ulwa of Matagalpa.] (syn. )

ai yamti  evprox.  ¿por qué?. dia muni; dia kan; dia wisi. why. § Ai yamti âkalah lau man? ¿Por qué estás aquí? § Ai yamti yapa yâ talyam? ¿Porqué me estás mirando así? (syn. ai ati)

aka  n.  (aka©) [bot] tabaco. twâku. tobacco. Nicotiana tabacum. § Aka ya muih almuk balna ya katka waldai. A los viejos les gusta más el tabaco.
® aka buihnaka  v.  (aka buihpi) fumar con pipa. twâku pakbaia; twâku diaia. smoke a pipe. § Muih wâna dapi muih almuk balna ya aka buihnaka ya yamka palka pumdai. A las viejas y los viejos les gusta fumar con pipa.

âka  d.  esto; este. naha. this. § Âka yalauka panka ya mâmahki lautang. Este árbol de mango fue plantado por mi madre. § Âka balna âyauh yawadai pan yang kang lâwasing. No sé a donde van estos.

akadis  n.  (aka©dis) [entom] luciérnaga. tîlam. firefly. § Akadis ya baraka pas kau laih isau rihwadai. Muchas luciérnagas andan en la oscuridad.

akakapan  cns. (form of akapan)

âkalah  loc.  aquí; en este lugar. nahara. here; at this place. § Yang âkalah tukwayang. Yo trabajo aquí. § Yaka muihka ya âkalah laih talnaka waltasing. No quiero ver aquí a esa persona.

âkalang  cns. (form of âlang)

akapan  n.  (aka©pan) [orn, anat] espolón. uskaya; uskaika. spur of bird (esp. rooster).

akarhnaka  vi.  (akarhpi) rumiar. wakahbaia; murkbaia. ruminate. § Tûruh balna wâlang kasdai kau mahkana dang datak kau lawi nâh dapi wâlang yaka bûna yakti akarhdai. Bîp nani twî pî taim byâra banghwan bara îwi muni twî ba klî sâki wakahbisa. Cuando los toros comen zacate, al llenarse la barriga, se sientan y la regurgitan para rumiar. When cattle get full grazing they sit down and regurgitate the grass to ruminate.

akaska  a.  (akakaska) arenoso. asas. gritty; sandy (food, soil). § Sau akaska kau dî lauwak yamka pâtasa. Tasba asas ra diara mangkan pain pâwras. Things we plant in sandy soil do not grow well. § Dî muihka sau kau wauhdang ya yamka suhwasa lahwai kau akaska ka. Wîna tasba ra kauhwan ba pain sikbras pyâkuya ra asas sa. When meat has fallen on the ground and we do not wash it well before cooking it is gritty.

âkatka  n.  (âkat©ka) {âkatkika, âkatni(na), âkatnini} hora. awar. hour; time. § Âkatka arungka yapa kau yul bauti talramna. Awar walhwal bâku taim aisi kaiki banghwma. Ustedes lo discutirán como cuatro horas. § Âkatka as ya 60 suwinka watah ka. Una hora tiene 60 minutos.
® âkatka ânaka  vic.  (âkatka âti) (var. âkatkaka ânaka) pyû mangkaia. set a time. (syn. mâ ânaka, suwinka ânaka)

âkau  loc.  acá; para acá; por acá; aquí; para aquí; por aquí. naha ra; naha kat; nâra. here; to here. § Alas âkau mîdai. Él/ella vive acá.

âkauh  loc.  hacia aquí; hacia acá; en esta dirección. naha ra; naha kat; nâra. towards here. § Was ya âkauh wai. La lluvia viene hacia acá.

âkaupak  loc.  de acá; de aquí. naha wina; nâ wina. from here. § Alas âkaupak yawai. Él se va de aquí. § Âkaupak yawatik pah ka. Nâ wina wan ai daukisa. Tengo ganas de marcharme de aquí. I feel like going away from this place.

aknaka  vt.  (akpi) 1. buscar a tientas. kapaia. grope for; explore. § Pukka baraka bahangh yapa akpi yaktikda dîki lukdang dai ya. Como estaba muy oscuro, busqué así a tientas y encontré mis cosa perdida. As it was dark, I groped around like that to find my lost thing. § Umana kau asangni Nicaragua kau muih isau akpi wâna, wî tali bungpi yawana. As as yaka dutka yamti yawana. Blâsi pyûa ra, wan tasbaya Nicaragua ra upla ailal kapi balan, bal taki wan. Kum kum ba diara saura dauki wan. Long ago many people came exploring to our land, Nicaragua, and then left. Some did bad things before leaving. 2. registrar; rebuscar. turbaia. rummage through; search through.

aksibil  n.  (ak©sibil) [herp] [Eng. hawksbill] tortuga carey. aksbil. hawksbill turtle. Eretmochelys imbricata.

aksuk  n.  (ak©suk) [mam] kîski sîrpi pauni. small red pouchless opossum-like mammal with hairless tail. § Aksuk ya wasala baka yapa katka lumakkika ya pauka ka, yapa bik bâsitna sa. Ulwa ra aksuk wî ba, kîski lupia bâku kuna mâplika ba pauni sa, bâku sin sakbatkas. El aksuk es como un zorro pequeño pero es de color rojo y no tiene bolsa. The aksuk is like a small opossum but it is red and has no pouch.

âkusah  n.  (â©kusah) [man] [Span. aguja] aguja. sîlak; kwâla sipaika. needle. § Âkusah karak bik muih asna bîdai. La gente cose ropa con la aguja (entre otras cosas).

al  1. n.  (al©) hombre. waitna; waikna. man. § Al balna tukwadai. Los hombres están trabajando. § Al luih ya pâ palka sa, as as adadahka lau lau ka. Los hombres no son todos del mismo tamaño, algunos son chaparros. § Al ya pâwanihka karak yamka rihwadai. Waitna ba ai pânika wal pain tauki banghwisa. El hombre anda bien con su compañero. 2. nmod.  macho. wainhka. male. (syn. almuk)
® al talsa  mod.  virgen (mujer). waitna tânka kaikras. virgin (female). § Alah mâmahka ya al talsa dadang, yapa bik it ka asang âkau bik yal wâk balna bik yapa atnaka. Dâwan yâptika ba waitna tânka kaikras kan, bâku sin sip sa naha tasba na ra mairin wâla nani sin bâku kaia. The mother of God was a virgin, and maybe some women in this town are also.

Alah  n.  (Alah©) [rel] Dios. Dâwan. God. § Alah ya tarat kaupak yak talya. Dâwan ba pûra wina wan kaikisa. Dios nos ve desde arriba. § Alah laih panpirih kau îwang dadang. Dâwan lika dus prihnira pruan kan. Dios murió en la cruz. § Alah ya asung pihka ka muih luih kau. Dios tiene misericordia hacia todo el mundo. § Muih âisau ka mining dutnika dâpi luknaka, Alah wâlik. No hay ninguna persona (que pueda) perdonar nuestros pecados, sólo Dios (puede hacerlo). Nobody can pardon our sins, only God can.
® Alah yulka  n[rel] biblia; evangelio; Sagrada Escritura. baibil; Dâwan bila. bible; gospel; Scripture. § Alah yulka kau âna. Dâwan bîla ra mangkan. Está escrito en la biblia. It is written in the bible. § Alah yulka ya muih luih yulti taldai. Baibil ba upla sut aisi kaikisa. Toda la gente lee la biblia. § Alah yulka kau pan tisi yultasa. No se dice mentiras en la biblia.
® Alah yulka nauka  n[rel] enseñanzas bíblicas. Dâwan bîla lâka. biblical teachings.
® Alah yulka tisi umnaka  evi.  (umti) jurar en falso. Baibil kunin kia wâlaia; Dâwan bîla kunin kia wâlaia. swear falsely; lie under oath.
® Alah yulka umnaka  evi.  (umti) prestar juramento. Baibil kia wâlaia; Dâwan bîla kia wâlaia. swear on the Bible.

alahalah[ks]  n.  (alahalah©) [bot] masatito (hierba) [jc]. (dus) . small light green crawling plant with small (.5cm) round bulbous convex leaves, used for making kidney remedy.

alahmat  n.  (alah©mat) [rel] sacerdote; predicador. pâsin; nâpakan. parson; preacher; minister. (eqv. Alah yulka sumaltingka)

alahnaka  (alahpi) 1. vt.  colgar. pamaia. hang; hang up. § Muih wâna balna ya sawi anaka lâka ya îdai kau kuh takat kau alahdai. Las viejas, cuando obtienen la mandíbula de un chancho de monte, la cuelgan sobre el fuego. 2. vi.  colgarse. kakahwaia. catch; get hung up or snagged. § Pan as dakting kat wauhdak alahpida wît ka. Dus kum klakri kan kauhwan kuna kakahwan sa. I cut a tree but it fell and got hung up (on another tree).

alaih  prt.  ¡auxilio!. dû pali!. gosh; goodness; help!. § Alaih asaldah! Ai yamti asaldasaman pih muih mâ taldai ya? Dû pali swîram brîs! Dia muni swîram brîras sma ki, upla mai kaiki ba? Debés tener vergüenza, ¿porqué no tenés vergüenza?, que te mira la gente. § Alaih! Nawah wâya. Dû pali! Lîmi aula. ¡Auxilio! Viene un tigre.

alakaih  interj.  ¡diablos!; ¡demonios!; ¡caramba!. alakai!. damn!; expletive interjection of pain or anger. § Alakaih yâ bautida! Alakai ai prûkan! Damn, I hit myself (with a hammer)! § Alakaih yâ âwida! Alakai ai diman! Damn, I got a splinter (or stepped on a piece of glass, etc.)!

alakumh  n.  (ala©kumh) [orn] pato; pato real. klukum. Muscovy duck; duck. [ANATIDAE] Cairina moschata. § Alakumh bakaka ya alanaka dasika ka. Klukum luhpia ba pâkaia karna sa. El patito es difícil de criar. § Alakumh ya was pas kaupak dî yakti ukpai. Klukum ba lî bîla wina diara sâki pisa. El pato come cosas sacándolas de dentro del agua.

alali[ks]  n.  (ala©li) [bot] (var. of alili)

alamnaka  vi.  (alampi) dia want pali ba wal prâwi auyapah takaia. find one's niche; meet with kindred soul; have a field day; go hog wild. § Yaka balna laih almdidia rîh pan. Baha nani lika wal prâwan sa sika. They're really going hog wild. § Awangki ya wassak dîna wâlik tung ya muih wâk as karak kal paktida kau mâdi laih kanas alampida tung ka. Tahtiki ba sîtsa diaia bâman tauki ba upla wâla kum wal prâwan taim nânara lika kau pûra lûi dîbia. My uncle, who always goes around drinking anyway, now that he's met up with someone else (similar), he's going to go hog wild. § Wahaiki as tung ka muih balna tumul isdana wâdai kau alas ya kasna bik kassa mâ luih kau, dapak yang raupi yultayang wahaiki ya mâdi laih alampida tung ka. Muihki kum taukisa upla nani naha ra bâl pulaia aula taim witin ba plun sin pîras, yû aiska ra, bara yang mihta wisna muihki ba nânara prâwan sa sika wisna. When people come to play ball, my brother will go all day without even eating, and I'll say my brother is really having a field day right now.

alanaka  1. vt.  (alati) criar; amontonar. pâkaia. raise (child, money, animals); rear (child); bring up (child). § Alas bakaka yamka alatang. Ella crió bien a su hijo. § Warau alanaka ya dî dasika palka ka. El criar a un huérfano es una cosa difícil.
® alati lânaka  vt.  (alati lâti) (eqv. alati paknaka) criarlos hasta que sean adultos. pâki lûkaia. raise (plural) to adulthood. § Bakaki balna alati lâtasing dah bahangh yang it dâpi asang bai kau yawasing. Luhpi nani sut kau pâki lûkras sna ba mihta sip swih kuntri laihwra wâras. Puesto que ya no he criado a mis hijos hasta que sean adultos, no puedo dejarlos y ir a un lugar lejos. Since I still haven't raised my children to adulthood, I can't leave them and to a far-away place.
® alati paknaka  vt.  (alati pakti) (eqv. of alati lânaka)
® alati yaknaka  vt.  (alati yakti) criar hasta que sea adulto. pâki sâkaia. raise (singular) to adulthood.
® lihwan alanaka  vi.  amontonar dinero. lalah pâkaia. raise money. 2. ncons.  (alana©) {1. alaniki} hijastro; hijastra. tâpukra. stepchild; stepson; stepdaughter. § Yang yalki karak ihing kau alaniki ya baka dai katka mâdi laih andih sirau ka. Yang mayi wal brîri taim taipukra ba kau sîrpi kan, kuna nânara lika tyâra sa. Cuando me casé con mi mujer, mi hijastra era pequeña, pero ahora ya es una joven mujer. When I married my wife, my stepdaughter was little but now she is already a young woman.

