- W -

wâbala  n.  (wâ©bala) [bot] frijol abono; ojo de venado; javillón; javilla. kwâkwa. mucuna; velvet bean. Mucuna sp..

wadah  n.  (wadah©) mano izquierda. smih. left; left hand. § Muih as as lau lau ka tingkana wadahka bîtah kau kîdak tusdasa. Hay algunas personas que no pueden cortar con hacha con la mano izquierda. § Bakaki bisika as watah yang ya tingka wadah kau dî rumpai. El hijo que tengo lanza cosas con la mano siniestra.

wadau  n.  (wadau©) [zoo] langosta; langosta del río; camarón . wâsi târa; bunu. lobster; crayfish. Panulirus argus [?]. § Wadau ya mâmâka kau sukpi pahdai. Bunu ba mâni pyûa ra buhki sâbisa. En el verano pescan con lanza las langostas alumbrándolas.

wah  n.  (wah©) 1. [bot] (clar. asang wahka, damaska wahka) bejuco; liana. kîwa. vine; liana; rattan. . def. Asang pas panka balna kau balakpai, yaka balna yaka it ka dakti dî sitnaka. Unta ra dus nani ra blakisa, baha nani ba sip sa dakbi diara wilkaia. § Wah ya al kau wal âtai damaska kau, it ka dî sitnaka. Kîwa ba waitna ra hilp yâbisa unta ra, sipsa diara wilkaia. El bejuco ayuda al hombre en el monte, se puede usar para atar cosas.
® wah pauka  n.  (wah© pauka) [bot] copelito [jc]. kîwa pauni [tw]. vine whose fruit has a cross-section of multi-pointed star, the juice of which stains cloth permanently green. 2. [man] mecate; cuerda; cordón; lazo; cuelga; sarta; ligazón. kîwa; âwa; wilkaika; rûp; lain. rope; cord; string; line; lace. . def. Tangka as pan as kau sitti tangka wâk ya pan wâk kau sitnaka dapi asna rânaka. Tâ kum dus kum ra wilki tâ wâla ba dus wâla ra wilkaia bara kwâla lâkaia. Tying one end to one tree and the other end to another tree to dry clothes. § Wah ya al kau wal âtai damaska kau, it ka dî sitnaka. Kîwa ba waitna ra hilp yâbisa unta ra, sipsa diara wilkaia. El bejuco ayuda al hombre en el monte, se puede usar para atar cosas.
® wah witwanaka  [man] hamaca. slilmika. hammock.

wahai  n.  (wahai©) [kin] hermano de hombre; primo de hombre. waitna muihnika. brother of man; male cousin of man. § Wahaiki ya yang dalaka dahyang. Quiero a mi hermano. I love my brother. § Man wahaima mâmâka lâwida ya yakat âyauh tukwai dai? ¿Dónde trabajaba tu hermano el año pasado? Where did your brother work last year?

wahamtari  n.  (waham©tari) [bot] granadilla; granadilla del monte. drap. passion flower; granadilla. Passiflora vitifolia.

wahbabat  n.  (wah©babat) [bot] hojachigüe. ahwat kîwka; anghwat kîwka. vine whose skin causes lacerations, has small orange hard-shelled berries.

wahbil  n.  (wah©bil) bejuquilla . kîwa pyûtka. brown vine snake . Oxybelis aeneus. . def. Bil as ka asang wahka yapa ûkatak puputka ka yûh baka ka, katka yaka laih yak kassa ka. Pyûta kum sa unta kîwka bâku tâya puputni yari lupia sa, sakuna baha lika wan samras sa. A snake that looks like a brown vine, long and slender, but doesn't bite.

wahdala  n.  (wah©dala) [man] azote; látigo; fuete. klâla. whip; horsewhip. § Pamkih muih ilwadai kau it paras îrasa kau, wahdala karak wisdak paras îrai. Âras upla uli banghwi taim sip isti plapras taim, klâla ni wipan karna plapisa. When a person is riding a horse and it won't go fast, whipping it makes it speed up.

wahlum[ks]  n[bot]

wahma  n.  (wah©ma) [Misk. wahma] joven; doncel. wahma. youth; young man. (pref. bataka, albata)

wahmak  n.  (wah©mak) [bot] algodón. wahmuk. cotton. Gossypium sp.. § Wahmak karak asna yamdai. Con el algodón se hace ropa.

wahnari[ks]  n.  (wah©nari) [bot] bejuco barbasco . basala kîwka [tw]. type of vine. [SAPINDACEAE] Paullinia sp..

wahpih  n.  (wah©pih) [bot] bejuco manga larga [jc]. sâni pihni. stripped bark of young sîna tree used as cord.

wahsang[ks]  n.  (wah©sang) [bot] wakauhka [tw].

wahsimlis  n.  (wah©simlis) [modern; mus] arpa. harp. harp.

wahsu  n.  (wah©su) [bot] bejuco suave con el cual se teje cestones. usnun. soft vine used for weaving baskets. [NOTE: not same as wasu (bucket)]

wahtak[ks]  n.  (wah©tak) [bot] sâni [tw].

wahtaman[ks]  n.  (wah©taman) [bot] calabaza ; tecomate . kahmuntra [tw]. calabash gourd (vine). [CUCURBITACEAE] Lagenaria siceraria.

wahusu[ks]  n.  (wah© usu) [entom] chinche. orange and black foul-smelling cockroach-like insect.

wahwalap[ks]  n.  (wah©walap) [bot] wîwinak kîwka [tw].

wai  inter.  ¿quién?. yâ. who. § Manna balna wai karak wâkutimna? ¿Con quién van a venir ustedes?

waihna  n.  (waih©na) [man] canalete; remo. kwahi. oar; paddle. § Waihna ya wisam palka bahangh yamka ka waihnaka. Kwahi ba râya pali sa, bara pain kabia kaubaia. El canalete es muy nuevo y será bueno para remar. § Waihna ya muih balna kau umhpai, âyakat âyakat yawanaka kau, kuring karak. Kwahi ba upla nani ra hilp yâbisa, âni âni ra wâia taim, dûri wal. El canalete le ayuda a la gente en ir a donde sea en cayuco. § Yangna waihna isau palka watah yangna katka bakannaka wâlik ka. Yang nani kwahi mânis pali brih banghwisna sakuna atkaia bâman sa. Nosotros tenemos muchisimos canaletes pero sólo para vender. § Alas waihna paktingka. Él es tallacanaletes.

waihnaka  vt.  (waihpi) remar. kaubaia. row. § Yan mâka laih bang yak yawai bahangh paras waihparam. Como vamos río arriba mañana, vas a remar fuertemente.