âlang  n.  (â©lang) [anat] papada. lâpat; lâpatka. dewlap; fold of skin under chin. § Kâla tambah yaka muih mining kau yak talya kau walah ati tunak natpi sâk kau âkalang yaka sikka dasi yapa yamti sâk atya. Maklala ba yawan upla ra wan kaikuya taim lawi lal kitbi taim lâpatka ba târa karna daukisa. When the basilisk sees us it gets angry and nods its head from side to side and stands there with the fold of skin under its chin all tensed up.

alas  1. pron.  él; ella; ello. witin. he; she; it; him; her. § Yang alas karak wikda. Yang witin wal balri. Vine con él. I came with him. 2. adv.  solo; solitario; por su cuenta; a secas. yakan; silp. alone; lone; single; all by oneself. § Yaka yalka ya alas tung ka, al âisau. Esa mujer anda sola, no tiene marido. § Âka tukwanaka yang alas sip yamtasing. Este trabajo no lo puedo hacer solo.
® alas balna  (var. alasna balna, alaska balna) 1. pron.  ellos; ellas. witin nani. they; them. (cf. alas) 2. adv.  solos; a solas. bâman. alone (plural); in private (plural). § Mining alas balna dawak kau yak yulnaka dai yaka yulka ya; mâdi laih it yak yultasa atrang muih wâk wâda bahangh. Yawan bâman kan taim wan wiaia kan; nânara sip wan wîras, upla wâla balna na ra. Debió decírnoslo antes cuando estabamos solos; ahora no puede decirnos porque ha venido otra persona. He should have told it to us while we were alone; now he can't tell us because someone else has come. (cf. alas)
® alas yul baunaka  vi.  hablarse a si mismo. silp aisaia; binsi aisaia. talk to self (out loud).

alawanaka  vi.  (alawi) madurar; crecer (niño). pâwaia. mature; ripen; grow up (child). § Bakaki itukwâna alawida. Luhpi târa pâwan. Mi hijo creció grande. My child grew up big.

albata  n.  (al©bata) hombre joven; muchacho. wahma. young man.

alhdanaka  vi.  (alhdi) reventarse un hoyo. klauhwaia. burst; become perforated. § Kuringki alhdarang. Mi cayuco se va a reventar un hoyo. § Yang ninihki ya suba alhdang lau lau ya alas yamtai dadang. Yang dâmiki ba dikwa klauhwan nani banghwi ba witin paski kan. My grandfather used to fix pots with holes in them.

alhka  ncons.  (alh©) gancho. alhni. hook or crook in stick.
® pan alhka  n 1. garfio [?]. tingkrus; pingkrus. special short-handled implement used to cut beans. 2. palo ganchudo; palo de gancho; garfio. dûs alhni. any hooked stick. § Pan alhka ya, panmak balna tingka tangka kau ya burhpai. Dûs alhni ba, dûs mâ nani knâwa tâwra ba dakbisa. Con palos de gancho, se cortan las frutas en las puntas de las ramas. § Sûpa panka yûhka balna ya pan alhka yûhka karak burhdai. Sûpa dûsa yara nani ba dûs alhni yari wal dakbisa.

alhnaka  vt.  (alhpi) horadar; punzar; calar. klauhbaia. pierce; perforate; bore, drill, punch, or somehow make a hole in, which need not go all the way through to other side. § Pâpanghki kuringka tunak ya alhnaka waltayang. Papiki dwarka tâ ba klauhbaia wânt sna. Quiero perforar la proa del cayuco de mi padre. § Bakaki yal baka ya tapaka alhnaka pumtayang. Pienso perforar las orejas de mi hijita.
® alhpi lânaka  vt.  (alhpi lâti) perforar. klauhbi lakaia. perforate; bore or drill hole through to other side. (cf. pahti lânaka)

alili[lm]  n.  (ali©li) [bot] (planta) coyenchigüe [jc]; zahinillo ; hoja de puerco . wahri. large-leafed plant reminiscent of bijagua, having foul-smelling and extremely toxic latex which causes bad sores on contact and permanent blindness in case of eye contact.. Dieffenbachia sp..

almuk  1. n.  (al©muk) macho (animal). wainhka. male (animal). § Wilih almuk ya umahka yûhka palka ka. La tortuga macho tiene una cola larga. (ant. wâna)
® almuk walnaka  vi.  (almuk walti) estar en celo. wainhka plîkaia. be in heat; be in estrus. § Mîskitu ya almuk waltai bahangh aidi tung ka. Pûski ba wainhka plîki ba ra ini taukisa. My cat is in heat so she is going around crying. 2. n.  (al©muk) esposo. maya (waitna). husband.
® muih almuk  3. n.  (muih© almuk) hombre viejo. waitna almuk; dâma. old man. § Muih almuk balna ya kalsungh ahauka âwanaka wâlik waldai. Los hombres viejos sólo quieren llevar pantalones flojos. (cf. muih wâna) 4. mod.  viejo (macho). almuk (waitna, wainhka). (male) old; aged. (cf. muih wâna) § Man karak yang kanas muih almuk yang. Man wal yang kau almuk sna. Soy más viejo que vos. I am older than you.
® muih almuk balna  los ancianos. upla almuk nani. the elders; the ancients. § Muih almuk balna ya umana kau dî talna balna ya luih yamka kang lâwadai ka. Los ancianos saben bien todo lo que vieron hace mucho tiempo.

alu  adv.  primogénito; hijo(a) mayor. tâwahkya. first-born; oldest child. § Yang bakaki aluka ya yal. Yang luhpi tâwahkya ba mairin. My oldest child is a girl. § Yang aluki ya al. Yang taiwahkya be waitna. My oldest child is a boy.

aluk  n.  (aluk©) [orn] chompipe; jolote. kaliltara. turkey. § Aluk ya kataramah yapa ka, katka itukwâna ka. Kaliltara ba kalila bâku sa, kuna kau târa sa. El chompipe es como el pollo, pero es más grande. § Aluk ya û kaupak bai tungwai. Kaliltara ba utla wina laihwra taukisa. El chompipe pasea lejos de la casa.

am  n.  (am©) [bot] maíz; elote. âya. corn; maize. Zea mays. § Âka mâmâka am lautaring. Este año sembraré maíz. § Ambata pan muih luih waldai lahti kasnaka. En cuanto al maíz tierno, todo el mundo lo quiere cocer y comer. § Am ya kasna as yamka palka ka. Âya ba plun kum pain pali sa. El maíz es un alimento muy bueno.
® am buhtang  n.  (am© pihtang) [bot] maíz seco. âya lâwan. dried corn.
® am kungkabas  n.  (am© kungkabas) cabellos de elote; pelusa de maíz. âya unmaya. corn silk.
® am makka  n.  (am© makka) grano de maíz. âya mâ. corn kernel; kernel of corn.
® am panka  n.  (am© panka) mazorca; carozo de maíz; tusa de maíz; tallo de maíz. âya dûsa. corn cob; corn stalk. (syn. am tiskapanak)
® am panka karak  en.  (am© panka karak) âya dûsira. corn on the cob.
® am pihtang  n.  (am© pihtang) maíz listo para cosechar. âya almuk; âya pihwan. corn ready for harvest. § Am pihtang pan dî luih kau it ka yamti kasnaka, yapa bik dînaka bik. En cuanto al maíz cosechado al buen tiempo, se lo puede usar en cualquier comida o cualquier bebida.
® am tiskapanak  n.  (am© tiskapanak) carozo de maíz; tusa de maíz. âya dûsa. corn cob. (syn. am panka)
® am ûkatak  n.  (am© ûkatak) tusa de maíz; hoya del elote. âya tâya. corn husk.
® am yâkamak  n.  (am© yâkamak) maizal; milpa. âya nâsla. cornfield.

amai[ks]  n.  (amai©) [bot] (árbol) guabo [jc]; guajiniquil . (dus târa) bribrit; britbrit [tw]. (tree) bribri. § Amai makka ya dî bakana isau palka yawi ukdai. Bribrit mâ ba daiwan lupia nani ailal pali wih pîsa.
® amai pauka  [bot] (árbol) . (dus târa) bribrit pauni. (tree) .
® amai pihka  [bot] (árbol) . (dus târa) bribrit pihni. (tree) .

amak  n.  (amak©) [entom] (clar. amak muihka) abeja; abeja silvestre. nâsma; amaksa. bee; wild bee. § Amak laih ûka pan kau yamtai. La abeja hace su hogar en los árboles. § Damai pâpanghki amak dakti wâda. Mi padre vino ayer habiendo cortado miel de abeja silvestre. (syn. amak muihka)
® amak ûka  colmena; panal. nâsma wâtla. beehive; honeycomb.
® amak baka  n.  (amak© baka) [entom] abeja mariola. sitsit. type of bee. § Amak baka dapi amak sikka bik damaska kau lau ka. En el monte hay la abeja mariola y la abeja grande también.
® amak muihka  n.  (amak© muihka) [entom] abeja. nâsma yûla. bee. § Amak muihka ya pulu waska murupai. La abeja transporta el néctar de las flores. § Amak muihka ya pulu waska walti yawai. Nâsma yûla ba tangni lâya plîki auya. La abeja va en busca de néctar.
® amak waska  n.  (amak© waska) miel; miel de abeja. nâsma lâya. honey. § Amak waska ya nangtak dîka basta yamka. La miel es buena medicina para el catarro. Honey is a good remedy for a cough. § Nangtak watah man kau, amak waska dînaka yamka ka. Siahka brîsma taim, nâsma lâya ba diaia pain sa. Cuando tenés catarro, es bueno beber la miel de abeja. When you have a cough, it is good to drink honey.

amakpas  n.  (amak©pas) [entom] abeja mariola. sitsit. type of bee.

amakwalah  n.  (amak©walah) [entom] abeja panal [?]. slaha. type of bee.

amana  vnom.  (amanaka) sueño. yapan. sleep.

amanaka  vi.  (ami) dormir. yapaia. sleep. . def. Pukka pah as kau muih kutwadai kau makdaka taihpai dapak dakat kahpai. Tihmia plîs kum ra upla prâwi taim ai nâkra prâki bara auya tiwisa. § Muih ya pukka wâya kau luih amanaka waldai. Todos los humanos quieren dormir cuando viene la noche. § Yamka amah. Dormí bien. § Pâpanghki ami kût ka. Mi padre está (acostado) durmiendo. § Amanaka waltayang. Tengo sueño (quiero dormir).
® muih karak amanaka  vi.  (ami) tener coito; acostarse con una persona. upla wal yapaia. copulate with; sleep with.

amanaka pahka  n.  cama. krikri. bed. § Amanaka pahka âisau bahangh, sau kau amakuting. Como no hay cama, voy a dormir en el suelo. (syn. lim, umusnah)

amana talsa  evneg.  {amana talsing} sin dormir; desvelado. yapan kaikras. sleepless; without sleep.