waiku  n.  (wai©ku) 1. luna. kâti. moon. § Mining balna waiku ya talwai. Nosotros (incl.) vemos la luna. § Waiku siuka kau dî daudai. Kâti tilwan taim diara mangkisa. Siembran durante la luna llena.
® waiku bataka  n.  (wai©ku bataka) luna nueva. kâti râya. new moon. § Waiku bataka ya muih pan dakdasa. Kâti râya ba upla dus klakras. Con la luna nueva, la gente no corta árboles. (cf. waiku wisam)
® waiku mâka  n.  lunes. mundi. Monday.
® waiku pastirh  n.  (wai©ku pastirh) luna cuarto creciente. kâti wan lal kat. quarter moon. § Waiku pastirh ya andihla âyawai. Kâti wan lal kat ba pat dimi wisa. La luna cuarto creciente ya se metió.
® waiku siuka  n.  (wai©ku siuka) luna llena. kâti tilwan. full moon. § Waiku siuka kau bikiska balna ahauka kau yamka isdadai. Kâti tilwan taim tuktan nani lata ra pain pulisa. Durante la luna llena los niños pueden jugar afuera.
® waiku umana  n.  (wai©ku umana) luna vieja. kâti almuk. old moon. § Waiku umana kau pan balna daknaka yamka ka. Kâti almuk taim dus nani klakaia pain sa. Es bueno cortar árboles durante la luna vieja.
® waiku wisam  n.  (wai©ku wisam) (eqv. waiku bataka) luna nueva. kâti râya. new moon. § Waiku wisam kau pan balna daknaka dutka ka. Kâti râya taim dus nani klakaia saura sa. Es malo cortar árboles durante la luna nueva. (cf. waiku bataka) 2. mes. kâti. month. § Kahma waikaku kau bûna wâring. Volveré en el mes de marzo.

wâk  1. cuant.  otro. wâla. another. § Muih wâk wâda. Upla wâla balan. Vino otra persona.
® wâk balna  en.  los demás. wâlka nani; wâla nani. the others. (cf. bû as balna) 2. n.  (wâk©) especie. sât. sort; kind; type.

wakal  n.  (wakal©) 1. [anat] hueso. dûsa. bone. § Mining balna wakalni dalapai. Nos duelen los huesos. § Wauhdikda taim wakalki bahwida. Cuando me caí se me quebró un hueso.
® wakal bâka  dûsa mâbiara. bone marrow.
® wakal tuturka  n.  (wakal© tuturka) cartílago. dûsa swapnika. cartilage. § Turuh wakalka tuturka balna ya kasnaka yamka talyang. Bîp dûsa swapnika nani ba piaia pain kaikisna. I like to eat beef cartilage. 2. [bot] espina; púa; abrojo. kyâya. thorn; prickle; barb. § Âka wakalka yâwida. Esta espina se me metió (entró en mí). § Wakal isau pas kau kal wâlik yak wâtdasa. Kyâya ailal tîla ra wan mîna man sip taukras. No podemos andar descalzos entre las espinas abundantes.
® wakal makka  n.  (wakal© makka) [bot] (eqv. maklalah makka) 3. [gram; modern] vocal. vowel.

wakari  n.  (waka©ri) [bot] piña silvestre; piñuela. ahsi. pingwing; pegwe ; wild pineapple. Bromelia pinguin. § Wakari ya pan as baska yûhka watah ka, makka bik bakana ka muih kasdai. Mâsahti nakabah ka, katka kanas bisika ka. Ahsi ba dus kum wahya yari pali brîsa, mâ sin sîrpi nani sa, upla pîsa. Pihtu talia sa, kuna kau sîrpi. La piñuela es amarga y dulce también. § Wakari ya lalahtang kau damka ka, katka bataka laih sapakka. Ahsi ba sukwan taim damni sa, kuna kura taim lika swahni sa. § Wakari ya sapakka dapi damka bik ka. Ahsi ba swahni bara damni sin sa.

wakarka  nrel.  (wakar©ka) valle; cuenca. kiuhsi; il bîla; bîlan. valley; canyon. § Ubulka yaupak wakarka yau lakwing kau yâ suhpang dadang bahangh uba palka wakas yau ilwi lâwing. Prumhni ba wina bîlan ba ra iwri kan ai swapan kan bara tawa pali sait wâla ra uli luwri. § Âyaka wakarkika manah wî bungpidam? Âni bîla bak bal takram? Which valley did you come through?

wakas  en.  un lado. sait kumi. one side.

wakaslah  en.  un lado; un miembro de una pareja. sait kumi. one side; one of a pair. § Yul waya yultaram kau, watmak ya wakaslah kau watrang, katka isau yultaram kau laih wakas bû pak kau watrang. Stûri wria bâman aisama taim kasit ba sait kumi ra alkbia, kuna ailal aisama taim lika sait wal sut ra alkbia.

waki  n.  (waki©) [bot] plátano; chagüite. plâtu. plantain; horn plantain. [MUSACEAE] Musa paradisiaca. § Umana kau muih almuk balna ya waki dâti wâlik kasdai dadang. En los tiempos pasados los antepasados comían los plátanos asándolos solamente. § Waki ya lalahtai kau yamka palka ka. Platu ba pâwan ra pain pali sa. Es bueno el plátano al madurar.

wakibah  n.  (waki©bah) [bot] chagüitón [jc]; platanillo macho . wail plantîn. wild plantain. [MUSACEAE] Heliconia sp..

wâkka  ncons.  (wâk©) diferencia. sâtka. difference.
® wâkka yaknaka  vi.  (wâkka yakti) distinguir. sâtka sâkaia. distinguish; tell apart. § Yaka bûkasu balna ya it wâkka yaktasing. Baha sûtkika nani ba sip sâtka (nani ba) sâkras. I can't tell those twins apart.

waknah  n.  (wak©nah) [modern] hierro. ayan. iron; metal. § Waknah karak bik tîma yamdai. Ayan wal sin bût paskisa. Con el hierro también hacen barcos. § Waknah ya sau anakat kaupak muih yakdai. Ayan ba tasba munhta wina upla sâkisa. El hierro se lo encuentra debajo de la tierra.

waknahlalah  n.  (wak©nahlalah) [modern] bronce; cobre. brâs. bronze; brass; copper. § Simlulung wahka balna âka waknahlalah karak yamna. Kitar âwa nani brâs wal paskan sa.

waknahpih  n.  (wak©nahpih) [modern] plata. silbar. silver.

waksirih  n.  (wak©sirih) [modern; man] máquina. masin. machine. § Asna bînaka waksirihka watah laih, it ka asna isau bînaka. Kwâla sipaia masinka brî kaka, sip sa kwâla ailal sipaia.

waku  n.  (waku©) [bot] (var. of watu)

wâkumbaih  n.  (wâ©kumbaih) [myth.] waihwin. hairy ape-like creature with one leg. § Wâkumbaih ya butuka karak ka, yapa bik wauka aslah watah ka. Waihwin ba tamaira sa, bâku sin kuhma kumi brîsa. § Wâkumbaih ya tingsuba as mâ as kau muih waraupai. El puerco espín es un demonio que a veces domina a las personas.

wâkurus  n.  (wâ©kurus) [entom] alacrán. misri. scorpion. § Âka wâkakurus âka bakaki kau iptida. Naha misrika na luhpi ra sâban. Este alacrán picó a mi hijo. This scorpion stung my son. § Wâkurus ya umahka karak yak kasya. Misri ba ai waika wal wan samisa. El alacrán nos pica con su cola. The scorpian stings us with its tail.

walah 
® walah atnaka  ev.  (walah ati) enojarse; vivir arrecho. lawaia; praut takaia; kupia baiwaia. become angry. § Yaka yalka muihka kau datya kau walah atnaka wâlik waltai. Esa mujer, cuando está encinta, sólo vive arrecha. § Wî yâ kumhpanih, walah atnaka waltasing. No vengás a molestarme, no quiero enojarme. (cf. walahka)

walahdana  n.  (walah©dana) sudor. lâptika. sweat; perspiration. § Walahkidana bungpai. Estoy sudando. § Al ya paraska tukwi walahkadana yaknaka. El hombre tiene que trabajar y producir sudor.
® walahdana bungnaka  evi.  (walah©dana bungpi) sudar; transpirar. lâptika takaia. sweat; perspire.

walahka  a.  (walalahka) bravo; enojado; cruel. krâs; praut. mean; mad; angry. § Sûlu walahka yâ kasda. El perro bravo me mordió. § Al walahka balna yâ baudida. Los hombres bravos me pegaron. § Yang sûkilu ya walahka palka ka. Yang yûli ba krâs pali sa. Mi perro es muy bravo. § Awangki ya dî walahka yapa bahangh kang yabahyangna. Tememos a mi tío por causa de su crueldad.

walahnaka  vt.  (walahti) hacer sudar. yâka lâptika takaia. make sweat; make sweaty. . def. Âtak walahnidana bungnaka. Yâka wan lâptika takaia. To make us sweat. § Yâ walaptida. Laiptika takan. I got sweaty.

walak  n.  (walak©) [bot] jocote jobo; ciruelo . pahra; pahara ; plums wail. hog plum; wild plum. [ANACARDIACEAE] Spondias mombin.

wâlang  n.  (wâ©lang) 1. llano; sabana; pasto. twî; twî târa; twî tanhta. savannah; grassy plain; pasture. § Wâlang dâwai kau dî bakana luih dâwi lâwai. Cuando arde la sabana (cuando hay incendio) los animales pequeños se queman. § Wâlang pas kau tûruh balna ya bungpi wâlang kasdai. El ganado sale al llano y come zacate.
® wâlang dâwai ya  en.  (wâ©lang dâwai ya) sabana que quema. impiara. grass fire; burning savannah.
® wâlang dîka baka[ks]  n.  (wâ©lang dîka baka) [orn] pajarito sabanero de vientre amarillo. sriring [tw]. tiny savannah bird with yellow belly.
® wâlang panka  pino. awas. pine. § Wâlang panka auhka yaknaka. Hay que sacar aceite de pino. (syn. awas) 2. [bot] zacate de sabana. twî; twî tanhta. savannah grass. . def. Asang labanka kau damaska pâtai balna ya tûruh dapi pamkih balna wâlik kasdai. Tasba langni ra inma pâwi nani ba bîp bara âras nani bâman pîsa. Las plantas crecientes en la tierra rasa, sólo las vacas y los caballos las comen. § Pamkih ya wâlang wâlik kassa, dî wâk bik kasya. El caballo no come zacate de sabana, come otras cosas.

walangka  a.  (walalangka) hinchado. puskan. swollen.

walangnaka  vi.  (walangpi) hincharse. puskaia. swell. § Anu bataka burhping wî wauhdida kau tingki karak watkuh ating tingkimak kau yâ laktida dapak walangpida lau ka. Kûku kura kum dakbri taim, bal kauhwan taim mihti wal alkai kapri mihti mâ ra ai ulan bara puskan sa.

walap  n.  (walap©) olor (agradable); aroma; fragancia. kia (pain). smell (pleasant); fragrance; aroma; bouquet. § Walap wang sâk sah. Kia pain balan buisa. My, don't you smell nice.

walapnaka  vt.  (walapti) kia pain daukaia. smell nice; give off pleasant aroma. § Tipitmak ya dî kasna kau walaptai. Inyan ba plunra kia pain daukisa.

walas  n.  (walas©) [kin] (eqv. âwalas) sobrino. tubani; luhpia diura waitna. nephew. § Yang walaski arungka watah yang. Tengo cuatro sobrinos.

walasah  n.  (wala©sah) [anat] horcajadura; ingle. skâ bîla. groin; crotch. § Amang talah!, man panka yau ilwanih; wauhdaram kau it ka walamasah sahwanaka. Aman kais!, man baha dûsa ba ra ulpara; kauhwma taim sip sa skam bîla baiwaia.

walawala  n.  (wala©wala) 1. [bot] calabaza; nambira; pepino. pispis. bottle gourd. § Walawala ya sûtak yapa ka, katka kanas sikka ka. Pispis ba kahmi bâku sa, kuna kau târa sa. The walawala is like a calabash only larger. 2. [man] canturo. pispis. bottle gourd vessel.

wali  n.  (wali©) [man] bolsa. bîk; kua. bag. § Yâmak kau walî as ihyawanaka wilis pûnaka. Hay que llevar una bolsa a la plantación para cargar quequisque.

wâlik  1. adv.  sólo; solamente. bâman. only; just. § Was wâlik. Sólo agua. 2. a.  mismo (enfático). silp. -self (emphatic). § Alas wâlik yang kau wî araska yatda. Witin silp yang ra bal trabil ai munan. Vino él mismo a molestarme. He came himself to bother me. 3. expl.  diablos. bâman. the hell. § Ai wâlik yulti kût man pih? ¿Qué diablos estás hablando ahí acostado? What the hell are you lying there talking about?
® wâlik bik  4. negpol.  siquiera (ni). bâman pan. even (not). § Papaki ya bai kau yawai ya tâkat ânaka arakbus wâlik bik ihyawasa ya? Rapiki ba laihwra auya ba kaina kahbaia raks bâman pan brih wâras ba? Mi padrastro va muy lejos, ¿y ni siquiera lleva arma para defenderse? 5. a lo menos; por lo menos. pan; bâman pan. at least. § Singka wâlik bik bang ka. Matsip bâman pan bâra sa There are at least five there. § Waya wâlik bik yâtah. Wria pan aik. Por lo menos dame un poquito.

walna  vnom.  (walna©) {1. walniki} necesidad; deseo. nît; wânt. need; want. § Yang walniki balna ya tangka âisau ka. Yang nîtki nani ba tnâta âpu sa.

walnaka  vt.  (walti) 1. buscar. plîkaia. seek; look for. § Yang dî as walti tung yang kat dîmuih yâ kasda. Cuando andaba buscando algo, me mordió una culebra.
® waltasa talnaka  vtc.  (waltasa tali) caerle mal; no gustarle. laik apia kaikaia. dislike. § Dutka yamtayam kau muih mâ waldasa mâ taldai. Saura daukisma taim upla laik apia mai kaiki banghwisa. Cuando hacés cosas malas a la gente no le gustás. When you do bad, people don't like you.
® walti înaka  ev.  (walti îti) conseguir; obtener. plîki briaia. obtain. § Yal as walti înaka waltayang. Quiero obtener una esposa.
® walti yaknaka  ev.  (walti yakti) hallar; encontrar. plîki sâkaia. find; search successfully for. § Tulhniki was kau âwi yawada ya walti yaknaka waltayang. Quiero hallar mi machete que se cayó en el agua. 2. querer; desear. plîkaia; wânt kaia. want; desire. § Yang panka pihka buihnaka waltayang. Quiero fumar un cigarro. § Walniki waltayang al yamka as. Quiero buscar un hombre bueno. 3. necesitar; ocupar; requerer. nît kaia. need; require. 4. caerle bien; gustarle. laik kaia; lihkaia; wlihkaia. like. § Sûkilu ya ukmik wîpi înaka kanas waltai. Yûli ba tahira blîki îkaia ûba laik sa. A mi perro le gusta mucho cazar cusuco. My dog likes to hunt armadillos very much.