¹amang  vprt.  {aming, amam, amana} durmido. yapan. asleep.

²amang  adv.  con cuidado; cuidadosamente; con circunspección; con prudencia. aman. carefully.
® amang âisau  ea./adv.  sin cuidado; descuidado; negligente; inconsiderado. diara lûkras; kîrlis. careless(ly); negligent; inconsiderate. § Muih amang âisau balna ya dî pumdasa rihwadai. Upla kîrlis nani ba diara lûkras taukisa. Careless people go around without thinking.
® amang dahnaka  v.  prestar atención; hacer caso. aman wâlaia. pay attention.

amangisauh  ea.  [ < amang âisau, [?]] licencioso; sin rumbo; sin sentido. tânis. wanton; without guidance; wayward. § Dî as kang lâwasaman kat amangisauh wati yamnaka sa. Diara kum tânka brîras sma kaka tânis alki daukaia apia sa. If you do not understand something you should not mess with it.
® yal amangisauh  prostituta; puta; desvergonzada; desdescocada; libertina. ûr mairin; tânis mairin. prostitute; whore; wanton woman. § Tuk sanh bahangh yal amangisauh balna isau bungdai. Wark luha tâka ûr mair nani uba ailal takisa. Since there's no work, many women go into prostitution.

amangka  1. a.  (amamangka) bastante; suficiente. aitani. enough; normal-sized; ample; appropriate; just right; the right amount. § Lihkiwan amangka ka. Mi dinero es suficiente. § Yang mâmahki ya titiska sa dadang, yal as amangka dadang. Yang yâptiki ba tisbra apia kan, mairin kum aitani kan. My mother wasn't petite, she was an ample woman. 2. adv.  a tiempo. aitani. on time. § Andih tâtpah! Yak îrasa laih, amangka yak yawasa atrang. Pat muni ridi taks! Yawan plapras kaka aitani yawan wâbia apia. Hurry up and get ready! If we don't go we won't get there on time.

amangkika  n.  medida. pitka. measurement. § Kahmalu bînaka ya amangkika înaka waltayang. Quiero medir (tener la medida de) la costura de tu camisa.

amang lânaka  vt.  (amang lâti) entender; comprender. tânka briaia. understand; figure out. § Âka alka âka dî luih kau amang lânaka waltai. Naha waiknika na diara sut ba tânka briaia wânt sa. Este hombre quiere comprender todo. This man wants to understand everything. (cf. kang lâwanaka)

¹amangnaka  vt.  (amangti) cuidar. main kaikaia. take care of; guard.
® kal amangnaka  vr.  (kal amangti) (eqv. kal amangti talnaka) cuidarse. ai wîna main kaikaia. take care of oneself.

²amangnaka  vt.  (amangti) despedirse de. `aisabia' wiaia. say goodbye. § Yangna yawayangna, manna luih kau yangna raudi mâna amangtayangna. Nosotros nos vamos, a todos ustedes los despedimos. Yang nani auna, man nani sut ra ``aisabia'' mai wisna.

³amangnaka  vt.  (amangti)
® amangti pakti talnaka  evt.  mirar fijamente; clavarle los ojos (a uno). bapi brih kaikaia. stare at. § Yaka alka ya amangti pakti yâ tali lau ka. Baha waitnika ba bapi brih ai kaikisa. That man is staring at me.

amangnaka [4]   vi.  (amangpi) ser clarividente; ver extrasensorialmente. smâya kaikaia. divine; see clairvoyantly.
® ting amangnaka  vi.  (ting amangpi) manipular manos y palitos en acto de clarividencia. mihta wal smâya kaikaia. use hands and sticks clairvoyantly. § Malaka ya ting amangpai bahangh, muih wâya ya kang lâwi îrai. Kyâki ba mihta wal smâya kaikisa ba mihta, upla aula ba nû taki plapisa. The agouti uses its hands to see clairvoyantly, and so it can tell when people are approaching and runs away.
® ting amangpingka  en.  clarividente; vidente. smâyakira. clairvoyant; seer.

amangpara  adv.  pronto; dentro de poco. naika; tisku. soon; later; in a little while. § Suba pas kau pihmak lau ya waya yaktayang; amangpara lahti kaskuting. Dikwa bîla ra rais bâra ba wria sâkisna; naika pyâki piaisna. Estoy sacando un poquito de arroz que está en la olla; ya voy a cocerlo y comerlo. I'm removing a little rice from the pot; later I'm going to cook and eat it.

amang talnaka  vtc.  (amang tali) cuidar; vigilar. main kaikaia; aman kaikaia. look after; take care of. § Û pas kau dî lau ya amang talnaka. Las cosas que están dentro de la casa, (hay que) cuidarlas.
® amang talah  v.imper.  (amang talnauh) ¡cuidado!. kaiki bas!. watch out!.
® amang talingka  en.  (amangka talingka) gurdián; custodio. main kâkaira. guardian; watchman; custodian.

amasa  vneg.  despierto. yapras. awake.

amat  n.  (amat©) tristeza; pena. sâri lâka; sârka. sadness; sorrow; grief. § Yang amatki laih itukwâna. Mi tristeza es grande.

amatdanaka  vi.  (amatdi) estar triste; afligirse; sentir pena; penarse. sâri kaia; sâri briaia; sâri daukaia. be sad; grieve; sorrow. § Yang bakaki îwang kau amatdikda. Me pené cuando murió mi hijo.
® amatdi îwanaka  vi.  (amatdi îwi) estar agobiado de dolor. sâri pruaia. be sorrow-stricken or grief-stricken. . def. Muih ya dî as as pumtai kau it yamka kal dahsa ka, îwarang yapa kal dahya. Upla ba diara kum kum lûki taim, sip pain ai dâra wâlras sa, pruaia bâku ai dâra wâlisa.
® yulka amatdanaka  vt.  (yul© amatdi) compadecer. sârka briaia; sârka daukaia. feel sorry for. § Kal makunti tung man bahangh man yulma amatdayang. Pât wauhwi taukisma na ra sârkam ai daukisa. I feel sorry for you walking around suffering.

amatka  a.  (amamatka) entumecido (río, mar). aibanghwan. swollen or high (river, sea).

amatnaka  vi.  (amatpi) entumecerse (río, mar). aibanghwaia. swell (river, sea). § Puhban âtai kau was ya isauka amatpai. Puban dingkuya taim lî ba ailal aibanghwisa. At high tide the water swells.

amau  n.  (amau©) [modern; man] silleta, cómodo. sîmba. bedpan.

ambata  n.  (am© bata) [bot] hilote; chilote; maíz tierno. âya kura. green corn. § Yang ambata lahna ya kasnaka waltayang; dapak pangdam bik yamka talyang. Yang âya kura pyâkan ba piaia wânt sna; bâku sin yultamalka ba sin pain kaikisna.

âmhdanaka  vi.  (âmhdi) bostezar. bîla kwâkaia. yawn. § Yang âmhdayang. Bîli kwâkisna. Yo bostezo. § Mâdi âka lau ating kat âmhdatik pah yatda. Naiwa yûa na îwi kapri taim bîli kwâki kan ai daukan. Today as I was sitting I felt like yawning. § Âmhdatim pah pih? Bîlam kwâkan mai daukisa, ki? Do you feel like yawning?

amhnaka  vt.  (amhti)
® kang amhnaka  vt.  (©ng amhti) 1. preocupar. sringhka daukaia. preoccupy; worry; make nervous; make paranoid. § Mang amhtai pih? Sringhkam mai daukisa ki? Are you nervous? § Muih as îtikda bahangh, yang amhtak tung yang, âtmalh yâ watrang yulka. Upla kum îkri bara sringhki brîsna, pulis ai alkbia siya. I've killed someone and so I go around all the time paranoid that the police might catch me. 2.  3. dar escalofríos. give the creeps or the shudders.

ami  n.  (ami©) [kin] hermana; prima. waitna lâkra; mairin muihnika. sister; female cousin. § Amima ampas watah man? ¿Cuántas hermanas tenés? § Bakaki ya amika ûka kau yawai. Mi niño (o niña) va a la casa de su hermana. My son (or daughter) is going to his (or her) sister's house.

aminnaka  vi.  (aminti) soñar. yapri sauhkaia. dream. § Yang paras ami aminnaka waltasing. No quiero dormir fuerte hasta soñar.

ami talingka  en.  mago; curandero. mago. magician; curer. § Ami talingka ya dî luih tali yak yultai. El mago ve todo y nos lo dice. (cf. dî talingka)

ampa  inter.  cómo. nahki. how. § Ampa man? Nahki sma? ¿Cómo estás? How are you? § Âka dîka yulma kau ampa yultayam? Naha dukia bîlam ra nahki wisma? ¿Cómo decís esto en tu lengua? How do you say this in your language?

ampa ampa  adv.  nahki nahki. by whatever means necessary.

ampa dapak  inter.  ¿por qué?; ¿para qué?. dia muni?. why?; how come?.

ampas  inter.  cuánto(s). an. how (ever) much; how (ever) many. § Lihwan ampas watah man? ¿Cuánto dinero tenés? § Muih ampas mâ baudida? ¿Cuántas personas te pegaron? § mâmâka ampas watah man? ¿Cuántos años tenés? § Muih ampas wâdai ya Wayah yulka kau wâlik yâ yul baudai. Upla an aula ba Miskitu bîla ra bâman ai aisisa. Everyone who comes to me only speaks to me in Miskitu.

amtuk  n.  (am©tuk) pinol; maíz molido. âyungka. ground corn; ground corn drink. (cf. amwas)

amusa atnaka  vi.  (amusa ati) portarse bien. kasak kaia. behave well. § Bikiska balna sahkana ya wisnaka dutka, katka sumalnaka mâ luih kau, yapa kau laih amusa atnaka it atdarang. Tuktan nani rûk ba wipaia saura, kuna smalkaia yû bâni ra, bâku mika sip kabia kasak kaia.

amusa dâpah  ev.  dejálo así. ba' kat swis. leave it be; leave it alone. § Kuringki ya watnih! Amusa dâpah mâdi kaupak. Dwairka ba alkpara! Ba' kat swis naiwa wina. ¡No toqués mi cayuco! Dejalo aquí desde hoy.