waltangka  n.  (waltang©ka) interés. intris. interest; curiousity. § Yaka baka laih waltangka îsa bahangh it dî kang lâwasa. Baha tuktika lika intris âpu ba mihta sip diara lân takras. That child can't learn anything because he doesn't take an interest.
® waltangka ihirnaka  vi.  (waltang©ka ihirti) llamar la atención de. intris bûkaia. pique interest of; arrouse curiosity of; catch attention of.

wamalu  n.  (wama©lu) [orn] pava crestada; pava. kwâmu. crested guan. quam . [CRACIDAE] Penelope purpurascens. § Yan laih wamalu walti yawakuting. Mañana voy a ir a buscar pavas. § Wamalu ya damaska pas kau panmak wâlik kasya. Kwâmu ba unta byâra ra dus mâ bâman pisa. En el monte la pava sólo come frutas.
® wamalu umahka  n.  (wama©lu umahka) [bot] huiscoyol de liso [jc]. sahsing waika [tw]. small palm similar to siuli but without spines.

wamhdanaka  vi.  (wamhdi) (var. umhdanaka) proseguir; ir de viaje. impakaia; wapaia. set out; travel. § Muihki, mining yul bauwai, katka yang wamhduting, yan bûna kalpakwarang. Upli, yawan stûri aisisa, kuna yang impakuna, yauhka klî wal praubia. My friend, we could talk but I have to run, see you tomorrow.

wami  n.  (wami©) [orn] pavón grande; pavón; granadera; curasao. kûsu. great curassow. [CRACIDAE] Crax rubra. § Wami ya asang pas kau walah atya kau nawah yapa ka. Cuando el pavón se enoja en el monte es como un tigre.
® wami uknaka[ks]  n.  (wami© uknaka) [bot] bul dûsa [tw]. [NOTE: May be same as bul mahbra dûsa]

wamkana  nrel.  (wam©na) a por; para. mata. for; in order to get. § Dîki balna wamkanana watdi wâring. Duki nani mata klî balamna. Volveré a por mis cosas. I'll return for my things.
® wamkana sihnaka  evt.  (wam©na sihpi) mandar a llamar. mâta blîkaia. send for (someone). § Yaka muihka wâsa ya wamkana sihnaka. Baha uplika balras ba mâta blîkaia. We should send for that person who hasn't come yet.

wan  n.  (wan©) bastimento. tâma. breadkind. . def. Yâmak kau dî lauwai balna ya dutpi dakti ûni kau ihaiti lahti kaswai ya. Insla ra diara yawan mangki nani ba daiki klaki wan wâtla ra brisal pyâki pî ba. . def. Kasna balna yâmak kau lauti yakwai dîka balna ya. Plun nani inslara mangki sâki dukia nani ba. § Âka mâmâka wan isau launaka pumtayang, yâmak sikka tusputing bahangh. Naha mâni tâma ailal mangkaia lûkisna, insla târa irbaisna ba mihta. Pienso sembrar muchos bastimentos este año, ya que voy a limpiar una gran plantación. (syn. dî wanka)

wâna  mod.  (wawana) 1. hembra (de animal). mairin (daiwan nani dukia bâman). female (of animal). 2. (only in muih wâna) vieja (mujer). almuk (mairin bâman). old woman (woman).
® muih wâna  n./mod.  (muih© wâna) mujer vieja. mairin almuk; kûka. old woman.

wanaih  n.  (wanaih©) amigo/a por enlace especial (del mismo sexo). libra. blood brother; blood sister; covenant friend . § Muih balna ya wanaih wisam bungdai kau kahkanalu biri biri wirihpi âwadai; yaupak yaka kulnaka sikka îdai ya îwarang kat wanaihkana atdai. Upla nani ba libra râya baikuya pyûa ra prâka nani pana pana sîns muni dimisa; bâ pyûa wina kulkanka târa brîsa prûbia kat librika wisa.
® wanaih bayan  en.  (wanaih© bayan) al morir un wanaih el que queda llama así a los hermanos varones del difunto; y la mujer que queda llama así a las hermanas de su wanaih muerta. libra pahni. [NOTE: possibly not native to Ulwa culture, a tradition borrowed from the Miskitu]
® wanaih bungnaka  vi.  (wanaih bungpi) hacerse tal enlace. libra baikaia.
® wanaih yamnaka  vt.  (wanaih yamti) hacer entre otros tal enlace. libra baikaia.

wânaka  vi.  () venir. balaia. come. § Wârah! ¡Vení! § Alas bai kau tung ka katka wânaka wâlik ka. Él está lejos, sin embargo ha de venir. § Manna balna ûmana kau wikda. Vine a la casa de ustedes. § Alas ûki kau wânaka waltai. Él quiere venir a mi casa. § Yang pumtikda alas mâdi wânaka dai, katka wâsa. Yo pensé que iba a venir hoy, pero no vino. § Yawi wi yawi wi yawi wi yawi wi. Yendo y viniendo repetidas veces. § Yang damai al as karak wâdikda (wikda) ya Wayah yâ sumaltuti. El hombre con quien vine ayer me va a enseñar el miskito.
® wî bungnaka  vtc.  llegar hasta aquí. bal takaia. get here; reach here; arrive here.

wanang  n.  (wanang©) [kin] cuñada (de mujer). lâmlat. sister-in-law (of woman). § Wanang balna watah atnaka ya yamka palka ka. Es muy bueno tener cuñadas. § Yal balna ya wirahkana yalka ya wanangkana, yapa bik alkanamuk amika yâ bik wanangkana. Mairin nani ba ai lâkrika maya ba ai lâmlatka, bâku sin maya lâkrika sin ai lâmlatka sa.

wang  n.  (wang©) gamba (de árbol); raíz tablar; raices alrededor del tronco de un árbol en forma de machones. gamba; rangni; wangni. buttress (of tree). § Paniki panka ya ituwai kau, wangka ya kanas sikka palka ka. Sisin dûsa ba târa pali nuhuya taim, gambika ba ûba târa pali sa.

wangkaramah  n.  (wang©karamah) [orn] tinamú grande; gallina de monte; perdiz; gongolona. suhar; wangkar. great tinamou. [TINAMIDAE] Tinamus major. § Wangkaramah ya damaska pas kau yamka palka waupai. El tinamú grande canta muy bonito en el monte. § Wangkaramah ya pukka kau, mâdah kau bik, aidai. Suhar ba tihmia ra kâkna ra sin inisa. La gallina de monte canta de noche y de día.

wanih  n.  (wanih©) [kin] familia; parientes; prójimo. tâya; kiamka; pamili. family; relations; fellow. § Wanihma (balna) âyau mîdai? ¿Dónde vive tu familia? § Wanihni mahka watah atnaka ya yamka palka ka. Es bueno tener mucha familia. § Yaka al ya bai kaupak wâng dadang bahangh wanihka bik âisau. Ese hombre, porque vino de lejos, hasta le falta parientes.

wanihnaka  vi.  (wanihpi) ninka briaia. become pregnant again. § Âka bakaka âka aidasa dai katka âpa aidai âka mâmahka ya andih wanihpida takat ya. Naha tuktika na inras kan kuna nâku ini na yâptika ba pat ninka brî kan si. [NOTE: refers to the belief or observation (?) that an unweened baby will begin to cry continuously as soon as its mother becomes pregnant again.]

wannaka  vt.  (wanti) comer como bastimento. tâma daukaia. use as substitute breadkind. § Yangna balna wan walti yaktasingna kau, pihmak ya wantayangna. Yang nani tâma sâtka nani sip sâkras sna pyûa ra, rais ba tâma daukisna. When we can't get any breadkind, we use rice in its place.

wâp  n.  (wâp©) [herp] lagartija; pichete. rikaya. lizard. § Wâp ya ûkatak wayuli lumakka watah ka. La piel de la lagartija tiene color de arco iris.

wapdanaka  vi.  (wapdi) lawi kwalhwaia; kupia sauhki tûri aisaia. growl (speaking); speak in angry tone. § Alas atna laih tâpas kau bungpi wapdi tung ka, mâ watdarang laih îram. Witin pali lika yabal ra lawi kwalhwi taukisa, mai alkbia kaka brîma.

waputka  a.  (wapuputka) kuku brî; kukuka. tufted; sticking up. § Pâuh sisikka palka balna ya watyam kau tunakna balna ya waputka balna ka, dapak as as balna laih waputka sa ka. Yaka balna ya wâna bahangh, waputka sa. § Pâuh almuk balna ya tunak waputka watah ka; katka wâna balna ya laih sa. Tûba wainhka nani ba lal kukuka brîsa, kuna mairin nani ba lika apia. [NOTE: Note stress [waputká:sa ka]]

waraknaka  vt.  (warakpi) [modern] atacar. mâpa ra wih aiklabaia. attack. § Âtmalh balna upurka as lau atak dî nûtingka balna dîpihtai kau yawi warakdida. Pulis nani dakni kum bâra kan âimplikra nani ingwaia ra wih mâpa ra aiklaban.

warau  n.  (warau©) huérfano. rau. orphan.

warauhwa  n.  (warauh©wa) [orn] lora de nuca amarilla. rauhwa. yellow-naped parrot; yellowhead parrot . [PSITTACIDAE] Amazona auropalliata. § Warauhwa ya dî baka as limdingka, katka alas mining muih yul bauwai yapa sumaltayam kau alas bik yul bautai. Rauhwa ba daiwan knâwira kum sa, kuna witin yawan upla stûri aisi bâku smalkisma taim witin sin aisisa.

waraunaka  vt.  (waraupi) 1. atormentar; maltratar; injuriar; abusar. rausauhkaia. mistreat; abuse; injur. § Yaka yalka ya bakaka balna waraupai. Baha mairka ba ai luhpia nani rausauhkisa. That woman mistreats her children. § Taitai ya panmak balna kau waraupai palka ka. La ardilla destruye las frutas de los árboles. 2. esclavizar; tener en esclavitud. rau munaia; alba lâka ra briaia. enslave; hold in slavery.

wâri buhka  n.  (wâ©ri buhka) [entom] tarántula; matacaballos [?]. ûsi wihta târa. tarantula; type of large poisonous spider. (syn. ribuh)

warindanaka  vi.  (warindi) warura takaia.

warinka  a.  (waririnka) curvo; encorvado; combo; chueco. warura. crooked; bent; warped. § Âka panka daktidam âka dî warinka ka. Yapa bahangh dutka ka. Naha dûsa klakram na uba warura sa. Baha mihta saura sa. (ant. barangka)

warinnaka  vt.  (warinpi) warura daukaia.

warka  n.  (war©ka) {1. warkiki} 1. lindero; frontera; linde del bosque. unta un; untun. frontier; border; edge between town and bush. § Nawah ya pukka luih kau taridi tung ka warnika yau. Lîmi ba tihmia sut ra raun tawi taukisa wan untka un ra.
® warka wahka  [bot] bejuco; liana. unta kîwka. vine; rattan. 2. [man] letrina; baño. klasit; tailit. toilet. § Âka asangka âkau muih luih ya warka watah balna ka. Naha tasbaya nara upla sut ba klasit brih banghwisa.

was  n.  (was©) 1. agua. lî. water. § Âka waska yamka. Esta agua es buena. § Û kau was âisau, yawi butpi ihwânauh. En la casa no hay agua, vayan a traer (agua) llenando (el balde).
® tarat waska  n.  (var. takat waska) agua de lluvia. pûra lâya. rain water. § Tarat waska ya dînaka yamka mauka bahangh. El agua de lluvia es buena para tomar porque es limpia.
® was âtingsa  mod.  impermeable; a prueba de agua. lî dimras. waterproof; watertight.
® was baraska  n.  (was© baraska) [man] (var. wasbaras) café. kâpi. coffee. § Âka waska baraska yamka ka. Este café es bueno.
® was butnaka  ev.  (was butpi) sacar agua. lî pangkaia. draw water; get water out. § Bikiska balna was butnaka waltayang û buhtuting. Quiero que los niños saquen el agua de la casa, voy a secarla.
® was dakka  n.  (was© dakka) laguna; lago. lakun. lagoon; lake. § Was dakka balna kau ya yapu sikka isau buih ka. En las lagunas hay muchos lagartos grandes.
® was dihi îwanaka  evi.  (was dihi îwi) ahogarse (en agua). kwapi pruaia. drown.
® was îranaka tâka  en.  (was© îranaka tâka) zanja. dits. ditch.
® was tâka  n.  manantial; vena de agua. lî kârma. spring (of water); water vein. § Yaka waskapah ya was tâka isau ka. Ese pozo tiene muchas venas de agua.
® was tangdak  n.  estanque de agua. mâ dakwra; mâdakura. pond; pool; lake. (syn. wasdak)
® was ûka  n.  (was© ûka) [man] (var. wasu) balde. bukit. bucket; pail. § Was ûka ya waspah labaka kau dâping dai lukdida. Dejé el balde cerca del pozo y se perdió. 2. lluvia. lî (auhwi ba). rain. § Was lautai. Está lloviendo. § Mâdi pukka was laututi yapa ka. Parece que va a llover esta noche.
® was al  en.  lluvia corta y fuerte; chaparrón; aguacero. lî wainhka. short strong rain; downpour.
® was lalamah  n.  (was© lalamah) huracán; ciclón. prari. hurricane; cyclone. § Was lalamah wî lâwida kau, dî luih abalti pakti lâwai. Cuando viene el huracán, destruye todo.
® was launaka  ev.  (was lauti) llover. lî auwhaia. rain. § Pukka wâyang tung yang kat, was ya launaka yapa dai. Cuando venía caminando de noche, parecía que iba a llover.
® was mâ  n.  invierno; tiempo lluvioso. lî pyûa. winter; rainy season.
® was pihka  n.  lluvia sin nubes negras. lî pihni. rain without dark clouds. § Was pihka lautai ya tarat kau mukus baraska âisau yapa kaupak lautai. Lî pihni auhwi ba pûra ra klaut siksa âpu wina auhwi ba.
® was waikaku  n.  julio. lî kâti. July. § Was waikaku likpai kau yamka ka ûni kau kuh isau pûti watah atnaka. En el mes de julio es bueno tener mucha leña en la casa.
® was wai wayaka  en.  ruido de lluvia que viene. lî byâra binka. sound of approaching rain.
® was yal  en.  lluvia persistente. lî mairin. persistent rain. § Mâdi mâka laih was yal mâka. Naiwa yûa lika lî mairin yûa. It's drizzling rain all day today. 3. (syn. wassik) río. âwala. river.
® was baka  n.  (was© baka) caño; riachuelo; torrente. tingni. creek; brook; stream. § Was baka tunak kau mûsang isau lau lau ka. Hay muchos guapotes en el nacimiento del riachuelo.
® was (baka) tingka  en.  (was© (baka) tingka) boca de un riachuelo. tingni karma.
® was kungka  n.  ribera. lî un. bank (of river). § Was kungka kaupak biru tukpi wati pâuh îtuting. Desde la ribera pescamos mojarra.
® was lubungka  n.  (was© lubungka) agua muerta. lî lamni. dead water; calm water; patch of calm water in flowing river. § Wassik kau waihpi yawayam kau, mâ suhpak kat was lubungka balna kau âwi yakalah waya kal âti nâh dapi bungpi waihpayam. Âwala ra kaubi auma taim, mai swapuya taim, lî lamni nani ra dimi bâra wria ris brih muni taki kaubisma.
® was pauka  n.  inundación; diluvio; creciente. lî samra. flood; flood waters.
® was tunak  n.  cabecera (de río); nacimiento de río. âwala wihta; âwala kârma. headwaters (of river). § Was tunak kau pan, kîmak sikka balna kau muih muhka wayaka ulna lau lau ka. En la cabecera del río, en las rocas grandes, están dibujadas caras de personas.
® was suika  n.  (was© suika) [orn] pato cantil; perrito de agua; toboba. tiskumkum. sungrebe. [HELIORNITHIDAE] Heliornis fulica. § Was suika tunak ya dîmuih tunak yapa ka. Tiskumkum lal ba pyûta lal bâku sa. La cabeza del pato cantil es como la de una serpiente.