amwas  n.  (am©was) atol; pozol. âya lâya; plawar papka; pap. atol; atole; non-alcoholic corn-flour drink. (cf. amtuk)

ana  n.  (ana©) 1. [anat] diente; colmillo; pico (de ave). nâpa. tooth; bill; beak; tusk. § Ana karak muih kasna kasdai. Nâpa wal upla plun pisa. La gente come con los dientes. 2. hoja (de navaja). nâpa (skîru). blade (of knife).
® ana bûsû  n.  (ana© bûsû) muela; molar. nâpa rahya. molar.
® ana lâka  n.  (ana© lâka) mandíbula; barba; barbilla; mentón. krusa. jawbone; chin. § Muih almuk ya anaka lâka baska ya pihka atya. El pelo de la barba del viejo es blanco. § Muih wâna balna ya sawi anaka lâka ya îdai kau kuh takat kau alahdai. Las viejas, cuando obtienen la mandíbula de un chancho de monte, la cuelgan sobre el fuego. § Anani lâka ya anani anakat kau balna ya wati watah ka. Wan krusa ba wan nâpa munhtara nani ba alki brîsa. Nuestra mandíbula sostiene nuestros dientes inferiores.
® ana panka  n.  (ana© panka) encía. nâpa dûsa; nâpa plâya. gum (of mouth). (syn. anasara)

anabuh  n.  (ana©buh) cepillo de diente. brus. toothbrush. § Yang raudi bikiska balna kau yultayang ``Anabuh karak anamana buhti atnauh.'' Yang bui tuktan nani ra wisna ``Brus wal man nani nampa yauhbi banghws.''

anadala  n.  (ana©dala) dolor de diente. nâpa lâtwan. toothache. § Yaka muih almuk ya anadala tung ka. Ese viejo anda con dolor de diente.

anaka  cns. (form of ana)

ânaka  (âti) 1. vdt.  (a él/ella) dar; regalar; entregar. yâbaia; yâia. ((to) him or her) give; make; cause. § Muih kau dî ânaka ya yamka ka. El dar algo a alguien es bueno. § Alas sûkalu yakti âtikda. Al encontrar (yo) su perro, se lo di. § Mining kasnaka âwai. Nosotros (incl.) le damos comida. § Yang wahaiki talikda dai laih, lihwan âtatik dai. Si yo hubiera visto a mi hermano, le habría dado dinero. § Yaka alka balna dî biri biri / kal âdai. Baha waitnika nani diara pana pana yâbisa. Those men give each other things. 2. vdt.  (a él/ella) hacer; causar. yâbaia; yâia. ((to) him or her) make; cause; induce. § Âting wauhdida. Lo hice caer. 3. vt.  meter; colocar; poner adentro; encajar. dingkaia; bîla ra mangkaia. insert; introduce; put inside. § Yang suba pas yau suba baka wâk ya âtaring. Yo meteré dentro de esta olla la otra olla pequeña. § Awangki ya anaki pahka yau dî basta as âtuti. Mi tío me va a poner una medicina en el hoyo de mi diente. 4. vt.  colocar; poner; armar (trampa). kahbaia; mangkaia. set; lay out; deploy; arm (trap). § Bilam watnaka wah marana ânaka. Inska alkaia sîn kahbaia. Para cojer pescado hay que poner una red. To catch fish you have to set a net. 5. vt.  (anteojos, reloj, anillo, pulsera, collar, arete) ponerse; usar. (glâs, wats, matadingka, lilura, kyâma lûla) mangkaia. (glasses, watch, earring, ring, necklace, bracelet) put on; wear. § Talma âtah. Watskam mangks. Ponete tu reloj. Put your watch on. § Makdaka dîka bik âtang tung ka. Glâs sin mangkan taukisa. He's even wearing glasses. § Man wirahma ya makdaka dîka âtai? Man lamkra ba glâs yûs munisa? Does your brother wear glasses? 6. vt.  encajar; cerrar (picaporte); echar (candado, llave). kangh mangkaia. latch; close (lock). § Sukutwat tingka ânaka. Kî kangh mangkaia. Hay que cerrar el picaporte. We must latch the lock. 7. vi.  dejar penetrar; hacer agua. iswaia. let in; take on (water); leak. § Was âtai. Está haciendo agua (la panga). It's leaking water. § Kuringki mâ daihka raupi sahtida bahangh âtai. Dwairka lâpta bui baikan ba mihta iswisa. Since my canoe cracked in the sun it leaks. [NOTE: can be from top (house), bottom (canoe), side (container)]
® kal ânaka  vr.  (kal âti) descansar. ris briaia; dâra wâlaia. rest; relax; catch one's breath; take a break. § Mâdi dislah yau waya îri kal daihting kau yâ suhpak waya kal âti sâk dapi wâyang. Naiwa tîtan ba ra ria plapi lâpta takri taim, ai swapan ria bui daira wâli si aulna. This morning while out for a run I stopped to catch my breath and came back. [NOTE: Double-checked present tense wâyang in example.] (syn. kal dahnaka)

anakasara  ncns. (form of anasara)
® awas anakasara  n.  (awas© anakasara) tizón; ocote medio quemado. awas aman tâ. half-burnt torch.
® kuh anakasara  n.  (kuh© anakasara) tizón. pauta ami daswan; pauta aman tâ. firebrand; half-burnt log. § Kuh anakasara balna ya sirihka palka kumdadai. Pauta aman tâ nani ba isti pali klauhwisa. Half-burnt logs burn extremely fast (when re-lit).

anakat  nrel.  (ana©t© kau) {1. anakit, 11. anakitna, 33. anakatna} debajo; bajo. mununhta; munhta. under; underside; bottom. § Yang pan anakat kau sâk yang. Yo estoy parado debajo del árbol.
® anakat âwanaka  en.  (ana©kat âwanaka) ropa interior; calzoncillos. drâs; baksar. underwear (male or female); undergarment; drawers; briefs; panty. § Yang anakit âwaniki. Yang drâski. Mi ropa interior. My underwear.
® anakat panka  n.  (ana©kat panka) viga. bîm. beam. § Û laih itukwâna yamdida wît ka, katka anakat panka ya bisika baka âna bahangh dutka ka. La casa la hicieron grande, pero está mala porque la viga es muy pequeña.

ananaka  vt.  (anapi) recoger; recolectar; añascar; pepenar. wahbaia. pick up; collect; pick out; sort out; gather. § Aransa lalahka wauhdang lau lau ya yawi anapah. Va y recogé las naranjas maduras que cayeron. Go pick up the oranges that have fallen. § Yang anu anana yawakuting. Voy a recoger cocos. I'm going to gather coconuts. § Anu panka kaupak auhdang lau lau ya anapah. Kûku dûsa wina yakawan nani ba wahs. Recogé los cocos que se han caído del árbol. Pick up the coconuts that fell from the tree. § Sinak maupayam kau, minisihka balna luih anapi yaktayam. Bins klîn munisma taim, tâski nani sut wahbi sâkisma. Cuando limpiás frijoles, sacás toda la suciedad. When you clean beans you pick out all the dirt.

anapi yaknaka  vtc.  (anapi yakti) escoger. wahbi sâkaia. chose. § Yalau lalahka yamka yakat anapi yaknaka waltayang. Quiero escoger el mango bien maduro.

anasara  n.  (ana©sara) 1. [anat] encía. nâpa plâya; nâpa dûsa. gums (of mouth). § Anakisara kau pul îda. Naipa plâya ra mâbiara brin. I have an absessed tooth. (syn. anaka panka ) 2. trozo partialmente quemado. aman tâ. burnt end; partly burnt piece.

anau  n.  (anau©) [bot] (var. of anu)

andih  adv.  (var. andihlah) ya; pronto; en seguida. pat. already; soon; quickly; right away.
® andih andih  eadv.  con frecuencia; frecuentemente; a menudo; muchas veces. pat pat. often; frequently. (eqv. bainah bainah)
® andih andih sa  eadvneg.  raras veces; pocas veces . pat pat apia. rarely; seldom; infrequently. (eqv. bainah bainah sa)

andihlah  adv.  (syn. andih)

angmak  n.  (ang©mak) [bot] chile; ají. kuma. chili pepper. Capsicum sp.. § Angmak damka ya kasnini kau âwak kat, walapka yamka ka. Cuando ponemos chile dulce (chiltoma) en nuestra comida, tiene buen olor.

ani  n.  (ani©) [anat] vagina; pubis; partes pudendas de mujer. râtka; mûsa; tutuska. vagina; pudenda; female genitalia. § Yal balna ya anikana yulka yulnaka ya dî as dutka yapa pumdai, katka yaka ya dutka sa. Mairin nani ba ai râtka dukiara aisaia ba diara kum saura bâku lûkisa, sakuna baha ba saura apia sa.
® ani butuka  n.  (ani© butuka) [anat] pelo púbico (de mujer). râtka tâmaya; mûsa tâmaya; tutuska tâmaya. pubic hair (female).
® ani tûka  n.  (ani© tûka) [anat] clítoris. râtka twîsa. clitoris. § Al balna ya anika tûka âisau ka. Waitna nani ba râtka twîsa âpu sa. Los hombres no tienen el clítoris.

anu  n.  (anu©) [bot] (var. anau) coco; cocotero; palma de coco. kûku; kûku dûsa. coconut; coco palm. [PALMAE] Cocos nucifera. § Mâ daihka paraska lakwai kau, anu panka anakat kau lau atnaka ya yamka ka. Cuando hace mucho calor, es bueno estar debajo de una palma de coco. § Anu ya waska dînaka yamka ka. Kuku ba lâya diaia pain sa. Es bueno beber el agua de coco.

âpa  adv.  (var. âpah) así; de esta manera; de este modo. nâku. thus; thusly; like this; in this way.

âpah kauh  adv.  así; de esta forma. nâku nâtka ra. thus; in this manner. § Âka kalkasungh âka âpah kauh daktaram laih yamka atrang. [NOTE: what about âpa kau etc. is there a yapah?] Sería bueno si cortaras estos pantalones de esta forma.

apaknaka  vt.  (apakti) ahorrar; guardar; amontonar; almacenar; conservar. apakaia. hoard; accumulate; store.
® apaknaka ûka  n.  bodega; almacén. apaki brî wâtla. warehouse; granery; storehouse.

apaktinih  n.  (apak©tinih) [modern; man] enciclopedia. encyclopedia; reference book; handbook.

apakyul  n.  (apak©yul) [modern; man] diccionario. diksiuniri. dictionary.