wâsak  n.  (wâ©sak) [man] chicha; atol ágrio. sitsa; swahni lâya. chicha.

wasakka  a.  (wasasakka) embrollado. srikwra; sisikwra. intertangled; tangled (dense brush, vines). (syn. tarakka)

wasaknaka  vi.  (wasakpi) embrollarse. srikwra takaia; sisikwra takaia. become tangled up; become embroiled (in fight). § Tingki rukpukuh ating kat wasakpang lau dadang bahangh it rukpasing dadang. Mihti dingkaia munri taim sisikwra kan bara sip dingkras kapri.

wasala  n.  (wasa©la) [mam] [Span. guásalo; Nahua. ocelotl ()] (clar. wasala bâsitna, wasala umahtak) zorro; zorrillo. kîski; sikiski. opossum; possum. § Wasala ya pukka kau bungpi wâtdai. Sikiski ba tihmia ra taki wapisa. El zorro camina durante la noche. The opossum walks around at night. § Wasala ya kataramah kasingka palka ka. El zorro es gran devorador de gallinas. The opossum is a great devourer of chickens.
® wasala anaka[ks]  n.  (wasa©la anaka) [bot] cuculmeca (roja, verde). lâbukwai [tw]; lâbubu [tw]; sainirut [ks]. sarsaparilla [?]; vine whose root is boiled for tea and is ``good for the blood''. China root . Smilax sp..
® wasala bâsitna  n.  (wasa©la bâsitna) [mam] zorro; zorrillo. kîski sakbatkira. opossum; possum. § Wasala bâsitna ya bakaka isauka pûti watah tungwai. Kîski sakbatkira ba ai luhpia ailalkira auhbi brih taukisa. El zorrillo anda con sus numerosas crías cargadas. (eqv. wasala umahtak)
® wasala umahtak  n.  (wasa©la umahtak) [mam] zorra cola pelada. kîski waika klungwan. opossum with hairless tail. (eqv. wasala bâsitna)
® wasala wakalka karak  n.  (wasa©la wakalka karak) [mam] puercoespín. kîski kyâikira. porcupine. Coendou mexicanus.

wasangka  a.  (wasasangka) acuoso. sangni (diara lâya). runny; watery. § Burimak lahna waska waya bakantikda katka waya wasangka ka. Sîgra pyâkan lâya ria atkri kuna ria sangni sa.

wasangka  a.  (wasasangka) diluido. sangni. dilute; diluted; runny.

wasangnaka  vt.  (wasangpi) diluir; desleír; aguar. sangni daukaia. dilute.

wasaranaka  vi.  (wasari) bañarse. aihtabaia. bathe; wash. § Wasarayam taim muihma ya yamka kaldahyam. Cuando te bañás te sentís bien en el cuerpo. § Dislah palka kau raudi wasaranaka dapak muihni ya ripka yamka atrang. Bañándonos al levantarnos por la mañana, nuestros cuerpos estarán bien frescos.
® wasari bungnaka  evi.  (wasari bungpi) (mujer) salir de la casa después de parir o al dejar de menstruar. aihtabi takaia.

wasbaras  n.  (was©baras) [man] café. kâpi. coffee. Coffea arabica. § Wasbaras tîka as yâtah. Kâpi paun kum aik. Give me a pound of (dried) coffee. (cf. was baraska)

wasbila  n.  (was©bila) [orn] chachalaca cabecigrís; pavita. wasakla. gray-headed chachalaca. [CRACIDAE] Ortalis cinereiceps.

wasbulu  n.  (was©bulu) [man] chicha; ron. wâsak; wâru. chicha; rum.

wasdak  n.  (was©dak) estanque de agua; laguito. mâ dakwra. pond; pool; lake. § Karawala wâkalang pas kau, wasdak as as lau lau ka, yâlah wawana balna yawi kutdai. Karawala twaya bîla ra, busukwra nani kum kum bâra sa, bahara mairin nani wih miskisa. (syn. was tangdak)

wasdasi  n.  (was©dasi) [modern] hielo. ais. ice.

wâsi  n.  (wâ©si) [zoo] 1. camarón blanco; chacalín. srims; wâsi sîrpi. shrimp (white, pink). Penaeus spp.. 2. chacalín. srims; wâsi sîrpi. hardhead ; sea bob . Xiphopeneus kroyeri.

waska  n.  (was©) 1. (cf. was) 2. líquido; fluido; bebida; jugo de; zumo de. lâya. liquid; fluid; drink; beverage; juice of.
® dî waska  n.  líquido. diara lâya. liquid.
® waska daihka  ncons.  (was© daihka) bebida alcoholica. lâya lâpta. alcoholic beverage.
® waska tapalhka  n.  licor; bebida alcohólica. lâya tahpla. liquor; alcoholic beverage; spirits.

wasmak  n.  (was©mak) lodo; fango; barro. drapapa. mud; mire. § Âka waskamak kau âwi yawikda. Me hundí en este lodo. § Was lautai kau wasmak bungpai. Cuando llueve hay lodo.

wasmakpah  n.  (was©makpah) pantano. drapapa untika; swamp. swamp; marsh. § Wasmakpah ya was lautai kau kanas dutka, muih bik it âwi yak tungwasa. Drapapa untika ba lî auhwi taim kau saura sa, upla sin sip dimi taukras sa.

waspah  n.  (was©pah) pozo. liwanhta. well. . def. Saupah puruhka kaupak muih ya butpi yakti asna suhdai. Tasba pakni wina upla ba pangki sâki kwâla tuskisa. Hoyo profundo del cual la gente saca agua para lavar ropa. § Waspah ya puruhka yamka ya was bik isau palka watah ka. Lî unta ba pakni pain ba lî sin ailal pali brîsa. El pozo bien profundo tiene mucha agua también.

waspamka  n.  (was©pamka) [mam] manatí. palpa. manatee; sea cow. Trichechus manatus. (syn. kâpitis)

wassah  n.  (was©sah) horcajo; confluencia de río o caño. tingni tâ; âwala tâ. fork in river or stream. two-mouth. (cf. wassik sahka)

wassik  n.  (was©sik) río. âwala. river. § Wassik ya pahka itukwâna bahangh kuringki abukdarang laih, yapa bik îwaring. Como el río es ancho, si mi cayuco se voltea, así moriré.
® wassik pahka  n.  desembocadura (de río). âwala bîla. mouth (of river). § mâmâka lâwang kau wassik pahka kau bilam sikka mahka palka îwi lâwang dai. El año pasado murieron muchos pescados en la desembocadura del río.
® wassik pas  n.  (was©sik pas) âwala bîla. middle of river (far from shore).
® wassik sahka  n.  confluencia de río. âwala tâ. fork in river; confluence in river. (cf. wassah)

wassirau  n.  (was©sirau) [myth.] sirena (mala). lîwa mairin. mermaid (malevolent). § Wassirau ya muih as kau waltai kau alas was kau âti îti nâh dapi bûna yaktai. Lîwa mairin ba upla kum ra wânt taim witin lîwra dingki îki muni klî sâkisa.

wastapi  n.  (was©tapi) [orn] cormorán neotropical; pato chancho. dâra. olivaceous cormorant. piggy but duck. [PHALACROCORACIDAE] Phalacrocorax olivaceus.

wasu  n.  (wasu©) [man] (eqv. was ûka) balde. bukit. bucket; pail.

waswalap  n.  (was©walap) [man] isint; kia pain lâya. perfume.

¹wat  n.  (wat©) trampa. trap. trap. § Umana kau al balna ya wat âdai dadang nawah watnaka. En tiempos pasados los viejos pusieron trampas para coger tigres.

²wat  n.  (wat©) vez. aima. time. § Alas balna wat arungka âguguhna. Ellos cantaron cuatro veces.

watah  vs.  (watah watah) tener. briaia. have. § Lihwan amangka watah yang. Tengo bastante dinero. § Wahaiki balna û bâs watah ka. Mis hermanos tienen tres casas.

watah atnaka  ev.  (watah ati) tener. brî kaia. have. § Pâpanghki raupi yang kau yâ yultida panmak isau lauti watah atnaka. Mi padre me dijo que (sería bueno) tener muchas frutas sembradas.

watdanaka  vi.  (watdi) regresar; volver; darse vuelta. tawaia. turn around; return; go back. § At watdaring. Mahka tawamna. Volveré pronto. § Andih watdaring. Pat tawamna. Ya vuelvo.

wâtdanaka  vi.  (wâtdi) pasear; andar; caminar. kirhbaia; wapaia. walk. § Wâtdi buihputing. Voy a fumar andando. § Wilih yal waikaku kau laih yalki karak wâtdana yawayang. En el mes de mayo iré a pasear con mi esposa. § Tâ bai palka wâtdanaka ya yak suhpai palka ka. El andar (camino) largo nos cansa mucho. (cf. sarahdanaka, tungwanaka)

watdi  vppres.  volviendo; otra vez; de vuelta. klî; tawi. again; in return; back. § Watdi wâtdi tung yang. Klî wapisna. (cf. bûna)
® watdi ânaka  evt.  (watdi âti) reponer. klî mangkaia. replace; put back. § Tulhki ya ihyawah, katka watdi pahka kau âti dâparam. Isparki ba brih was, sakuna klî plîska kat mangki swima. Llevate mi machete, pero haceme el favor de reponerlo. (syn. bûna ânaka)
® watdi kal dahnaka  evr.  (watdi kal daki) arrepentirse; pensar otra vez. klî dâra wâlaia. reconsider. § Yang watdi kal dakikda. Yang klî daira wâlri. Me arrepentí. § Yang mâdi âka kal baunaka walting dai, katka watdi pumti kal dakikda kau dutka dai, dapak yapa dâpikda. Yang naiwa na aiklabaia wânt kapri, kuna klî lûki daira wâlri saura kan, bara ban swîri. Hoy quería pelear, pero lo pensé otra vez y era malo, y lo dejé. (cf. asung watpi lânaka)
® watdi lampi yawanaka  evi.  (watdi lampi yawi) regresar por donde vino. ai bîlak wâia. turn around and go back the way one came; retrace one's footsteps.
® watdi lâwi  adv.  recíprocamente; mútuamente. pâna pâna. reciprocally; mutually. § Al ya baska daktak watdi lâwi wâk ya daktida. Le cortó el pelo y él le cortó (el pelo) recíprocamente al otro.
® watdi lâwi yulnaka  evi.  (watdi lâwi yulti) contestar; responder. tawi muni aisaia. answer; reply; respond. § Alas watdi lâwi âpa yultida: Âyaupak yaka yulka ya dahdam atak yâ yulti dahyam pih? Witin klî tawi nâku win: Âni wina baha stûrka ba wâlram kan ai mâkabi wâlisma ki? He responded: Where did you hear that which you are asking me about?
® watdi yulnaka  evt.  (watdi yulti) repetir; reiterar. klî aisaia; ansar munaia. repeat; reiterate. § Yul yaka wat bâs kau watdi yultaring. Stûri ba aima yumhpa kat klî aisamna. I will say the word three times.

wâtdingka  vnom.  (wâtding©ka) viajero; el que anda. impâpakra. traveller. § Wâtdingka muihka ya mâ as kau dî dutka karak kal pakdai. Impâpakra uplika ba yû kum ra diara saura wal prâwisa. La gente viajera un día se encuentra con algo mal.

wâtikah  n.  (wâtikah©) 1. [orn] bolsero coliamarillo; chiltote. siksa sukwi; waisaku. yellow-tailed oriole. [ICTERIDAE] Icterus mesomelas. 2. [orn] bolsero capuchinegro; cacique amarillo. siksa sukwi; waisaku. black-cowled oriole. [ICTERIDAE] Icterus dominicensis.

watingsa  vnom.  âialkra apia. not sticky. § Âka pulkawat laih dî yamka watingsa ka. Naha glûka na diara pain alkras sa.

watmak  n.  (wat©mak) [man] kasit. cassette tape.

watmat  n.  (wat©mat) [man] grabadora. grabadura; tîprikuda. tape recorder. § Yang âkiwalas ya watmat wisam as bakantang watah ka. Yang tubanki ba grabadura râya kum atkan brîsa. Mi sobrino tiene comprada una grabadora nueva.