âpûs  adv.  así. nan. like so (demonstrating).

ar  conj.  [Eng. or] o. apia kaka. or. § Yan wâram ar wâsa atram? ¿Vendrás mañana o no vendrás? § Man wanihma mahka watah man, ar baka watah man? ¿Tenés una familia grande, o tenés una pequeña? (pref. sa kat, yaka sa kat)

araduh  det.  (syn. iduh)

arahti  n.  (arah©ti) [zoo] cangrejo de mar; jaiba. waihru; rahti. sea crab; blue crab; swimmer crab. Callinectes sp.. § Arahti ya muih luih ya kasnaka waldai. Todo el mundo quiere comer el cangrejo de mar. § Arahti as yâ kasda. Rahti kum ai saman. Me mordió un cangrejo.

araka  d.  ese; esa(s); eso(s). baha. that; those. (syn. yaka)

araka laih  interj.  bâ lika!; bâ pali sin!. expression of disbelief, contempt, or denial. § Araka laih! Yang yapa yultasing dai! Bâ lika! Yang bâku aisaras! Bull! I never said that!

arakbus  n.  (arak©bus) [man] [Span. arquebus; Eng. arquebus, harquebus] escopeta; fusil; rifle. raks. gun; rifle. § Arakkibus bahtikda. Quebré mi arma de fuego. § Yang arakbus as înaka waltayang. Quiero conseguir una escopeta. § Arakbus karak al balna âkanadut balna îdai. Raks wal waitna nani ai waihla nani îkisa. Con el rifle los hombres matan a sus enemigos.

aran  círculo. raun. § Aran ya dî isau kau bungpai. Raun ba diara ailalra takisa. El círculo se representa en varias cosas.
® aran lâwanaka  vic.  (aran lâwi) rodear; desviar. raun tawaia. go around (obstacle); take detour; circumnavigate. § Mining tânit kau pan as wauhdang kût bahangh, aran lâwanaka. Wan kainara dus kum kauhwan prâwi ba mihta, raun tawaia Vamos a rodear, pues se ha caido un árbol adelante en el camino. Because there is a fallen tree ahead, we'll make a detour.

arandanaka  vi.  (arandi) krutwaia. form a circle.
® kal arandanaka  vr.  enroscarse como culebra. aikrutbaia. coil up. § Bil balna dapi dî wâk balna yûhka sau kau rikdi buih balna kal arandadadai. Pyûta nani bara daiwan wâla nani yari tasba ra kwasi tauki nani ba aikrutbisa. Snakes and other long animals that crawl around on the ground coil themselves up.

aranka  1. a.  (araranka) redondo. raun. round. § Û aranka as yamtuting. Voy a hacer una casa redonda. § Yalau balna ya aranka bik lau ka. También hay mangos redondos. (cf. mukulka) 2. ncons.  (aran©) anillo. raunka. ring; round shape. [NOTE: see description of tree rings in notes 1994 ]

arannaka  vt.  (aranpi) krukma daukaia. encircle; draw circle around; ring.

aransa  n.  (aran©sa) [bot] [Span. naranja] naranja. arins; andris. orange. Citrus sinensis. § Aransa panka ya makka mahka watya. El naranjo tiene muchas frutas. § Yang aransa isau bakannaka watah yang. Yo tengo muchas naranjas que vender. § Aransa ya panmak as yamka, muih luih uknaka waldai ka. Andris ba dus mâ kum pain, upla sut dâbaia plîkisa. La naranja es una fruta muy buena, le gusta a toda la gente.
® aransa ûka  andris wâtla. sections of orange.

araska atnaka  vt.  (araska ati) molestar. trabil munaia. bother; disturb; make trouble for.

araska talnaka  vt.  (araska tali) tentar; seducir. traika kaikaia. entice; seduce; tempt. § Al balna yaka yal balna kau araska taldai mâ as as kau, asung wati nangkanasahna înaka yulka, yapa bik bûna tisipi dâdai. Waitna nani ba mairin nani ra traika kaikisa yû kum kum ra, kupia alki ai lila briaia dukiara, bâku sin klî kunin muni swih banghwisa. Men sometimes seduce women, to convince them to be their girlfriends, and then again sometimes they betray them and leave them.

aras talnaka  vt.  (aras tali) tratar; intentar. trai kaikaia. try; attempt. § Rupikma yamniki aras talkuting. Ridiukam paskaia trai kaikaisna. I'll try to fix your radio.

aratukuh  n.  (ara©tukuh) [man; modern] pistola; revólver. pistal. pistol. (syn. kusih wauka)

arhnaka  vt.  (arhpi) roer. arkbaia. gnaw.
® ana arhnaka  (ana© arhpi) crujir los dientes. nâpa arkbaia. grind teeth; gnash teeth.

arka  n.  (ar©ka) [man] [Span. arca] arca. ark. ark. § Arka ya Nua yamtang bakaka al balna kal pakti, dî sikka palka. Ark ba Nua paskan ai luhpia waitna nani aikuki, diara târa pali. El arca que hizo Noé con sus hijos es una cosa grande.

arungka  num.  cuatro. walhwal. four. § Yalau arungka yâ bakantah. Comprame cuatro mangos.

as  num.  uno; un(a) (artículo indefinido). kum; kumi. one; a (indefinite article). § Bakaki al as watah yang ya dalaka talyang. Quiero al hijo que tengo. (Lit. Quiero al que tengo un hijo.) (cf. alas, aslah)

asahdanaka  vi.  (asahdi) ai saka kwâkaia; ai skâ baikaia. spread legs apart. § Baka watingka raupi it ka yal îwai kût yau yulnaka ``kalma ya yamka asahdi kutwah.'' Grandi bui sip sa mairin siknis ba ra wiaia ``mînam ba pain skam baiki prâws.'' A midwife could say to her patient ``spread your legs wide.''

asahka  v.  (asasahka) a horcajadas. saka kwâki; skâ baiki. astride; astraddle; straddling. § Pamkih kau ilwi asahka yak lauwai. Âras ra uli wan skâ baiki îwisa. When we ride a horse we sit straddling its back.

asahnaka  vt.  (asahpi) tuktan alki skâ baikaia. hold child on hip with legs straddling hip bone facing mother's side. § Asahpi duihnih. Skâ baiki twilkpara. Don't carry him/her straddling your hip. (syn. sah kutnaka)

asaldanaka  vi.  (asaldi) avergonzar. swîra briaia. be embarrassed. § Yang laih âguguhnaka asaldasing; ai yamti asaldaring dî yamka yamnaka kau? Yang lika aiwanaia swîri brîras; dîa muni swîri brimna diara pain daukaia taim?

asalka  a.  (asasalka) avergonzado. swîra. ashamed; embarrassed. § Yang asangki bai kaupak wing ya dî as nûnaka ya asalka kal dahring. Yang tawanki laih wina balri ba diara kum implikaia ba swîri daira wâlamna. Having come from far away I would feel ashamed to steal something. § Muih yâ taldak yang dî asalka lau yang. Upla ai kaikan yang ûba swîri nâra sna. I'm embarrassed to have people looking at me.
® asalka kal dahnaka  vr.  estar avergonzado. swîra dâra wâlaia; swîra daukaia. be embarrassed. § Abanaka yaka dî as asalka sa, katka yang laih muih muhka kau isdasing dah bahangh asalka kal dahring. Dans pulaia ba lika wan swîra dukia apia sa, kuna yang lika upla mâwan ra kau dans pulras sna bara swîra ai daukbia. Dancing is nothing to be ashamed of, but since I have never danced in front of people before I'm embarrassed. (syn. asaldanaka)
® asalka nauka  n.  vergüenza. swîra lâka. shame. § Dî nûnaka ya asalka nauka palka ka. Diara implikaia ba swîra lâka pali sa. El robar es una gran vergüenza.
® asalka pumnaka  vi.  (asalka pumti) avergonzarse. swîra lûkaia. be ashamed; be embarrassed. § Mâ luih kau alas dî asalka yamti tung ka, katka asalka pumtasa. Yû bâni ra witin wan swîra dukia dauki taukisa, kuna ai swîra lûkras. Every day he goes around doing shameful things but he does not feel ashamed. § Asalka pumnaka ya yamka sa, dî isau dau bakwai. No es bueno avergonzarse, se pierden muchas cosas.

asalnaka  vt.  (asalpi) swîra daukaia; swîra paskaia. shame; humiliate; embarrass. § Damai sirau balna kumhping yâ asalpi laudida. Nahwala tyâra nani munri swîri daukan. Yesterday I teased the young women and they shamed me, put me in my place (by saying that I am an old man and embarrassing me in public). § Talki âka yâ asalpai, mâ as as kau uba tukwak muih taldai bahangh. Watski na swîri paskisa yû nani kum kum ra tawa wark takan upla kaiki ba mihta. This watch of mine embarrasses me, because people sometimes see that it runs slow.

asang  n.  (asang©) 1. terreno; territory; pais; mundo. tasba; tâwan; kuntri. land; territory; town; country; earth. 2. tierra firme; superficie no ocupado por el mar. sauhka; saunghka. dry land.
® asang tunak  n.  capital. kyapital. capital.

asangdak  n.  (asang©dak) isla; cayo. kî; kî dakwra. island; cay. § Yaka asangkadak yau waihpi yawi talnangh. Baha kîka dakwra ra kaubi wih kaikpi. Vamos remando a ese cayo para echar un vistazo. Let's paddle out to that island and have a look.

asangdut  n.  (asang©dut) [rel] infierno. hil pauta. hell. § Muih dî dutka yamti nûdi rihwadai ya asangdut kau wâlik yawadarang. Upla diara saura dauki yukuwi tauki nani ba hil pautara bâman wih banghwbia.

asang puruhka  n.  (asang© puruhka) llano. langni; tasba langni. low land. § Asang labanka kau dî launaka dutka. Es malo sembrar cosas en el llano.

asang tarat  en.  cerro; colina; loma; tierra alta o elevada. tasba prumhni. hill; high ground. § Ûki dangkat kau asang tarat as lau ka. Waitla nina ra tasba prumhni kum bâra sa. Hay una loma detrás de mi casa. There is a hill behind my house.

asang tîma  n.  (asang© tîma, asang tî©ma) carro; camión; camioneta; autobus; vehículo de tierra. truk. car; truck; bus; land vehicle. § Asang tîma ya yamka ka asang bai yawanaka kau yak ihyawai bahangh. El carro es bueno porque nos lleva cuando (tenemos que) ir lejos. § Yang pumtayang yamka ka pâpanghki bakantuti asangka tîma ya. Yang lûkisna painkira sa papiki atkai trukka ba. I think the car my father is going to buy is beautiful. § Asang tîma as bakaki kau taihpida. Truk kum luhpira taiban. Un coche atropelló a mi hijo.

asang ubulka  n.  (asang© ubulka) montaña; cerro; colina; loma. il; hil; prumhni; unta târa. hill; mountain. (syn. sau ubulka)

asang wahka  n.  (asang© wahka) bejuco; liana. unta kîwka. vine; rattan; liana. (cf. wah) (syn. warka wahka, damaska wahka)

asang wakarhka  n.  (asang© wakarhka) loma; colina. kyuhsi. hill. § Asang wakarhka labaka yau yâmak watah yang. Kyuhsi lâma ra bara insla brîsna. Tengo una milpa cerca de la colina.

âsbungh  n.  (as©bungh) 1. [entom] (clar. âsbungh baka, âsbungh titiska) saltamontes. krûkrû sîrpi. grasshopper. § Âsbungh titiska ya pan malai baska kasingka. El saltamontes come las hojas de la yuca. 2. [entom] (clar. âsbungh sikka) chapulín; langosta. krûkrû târa. locust. § Âsbungh sikka ya pan baska kasya. Krûkrû târa ba dus wahya pisa. El chapulín come hojas. The locust eats leaves.

aslah  1. num.  uno. kum; kumi. one. (cf. alas, as) 2. adj.  unidos; juntos; en conjunto. asla. united; together in a group.
® aslah bungnaka  vi.  (aslah bungpi) reunirse. asla takaia. unite; meet; come together.
® aslahka  ncons.  (aslah©) unión. aslika. union; group.
® aslah kal paknaka  vrc.  (aslah kal pakti) juntarse; unirse. asla prâwaia; kumira prâwaia. join together. § Âkaupak yakau yak yawarang kau aslah kal paknaka. Hay que unirnos al irnos de aquí para allá.
® aslah kuinaka  vt.  (aslah kuiti) reunir; convocar. asla paiwaia. assemble; convoke; unite.
® aslah libitnaka  vt.  (aslah libitpi) presentar a; unir; juntar. asla prâkaia. introduce; unite; get together. § Yang yalki karak kal dâpaning dai, katka mâmahki yâna kuiti bûna aslah yâna libitpida. Yang mayi wal panapana swih banghwri kan, sakuna mamiki ai paiwi klî asla ai prâkan. My wife and I had separated, but my mother got us back together again.
® karak aslah  ea.  en unión con; junto con. wal asla. in union with; together with with. § Yang alas karak aslah yang. Yang witin wal asla sna. I am in union with him. § Yang YATAMA karak aslah yang. Yang YATAMA wal asla sna. I am a member of YATAMA.

aslah aslah  adv.  uno a uno; uno por uno; distribuidamente. kumi kumi. one by one; one at a time; distributedly.

asna  n.  (as©na) ropa; tela; trapo. kwâla. cloth; clothes; dress; garment. § Yang askina minisihka. Mi ropa está sucia. § Asna yamka ya, mining luih walwai. Todos queremos ropa buena. § Asna ya yal balna rauka suhdai. Kwâla ba mairin nani rait tuskisa. Las mujeres de veras lavan la ropa.
® asna bâka  n.  falla (de fábrica). kwâla pîra; kwâla byâra. pull; loose thread in fabric; loose threads that come out of cloth, such as a run in a stocking. § Askina âka andih bâka bungpai. Kwailka na pat pîra daiwisa. This article of clothing of mine already has a pull in it. § Kara karak bîna balna ya kurudadai, katka asna palka kaupak kara yapa bungpai ya yaka ya asna bâka atwai. Trit wal sipan nani ba slihwi bangwisa, kuna kwâla pali wina trit bâku taki ba, baha ba kwâla byâra wisa. Seems come undone, but when it looks as though thread is coming out of the actual fabric we call that a pull.

asnapahna  n.  (as©napahna) [man] prensarropa; gancho. kluspin. clothespin.

asu  n.  (asu©) [bot] (planta) chichitapa [jc]; picapica; navajuela. (dus) mâla. razor plant. [EUFORBIACEAE]. § Asu ya ûnitak kau wisdak dalaka ka. Nos duele cuando la navajuela nos azota la piel. (n.eq. ulu)

asung  n.  (asung©) {1. asing, 12. asingni} 1. [anat] hígado; estomago; barriga. auya; byâra. liver; stomach; gut; belly. § Tûruh asung ya itukwâna ka, yapa bik kasnaka auhka palka ka. El hígado de res es grande y además es sabroso. § Sana asung dâti kaskuting. Sûla auya angki piaisna. Voy a comer hígado de venado asándolo. 2. [anat] órgano vital; corazón. kupia. vital organ; heart. 3. alma. sôl; sûl. soul. § Asingni ya yak îwai kau bungpi yawai. Cuando nos estamos muriendo el alma se va saliendo.
® asung abalnaka  vt.  (asung abalti) aguijonear; agarrochar; incitar; inducir; mover. tuskaia; kangbaia. goad; prod; induce; instigate; drive. § Muih wâk raudi alas kau asung abaltak yamtida. Upla wâla bui witin ra tuskan daukan. She was goaded into doing it by another person.
® asung amat  ea.  abatido; triste. kupia sâri. sad; sorry. § Wahaiki ya asung amat karak yawada. Mi hermano se fue con el corazón abatido.
® asung ânaka  vic.  (asung© âti) enojarse; encolerizarse. kupia baiwaia. anger; become angry; become mad. § Yaka muihka ya asung ânaka wâlik tungwai. Esa person sólo anda enojándose. § Asing âtai. Kupi baiwisa. I'm getting angry
® asung âtang  ppart.  enojado. kupia baiwan. angry; mad.
® asung aslah  ea.  contento; gozoso; regocijado. kupia kumi; auyapah. content; harmonious; in agreement; satisfied; happy. § Asing aslah dapikda was dihikda kat. Aiyapah takri lî dîri bara. Me puse contento al beber agua. I became happy when I drank water.
® asung auhka  ea.  débil de corazón. kupia batana. weak of heart. § Asing auhka bahangh îwuting. Por ser débil voy a morir.
® asung baunaka  vi.  (asung© bauti) latir (corazón). kupia prûkaia. beat (heart). § Asing yâ bautai. Kupi ai prûkisa. Está latiendo mi corazón. My heart is beating. § Mâ luih kau asungma ya mâ bautai ka katka mâ as as kau asungma ya sirih mâ bautak kau muihma dutka yapa bik wingmata adahka yapa kal dahyam. Yû bâni ra kupiam ba mai prûkisa, kuna yû kum kum ra kupiam isti mai prûki taim wînam ba saura bâku sin winkam prahni bâku damra wâlisma. Your heart is beating all day, but sometimes when it beats fast you don't feel well and sometimes feel short of breath.
® asung dalanaka  evi.  (asung dalapi) dolerle el estómago. byâra klauhwaia. have stomachache. § Asing dalapai. Byaira klauhwisa. Me duele el estómago My stomach aches.
® asung dasika  ea.  valiente; animoso; valeroso; temerario. kupia karna. fearless; courageous; brave; foolhardy. § Muih asung dasika palka ya îwanaka sa bik yapa îwai. Upla kupia karna pali ba pruaia apia sin ban pruisa. Overly courageous people often get themselves killed needlessly. (ant. bâpuh)
® dî asung rikka  en.  encolerizado; furioso; enojado. kupia sauhki. angry; furious; enfuriated. § Yang dî asing rikka yang. Yang kupi sauhkisna. I'm furious.
® asung dî riknaka  vi.  (asung© dî rikpi) {1. asing dî rikpai} encolerizarse. kupia sauhkaia. become angry; lose temper. § Asing dî rikpai. Kupi sauhkisna. I'm losing my temper.
® asung kapahka  en.  inquieto; preocupado. kupia trabil. worried; uneasy.
® asung kapahnaka  vtc.  (asung kapahti) tentar; excitar; engañar. maisa kapaia. tempt; excite; seduce; trick. § Yaka yal tung yaka muih asung kapahnaka wâlik tung ka. Esa mujer sólo anda excitando a la gente. (cf. kapahnaka)
® asung kapahnaka  vtc.  (asung© kapahti) {1. asing kapahtayang} preocuparse; estar preocupado. kupia trabilka briaia. worry; be troubled; be bothered. § Asing kapahti lau yang. Kupi trabilka brîsna. Estoy preocupado. I am worried.
® asung karak yul bauti talnaka  vi.  considerar; reflexionar; deliberar. kupia wal aisi kaikaia. consider; reflect; ponder; deliberate.
® asung katdanaka  vic.  (asung katdi) 4. recordar; acordarse. kupia krauwaia. remember. § Yang asing katdida dî as bakanniki dai. Recordé que tenía que comprar algo. § Alas asung katdida kasnaka dîka yâ sihnaka. Él se acordó de mandarme comida. § Asing katdasa dai yalki kau kasnaka dîka sihpasing dai. No me acordé de mandarle comida a mi esposa. 5. despertarse. râwaia; kupia krauwaia. wake up; awake. § Asungma katdah! Râws! ¡Despertate! Wake up! § Pâpanghki ami kût ka katka asung katdanaka wâlik ka. Aisiki yapi prâwisa kuna râwaia man sa. Mi padre está durmiendo pero está por despertarse. My father is lying asleep but he is about to wake up.
® asung katnaka  vt.  (asung© katpi) recordar; acordar a; hacer saber; amonestar. kupia kraukaia; maisapakaia. remind; advise; inform; notify; warn. § Asungma katpah. Kupiam krauks. Recordalo. Remember it.
® asung katpingka  en.  mensajero; el que informa. maisa pâpakra. messenger. § Asang balna luih kau asung katpingka ya watah ka. Cada lugar tiene su mensajero.
® asung kau âisau  ea.  (asung© kau âisau) sin memoria. kupia ra âpu; auya ra âpu. failing to remember. § Asing kau âisau. kupi ra âpu. No recuerdo. I don't remember.
® asung kau dalaka ânaka  evt.  dar lástima; hacer compadecer. kupiara lâtwan yâbaia. arouse pity; evoke compassion.
® asung kau dalaka dahnaka  evt.  compadecer; sentir lástima . kupiara lâtwan kaikaia. feel sorry for; pity. [NOTE: also asung kat, etc.]
® asung kau watah atnaka  evt.  tener en cuenta; estar enterado; recordar. auya ra briaia. be mindful of; remember. § Asungma kau watah atnih! Amya ra brî kappara! Forget about it.
® asung munka  en.  (asung© munka) {asing munka} 6. compasivo; misericordioso. kupia swapni. compassionate; merciful. 7. que no puede aguantar dolor. kupia sukra; kupia swapni. unable to withstand pain.
® asung pahka âisau  en.  (asung© pahka âisau) {asing pahka âisau} cruel. kupias. heartless; cruel.
® asung pakka  ea.  (asungkana pakka) esmerándose. doing one's best. § Muih as as balna ya tukwadai kau asungkana pakka ka. Upla kum kum ba wark dauki pyûa ra srinwan âpu sa. Algunas personas cuando trabajan se esmeran sin pereza.
® asung pak karak  ep.  (asungna pak karak) inteligente; listo. auya mâkira; smâtkira. intelligent; smart; clever. § Yang laih asing pak karak sa yang. Yang lika aiwya mâkira apia sna. No soy inteligente. § Alas balna asungna pak karak ka. Witin nani ai auya mâkira sa. § Alas asung pak karak ka. Witin ai auya mâkira sa. § Tingsuba ya asung pak karak palka ka. Sîtan ba ai auya mâkira sa.
® asung pihka  en.  (asungna pipihka) generoso; magnánimo; noble. kupia pihni; kupia pain. generous; magnanimous; noble. (syn. asung yamka)
® asung pumnaka  evi.  (asung© pumti) kupia lûkaia. plan wisely; consider carefully; think ahead; think prudently. § Muih as as balna ya asung pumnaka âisau yapa dî yaka yamdai. Upla kum kum nani ba kupia lukanka âpu bâku diara daukisa. Some people do things without thinking prudently and wisely.
® asung pusingnaka  evi.  (asung© pusingti) tener cólico. byâra puskaia; kalik briaia. have colic.
® asung pusingtang  n.  cólico. byâra puskan; kalik. colic; terrible intestinal illness.
® asung raudanaka  evi.  resolverse. kupia buaia. become motivated; get around to; get the urge. § Yawaniki waltasing dai katka asing raudak yawikda. Wâia wânt apia kapri sakuna kupi buan ban wâri. I didn't want to go but I suddenly got the urge and went. § Yang tuk isau watah yang, katka asing raudasa bahangh dî yamtasing dah. Yang wark ailal brîsna, kuna kupi bûras ba mihta kau diara daukras. I have a lot of work to do but I haven't been able to motivate myself to do any of it.
® asung wahka  n.  (asung© wahka) fibras del corazón; hijo favorito. kupia âwa. heart strings; favorite child. § Yang pâpanghki laih bakaka parubi ya asung wahka palka ka. Mi padre favorece mucho a su hijo menor.
® asung watah  evs.  pensar hacer algo; planificar hacer algo. diara daukaia lukanka briaia. intend or plan to do something. § Tukwanaka asung watah yang. Wark takaia lûkanka brîsna. I plan to work.
® asung wati mînaka  ev.  (asung© wati mîti) {1. asing wati mîtayang} refrenarse; contenerse. aiklaskaia. restrain self.
® asung watnaka  evt.  (asungp© watpi) persuadir; inducir; convencer. kupia alkaia. persuade; convince; induce. § Yang yawanaka waltasing dai katka alas wî asing watda. Yang wâia wânt apia kapri kan, sakuna witin bal kupi alkan. I didn't want to go but he came and persuaded me.
® asung watpi lânaka  evi, evt.  (asung© watpi lâti) convencer. kupia lakaia. change mind (of self or other); persuade. § Papaki ya asung watpi lânaka dasika palka ka. Rapiki ba kupia lakaia karna pali sa. Mi padrastro es difícil de convencer. § Asungma watpi lâtah. Kupiam laks. Change your mind. § Tâkat kau laih yawaniki waltasing dai, katka bûna asing watpi lâti yawikda. Tâwra lika wâia wânt apia kapri, sakuna klî kupi laki wâri. Al principio no quería ir, pero me arrepentí y fuí. At first I didn't want to go, but I changed my mind and went. [NOTE: can mean change one's own mind or someone else's] (cf. watdi kal dahnaka)
® asung wiripang  ev.  {1. asing} basca. auya warban. nauseous. § Damai âka alka âka kuma kau kutna bungpi yawak kau asung wiripang dai. Nahwala naha waiknika kâbu ra miskaia taki wan taim auya warban kan.
® asung yamka  (asungna yayamka) (syn. asung pihka)

atak  n.  (atak©) [modern; man] grada; escalera. stip; mîna mangka. step; stairs. § Û luih ya atak yamna watah watah ka. Cada casa tiene escaleras hechas. § Ilwing kau atak ya bahwida. Ulri taim stip ba krîwan. Cuando trepé a la grada se quebró.

atakbah  n.  (atak©bah) [man; modern] escala; escalera de mano. ladar. ladder; stepladder.

ataknaka  vt.  (atakpi) pisar. taibaia; atakbaia. step on; slap or stomp on; be pressing down on. § Âka dîka tîka âka yâ atakpai; wî yâ umhpah! Naha dukia wihra na ai atakbuya; bal hilp ai muns! This heavy thing is crushing me; come help me! § Yaka lalangka atakpi îtah. Baha ûluka atakbi îks. Stomp on that wasp. (cf. taihnaka)

¹ati  n.  (ati©) [bot] ayote; calabaza. îwa. pumpkin; squash. [CUCURBITACEAE] Cucurbita spp..

²ati  vprox.  (form of atnaka) intentando; queriendo decir; teniendo como propósito. wisi; muni; dukiara; mata. with the purpose of; in order to. § Ai ati wâdam? Dia wisi balram? For what purpose did you come?

atimuku  n.  (ati©muku) [bot] chayote. mukula. chayote. Sechium edule.

âtis  n.  (â©tis) [modern] carne comestible (pescado incluido). ûpan. edible flesh (fish included). § Bilam ya âtis as sirihka lahti kasnaka dîka ka. Inska ba ûpan kum isti pyâki piaia dukia sa. El pescado es una carne que se puede freír y comer en seguida. Fish is a meat that can be fried and eaten quickly.

âti talnaka  1. evt.  (âti tali) probar; dar prueba. mangki kaikaia. probe; test. § Mâdi âka bikiska balna âti talkuting. Naiwa na tuktan nani mangki kaikaisna. Today I'm going to give the children a test. 2. en.  (âti talna©) prueba. tes; mangki kaikanka. test; quiz.

âtmalh  n.  (ât©malh) autoridad; policía; juez. wihta. authority; police; judge. § Âtmalh ya muih dudutka balna kau naukana yamtai. Wihta ba upla saurakira nani lâka daukisa. El juez procesa legalmente (juzga, sentencia) a los criminales.

atna  n.  (atna©) deseo; ganas. brinka. desire. § Yang kasna as atnaka ya yâ yamtasa kau, kassing. Yang plun kum brinki ai daukras taim, pîras.

atnaka  (ati) 1. vi.  ser. kaia. be. § Îringka yamka atih! ¡Sé buen corredor! § Îringka atnaka waltayang. Quiero ser un corredor. § Yâ daki atih. Estate oyéndome. § Alas yûhka atrang. Él será alto. 2. vc.  decir. wiaia. say. § Tunak muihka itukwâna palka ya yan mâka ya âkat wârang atdai. Dicen que el gran patrón vendrá mañana. § Man raupi yakat yawaring atdam katka yawing âisau man dai. Me dijiste que ibas a ir pero al llegar yo no te encontrabas. 3. vt.  intentar; proponerse; querer decir. wiaia. intend; mean. § Mâdi lumah yâmak kau yawanaka atikda katka bûna mîdikda. Naiwa tûtni insla ra wâia wiri kuna klî takaskri.

atrang bik  adv.  aún; incluso; hasta. kabia sin. even. § Bakaki atrang bik ânaka. Luhpi kabia sin yâbaia. I'd even have to give my own child.

atsa  vneg.  sin; faltando; careciendo. âpu. lacking; without. § Dî isau bakannaka yawing dai katka lihkiwan atsa dai. Fui a comprar muchas cosas pero me faltó dinero. [NOTE: this is a bizarre sentence]

atsa bik  conj.  o. ar; apia kaka. or.

audana  vnom.  (audanaka) alegría. lilia. joy; happiness.
® audana (sikka) karak  ep.  encantado; con mucho gusto. liliakira. delighted(ly).

audanaka  vi.  (audi) alegrarse; regocijar; estar contento. lilia takaia; lilia kaia. rejoice; be happy. § Muih balna isau ya audana mâka kau audadai, amatdanaka mâka kau bik amatdadai. Upla nani ailal ba lilia yûa nani ra lilia takisa bara sâri yûa nani ra sin sâri brîsa. § Mining isdanaka as yamwai âka mâka kau laih audanaka palka waltayang. Yawan pulanka kum paski na yûa ra lika lilia kaia wânt sna. Quiero estar feliz el día de nuestro juego. (cf. audi atnaka)

âudanaka  vi.  (âudi) regoldar. baiwrika takaia; baiwrika sâkaia. burp; belch. § Mâdi dislah kaupak âudi barapayang. Naiwa tîtan wina baiwriki sâki yû dimuna. I belched from morning to the end of the day today.

audu  n.  (au©du) [anat] acne; barros; grano. umala. acne; pimple.

auh  interj.  ¡ay de mi!. alai!. hey!; whoa!; expression of surprise or fear. § Auh ai bungpai? Alai dia takisa? Hey, what's happening?
® auh aidanaka  evi.  (auh aidi) gritar lamentando. alai inaia. cry in grief.

auhdanaka  vi.  (auhdi) caer (distribuidamente); estar esparcidos; vagar sin objeto. yakawaia. fall (distributively); fall off in bunches; be strewn about; wander aimlessly. § Siuli mak auhdang bû yâtam ukputing. Dame dos frutas caídas, me las voy a comer. § Kasna ya yamka ilti laupah! Auhdanaka wâlik ya talyam pih? Plun ba pain suni swis! Yakawaia bâman ba kaikisma ki? Put the food up good, don't you see it's about to fall off?

¹auhka  a.  (no form pl) 1. gordo. batana. fat; obese; plump. § Muih auhka ya yamka ka katka pan ilwanaka ya dî makunka ka. La persona gorda es buena pero es mala para trepar a los árboles. 2. sabroso; rico. auhni. tasty. § Kuah ya kasnaka auhka palka ka. La jicotea es muy sabrosa. 3. ncons.  (auh©) grasa; manteca; la grasa de; aceite. batana; batanka. grease; fat; butter; the grease of; the fat of.
® auhka buhka  n.  (auh©ka buhka) grasa espesa. batana buhni. hardened grease. [NOTE: should make this an entry for buhka instead] [NOTE: have a general note that these types of words generally form construct as e.g. auhkika instead of auhkaka]
® dî auhka  n.  (dî© auhka) grasa; aceite. batana; ail. fat; grease; oil. § Dî auhka karak yâmanh kisnaka. Con el aceite se fríe el guineo butuco. (cf. auhkika)
® kuah auhka  grasa de jicotea. kuswa batanka. hicatee grease. § Âka kuahka auhka âka kalki saptuting. Naha kuswika batanka na mîni ra sapaisna. Voy a palparme los pies con esta grasa de jicotea. I'm going to rub this hicatee grease on my feet.
® kusih auhka  manteca de puerco. lard batanka. pork fat; lard.
® tûruh auhka  bîp batanka. beef fat; suet.

²auhka  ncons.  (auh©) akmaya; wan aihkika tâni ra pâwi ba. malignant growth in right abdomen. § Muih balna ya yaskana pas kau pilakana anakat kau tingkana palka bîtah kau auhkana pâtai kau dalaka watah manah ka. Upla nani ba ai byâra bîla ra ai knâya munhta ra ai aihkika tâni ba ra akmaya pâwisa, bara lâtwan pali brih banghwisa. When one'sauhka swells, just below the ribs on the right hand side, it is painful.

auhkika  n.  grasa. batanka. fat; grease. § Wilihma ya îtaram mâka ya, auhkika ya yâ bakantaram. El día que matés tu tortuga me vendés la grasa. (cf. auhka)

¹auhnaka  (auhti) 1. vi.  engordar; llegar a ser gordo. batanwaia. become fat; fatten. § Kasnaka dîka mahka kasring laih auhtaring. Si como mucha comida llegaré a ser gordo. 2. vt.  engordar. batankaia. fatten. § Kusihki bahka ya dî babarka ka katka ûka kau âti auhnaka waltayang. Mi chancho está flaco y quiero meterlo en la pocilga (lit. su casa) para engordarlo.

²auhnaka  vt.  (auhti) botar; trastornar; tirar; echar; desparramar. yakabaia. scatter; dump; throw. § Dî bubuh balna upurting lau ya bai ihyawi auhnaka pumtayang. Pienso ir a botar lejos esa basura que tengo recogida. I'm planning to go dump that trash that I've gathered up. (cf. rumnaka)

³auhnaka  vi.  (auhpi) ladrar. akbaia; wakaia. bark. § Sûlu auhpai. El perro ladra.

aunat  a[modern; rel] sagrado; santo. holi. holy. § Alah wâlik laih aunat palka ka. Dâwan bâman holi pali sa. Sólo Dios es santísimo.

auyama  n.  juicio; sentido común. dâra walanka. sense; savvy.

¹awa  n.  (awa©) [bot] pita; henequén [?] . kâra. silkgrass; pita. Karatas plumieri; [LILIACEAE] Agave americana; Aechmea magdalenae.

²awa  n.  (awa©) [entom] (clar. awa baka) libélula; pipilacha. waisku; sikiring; waisak. dragonfly. (syn. awa baka)

³awa  n.  (awa©) [orn] (clar. awa bahka) lapa; guacamayo. apawa. macaw. [PSITTACIDAE] Ara spp.. § Awa ya damaska kau paraska aidai. Apawa ba unta ra karna pali inisa. Las lapas pían muy fuerte en la montaña. § Awa bahka ya umahka yûhka palka ka. La cola de la lapa es larga.
® awa pauka  [orn] lapa roja; lapa colorada; guacamayo rojo. apawa pauni. scarlet macaw. [PSITTACIDAE] Ara macao. § Awa sangka balna ya, damaska sikka balna kau wâlik rihwadai. Ausa nani ba, unta târa nani ra bâman tauki banghwisa. Las lapas verdes andan solamente en los bosques grandes. Great green macaws live only in large forests. [NOTE: Sometimes described as being all red, even on wings.]
® awa sangka  [orn] lapa verde; guacamayo verde mayor. ausa; apawa sangni. great green macaw. [PSITTACIDAE] Ara a. ambigua. § Awa sangka balna ya, damaska sikka balna kau wâlik rihwadai. Ausa nani ba, unta târa nani ra bâman tauki banghwisa. Las lapas verdes andan solamente en los bosques grandes. Great green macaws live only in large forests.

âwaktah  n.  (âwaktah©, â©waktah) [orn] pico-cuchara. ûkaka. boat-billed heron. [ARDEIDAE] Cochlearius cochlearius. [NOTE: Name is apparently onomotopoeic of its sound.]

awal  n.  (awal©) [bot] achiote; achote; uruco. aulala; tmaring. annatto. [BIXACEAE] Bixa orellana.

âwalas  n.  (â©walas) [kin] (eqv. walas) sobrino. tubani; luhpia diura waitna. nephew.

awanak  n.  (awa©nak) [bot] (árbol) santamaría. krasa. (tree) Santa Maria. Calophyllum brasiliense. § Awanak panka ya dasika yamka bahangh, yârak tîma yamdai. Krasa dûsa ba karna pain sa ba mihta, ba' wal bot paskisa. Como es bien dura la santamaría, se hace botes con ella. § Awanak panka ya barangka yamka pâtai. Krasa dûsa ba wapni pain pâwisa. El árbol santamaría crece recto.

âwanaka  (âwi) 1. vi.  entrar; embarcarse; abordar; meterse. dimaia; aimakaia (dûri). enter; board (canoe, boat). . def. Tarina as ahauka kaupak pas kau yawanaka. Kutbanka kum ra lata wina bîla sait ra wâia. § Mining û yau yak âwarang. Nosotros (incl.) entraremos en la casa. § Û kau âwah! ¡Entrá en la casa! Go into the house! § Yang û kau âwing bikiska aidida. Al entrar yo en la casa, se puso a llorar el niño. When I entered the house the boy began to cry. § Muih balna ya sumalnaka ûka kau âwadai. La gente entra en la iglesia (casa de enseñanza). The people are going into the church. § Dî wayaka kang kâtai ya waya âwanaka waltayang. Quiero entrar al cine (donde muestran cosas) un poco. I want to go into the theater for a bit.
® mâ âwanaka  ponerse el sol. yû dimaia. set (sun) . § Bakaki ya mâdi wânaka dai, tâka tali lau yang dai, katka yapa mâka âwida. Luhpi ba naiwa balaia kan, bîla kaiki kapri, ban yû blik diman. Mi hijo/a iba a venir hoy y le estuve esperando, pero así era sin cambiar por todo el día. My child was to come today, and I was sitting there waiting for him/her, but when the sun set I was still waiting.
® kal âwanaka  vr.  (kal âwi) casarse. marit takaia. get married. § Yangna balna wisam âka kal âwikdana. Yang nani bisiwra marit takri. Nosotros acabamos de casarnos. We just got married.
® kal âwang  en.  (kalka âwang) matrimonio. marit lâka. marriage. § Yaka yalka ya waiku lâwida kau kal âwang as yamtida; muih luih audana dai. Baha mairka ba kâti luan ra marit lâka kum daukan; upla sut lilia kan. Esa mujer se casó el mes pasado; todo el mundo estuvo feliz. That woman got married last month; everyone was happy.
® kal âwang abaltingka  en.  adúltero/a. marit lâka sâsauhkra. adulterer; adulteress; person who leaves legal marriage and marries again. § Kal âwang abaltingka balna ya muih luih kang yabahdai. Marit lâka sâsauhkra nani ba upla sut syâ brîsa. Todo el mundo les tiene miedo a los adúlteros. [?] Everybody is afraid of adulterers. [?] 2. vt.  penetrar; picar. dimaia. penetrate; prick. § Alaih wakal yâ âwida! Alai kyâya ai diman! Ow, I got a thorn stuck in me! 3. vt.  (ropa) usar; ponerse; vestir; calzar (zapato, guante, etc.). dimaia (kwâla). (clothes, shoes, etc.) wear; put on. § Asna âwanaka ya yamka ka. Kwâla dimaia ba pain sa. El vestirse es bueno. It is good to wear clothes. § Kalsungh ahauka yak âwai ya dutka. Yawan traus slakni dimi ba saura sa. Es malo que usemos pantalones flojos. It is bad to wear loose pants. 4. crecer bajo el suelo (tubérculo). dimaia (diara mâ). grow underground (tuber). § Malaiki balna ya makka yamka âwai pang ka. Yaurhki nani ba mâ pain dimi banghwisa. My cassavas are growing nicely.

awang  n.  (awang©) [kin] tío maternal; hermano de madre. tahti. maternal uncle; mother's brother.

awangka[ks]  n.  (awang©ka) [bot] (árbol) . (dus târa) awangka [tw]. (tree) .

awas  n.  (awas©) [bot] pino; ocote. awas. pine (caribbean). Pinus caribaea.
® awas dîka baka  n.  (awas© dîka baka) [orn] especie de pajarito rojo. awas daiwra; awas yûla. red warbler.
® awas pauka  n[bot] pino rojo, resinoso. awas pîra. resinous pine (red).
® awas pulka  n.  brea de pino; resina de pino. awas mâka. pine tar; pine pitch.

âwas  n.  (â©was) sangre. tâla. blood. § Dî yak dakwai kau âwas isau palka bungpai. Cuando se nos corta algo, sale mucha sangre. § Yang kasnaka yamka kasring laih, âkiwas yamka îring. Si como comida buena, tendré buena sangre. § Âwas ya siwaninak kaupak bungpai. Tâla ba wan wakia wina takisa. La sangre sale de nuestras venas.
® âwas damka  en.  diabetis. tâla damni. diabetes.
® âwas dasitang  en.  costra. talya klaswan. scab; congealed blood.
® âwas makalnak  en.  (â©was makalnak) multa que se cobra al que hirío a otro. tâla mâna. blood money; fine for spilling another's blood. § Man muih as kau walah ati daktayam kau man nauka ya raupi mâtak âkawas makalnak launaka it ka. Man upla kum ra lawi klakisma taim, man lâ ba mihta maikka tâlya mâna abapaia sip sa. Si herís a otro con mala intención, la ley puede cobrarte una multa de sangre If you wound someone in a fight, the law can make you pay blood money.
® âwas mînaka  ev.  (âwas mîti) {1. âkiwas mîtai} quedarse helado (de susto, nervios). tâla takaskaia. freeze up with nervousness. § Upurna balna kau muih yul yuldasa balna yaka mâ as kau yul yulnaka bungpai kau yabai yapa katatya ya yaka yulka yaka pan âkawas mînaka atwai ya. Mîting nani ra upla stûri aisaras nani ba yû kumi ra stûri aisaia takuya pyûa ra sî brî bâku muni ba, baha sika tâlia takaskisa wî ba. Cuando una persona que no suele hablar en público pide la palabra en una reunión y se queda como helada de susto, decimos que se le ha detenido la sangre. When a somebody who is not used to public speaking gets up to speak in a meeting and freezes up with nervousness, we say that his blood has stopped.

awaspih[ks]  n.  (awas©pih) [bot] (árbol) . (dus târa) awaspih [tw]. (tree) . (syn. û awas, [?])

âwih  adv.  sí. âwu; âu. yes.
® âwih atnaka  evi.  permitir; aprobar; conceder permiso. âwu wiaia. consent; permit; give approval. § Alas âwih atrang laih yak yawarang. Witin âwu wibia kaka yawan sip sa wâia. If he says it's alright, then we can go.

âwi lâwanaka  evi.  (âwi lâwi) pasar por dentro de. dimi lûwaia; dimi luwi wâia. pass through the inside of. § Tûruh as pauluh panka wauhdi dayadang atak anâkat manah âwi lâwi yawai. Bîp kum yûlu dûsa kauhwi drîwan kan munhtak dimi luwi auya. A cow passed through underneath a fallen mahogany log.

awita  n.  (awi©ta) [anat] mancha de nacimiento; antojo. mârk; bulpis pauni. birthmark. § Bikiska as as balna ya sûwadai kau awita bisika yapa bik itukwâna muihkana kau watah manah ka. Tuktan kum kum nani ba aisubuya taim mârk sîrpi bâku sin târa ai wîna ra brîsa. Some children are born with small or even large birthmarks on their body.

âwi yawanaka  vic.  (âwi yawi) meterse; entrar; hundirse; sumergirse. dimwaia; dimi wâia. enter; go in; get in; sink. § Damaska pas kau âwi yawanaka. Hay que entrar en el monte. (syn. âyawanaka)

âya  inter.  (var. of âyaka)

âyaka  inter.  (var. âya) ( âyakat) cuál. âni. which. § Âyaka ya waltayam laih, wî ihyawah. Si querés cualquier cosa vení a llevartela. § Âyaka sûkalu ya mâ kasda? ¿Cual perro te mordió?
® âyaka atrang bik  cualquiera; cualquier. âni kabia sin. whichever; any one.
® âyaka bik  (syn. âyaka atrang bik)

¹ayan  n.  (ayan©) [Eng. iron] hierro; plancha. ayan. iron. § Ayan yaka asna siritka balna sapti salaipai. La plancha desarruga la ropa arrugada.

²ayan[ks]  n.  (ayan©) [bot] [Eng. iron] (árbol) . ayan dûsa. ironwood [?].

ayanaka  vt.  (ayapi) tostar; asar a la parrilla; achicharrar. kâkaia. toast; broil over flame. § Bakaki yal ya am ayanaka laih waltasa. Luhpi mairin ba âya kâkaia lika wânt apia sa. Mi niña no quiere tostar maíz.

ayang  n.  (ayang©) nombre. nina. name. § Ayangma ai ka? ¿Cómo te llamás? § Bakama balna ampa ayangkana âtam? Luhpiam nani nahki nina mâkram? ¿Cómo nombraste (diste nombre) a tus hijos? How (what) did you name your children?
® ayang takat  n.  apellido. taitil. surname; last name.

ayangnaka  vt.  (ayangpi) nombrar; apodar; denominar; poner nombre. mâkaia (nina). name; call; give a name to; say name of. § Bakakina yal wisam ya katka ayangka ayangpasingna dah. Luhpi mairin râya ba kau nina mâki banghwras sna. Todavía no le hemos puesto un nombre a nuestra tierna niña. We still haven't given a name to our new baby girl. § Baka sûwida ya ayangka yamka as ayangpah. Bîbi aisuban ba nina pain kum mâks. Ponele un nombre bueno al recién nacido. Give the newborn baby a good name.

âyau  loc.  ( âyauh, âyaupak, âyauhpak) ¿dónde?. âni ra?; ansa ra?. where?. § Alas âyau tukwai? ¿Dónde trabaja él? § Alas âyauh yawai? ¿A dónde va él? § Âyauh yawada pan yang kang lâwasing. No sé adónde fue. § Alas âyauhpak wai? ¿De dónde viene él?

âyawanaka  vi.  (âyawi) ir entrando; hundirse; sumergirse. dimwaia; dimi wâia; runghwaia. go in; enter; sink. § Muih balna âyawadak Pedro tingka isihpida. Al ir entrando la gente, Pedro les estrechó la mano. When the people went in Pedro shook their hands. § Uba waihpah; kuring abukdak was kau âyawanaka waltasing. Tawa kaus; dûri abakka lîwra dimi wâia wânt apia sna. Remá lento; no quiero hundirme en el agua al voltearse el cayuco. Paddle gently; I don't want the canoe to turn over and dump me in the water. § Yaka kuringka yaka âyawanaka sa dai, dî isau pûtasa dai laih. Baha dwarka ba dimi wâia apia kan, uba diara ailal auhbras kan kata. Ese cayuco no se habría hundido si no hubiera sido cargado de tantas cosas. That canoe would not have sunk if it had not been loaded with so many things. § Âyawah! Dimi was! ¡Entrá! Go in! § Yaka kuringka ya âyawanaka sa dai, katka dî isauka pûna bahangh. Baha dwarka ba dimi wâia apia kan, kuna diara ailal auhban ba mihta. Ese cayuco no se hubiera hundido, pero estaba muy cargada de cosas. (syn. âwi yawanaka)