¹watnaka  vt.  (wati) 1. coger; agarrar; capturar; pillar; aferrar; asir. alkaia. catch; seize. § Yaka sanaka watih! Baha swâlya alks! ¡Cogé ese venado! Catch that deer! § Yang bilam wating lâwida. Cogí un pescado y se escapó. § Alas balna tingkana karak kal watdang. Ellos se agarraron con las manos. § Tûruh wîpi watnaka. Hay que persiguir y coger el toro. The cow must be chased and caught. 2. agarrar; tener (en la mano); aferrarse a. alkaia. hold; grasp. . def. Dî as kangh înaka tingni karak. Diara kum dutki briaia wan mihta ni. To take hold of something securely in one's hands. § Sûkilu bakaka balna as wattim pah pih? Do you want to hold one of my dog's puppies? 3. coger. alkaia (wainhka bui mairin ra). copulate with. § Pamkih almuk ya wâna yau wîpasa; sâk dati watya. Âras wainhka ba mairin ba ra blîkras; bui si alkisa. 4.  alkaia. hold; take; have capacity of. § Âka turumka taman muih as luih watya. Naha drumka gyalan twinhti alkisa. This drum holds twenty gallons. § Sukkibai ya rupikmak baka bû watya. Plaslaitki ba batri sîrpi wal alkisa. My flashlight takes two small batteries. 5. llegar a o hasta; alcanzar. alkaia. reach; arrive at. 6. manchar. alkaia. stain; soil; get on. § Kahkilu âka târ watang. Praika na târ alkan. I got tar on my shirt. 7. grabar. alkaia; grabar munaia. record.
® wati înaka  evt.  (wati ihi) agarrar; captar. alki briaia. grab; get hold of. § Dî âisau kaupak dî as wati înaka ya, dasika palka ka, katka muih as as balna lau lau ka dî pumtasa yapa wati îdai. Diara âpu wina diara kum alki briaia ba karna pali sa, sakuna upla kum kum bâra sa, diara lûkras ban alki brîsa. Es muy difícil conseguir algo sin tener nada, pero algunas personas sin pena lo consigue.
® wati mînaka  evt.  (wati mîti) retener; agarrar; parar; detener. alki takaskaia. stop; catch and stop; apprehend; detain. § Pamkih ya dasika katka wati mînaka it yang. El caballo es fuerte pero puedo detenerlo. § Pamkih as dakat kau wah ihi îri tung ya wati mîtanauh. Âras kum nâna ra kîwa brih plapi tauki ba alki takaski banghws. You all catch that horse running with the rope hanging from its neck.
® wati talnaka  evt.  (wati tali) examinar palpando. alki kaikaia. examine; look over; feel. § Dî wisam bakannaka ya, takat kau wati talnaka yaupak bakannaka ya yamka ka. Diara râya atkaia ba, tâwra alki kaikaia ninka ra atkaia ba pain sa. Es bueno examinar una cosa nueva antes de comprarla.

²watnaka  vt.  (watpi) krutbaia; mâkupaia. flip. (n.eq. tulunaka) [NOTE: only used in combination with lânaka.]
® watpi lânaka  ev.  (watpi lâti) voltear. krutbi lakaia; mâkupi lakaia; îwanka ra lakaia. turn over; flip over. § Raurauh kau was watah man ya watpi lâtaram laih luih utuhdi lâwarang. Glâs ra lî brîsma ba krutbi lakma kaka sut laiwi lûbia. § Pan itukwâna as watah yang ya watpi lânaka waltayang. Quiero voltear un palo de tamaño mediano que tengo. (cf. tulupi lânaka)
® watpi lâti talnaka  watpi lati tali.  (evt) revisar; escudriñar; examinar; inspeccionar; registrar. laki kaikaia . examine; scrutinize; inspect; peruse; investigate. § Man laih dî as sa man katka dî luih ya watpi lâti tali tung man. Man lika diara kum apia sma kuna diara sut ba laki kaiki tauki sma.

wâtnaka  vi.  (wâtpi) proseguir. ban wâia; ban wapaia. keep going; proceed; continue.

watu  n.  (watu©) [bot] cachito ; huevo de burro ; cojón de burro . buksa mahbra. plant whose fruit can be cut open and applied to a boil. Thevetia ahouai; Stemmadenia obovata.

wâtyu  n.  (wât©yu) curandero; hechicero. sukia. healer; shaman; shaman. § Umana kau wâtyu ya muih singpingka dadang. En los tiempos pasados el hechicero era el curador de la gente.
® wâtyu nauka  n.  hechicería. sukia lâka. shamanism; witchcraft. § Wâtyu nauka ya muih almuk balna naukana dadang. La hechicería era costumbre de los antepasados.

wau  n.  (wau©) [anat] muslo; pierna. kuhma. thigh; leg. § Yang sirihka îri yawi wauhdikda laih, wauki wakalka bahtatik dai. Si yo, al ir corriendo, me hubiera caído, me habría roto el fémur. § Kataramah wauka ya kasnaka auhka palka ka. El muslo de pollo es sabroso de comer.

¹wauh  n.  (wauh©) [orn] buho; lechuza. wauya. owl. [TYTONIDAE]; [STRIGIDAE]. § Wauh ya pukka kau limdi tungwai. Wauya ba tihmia ra pâli taukisa. El buho anda volando de noche. The owl flies around at night. § Wauh ya sûih balna ka. Muhka ya mîstu muhka yapa ka, pukka kau wâlik tungwai; mîstu bik wati kasya. Wauya ba tihmia daiwra nani sa. Mâwan ba pûs mâwan bâku sa, tihmia ra man taukisa; pûs sin alki pîsa.

²wauh  n.  (wauh©) [bot] yagua ; palma real . wauh. cabbage palm . [PALMAE] Roystonea sp.; Scheelea rostrata [?].

wauhdanaka  vi.  (wauhda) caerse. kauhwaia. fall. . def. Tarat kaupak nauh kau tîkaka karak wî lakwai ya. Pûra wina mâya kat ai wirika wal bal îwi ba. § Yang âting wauhdarang. Yo lo haré caer. § Yang û kau âwi wauhdikda. Al entrar en la casa me caí. § Alas balna wauhdadak kang kawararing. Cuando ellos se caen me reiré de ellos. § Was baka lâwai yau pan as kût ka, yaka manah lâwi wauhdanaka waltasing. Tingni luwuya ra dus kum prâwisa, bahak lui kauhwaia wânt apia. Un árbol yace donde pasa el río, no quiero caerme al pasar por él. § Man kau wauhdida. Man ra kauhwan. It's your turn.

wauhnaka  1. vi.  (wauhpi) mecerse en el aire; flotar (de un olor). wauhwaia (kia). waft; float (of odor). § Dî îwang wingka dutka wauhpai dapak kusma balna wâdai. Daiwan pruan ba kia saura wahwi bara usus nani aula. Cuando el hedor de un animal muerto flota en el aire, los zopilotes vienen. 2. vt.  (wauhpi) mil wal wauhwaia. grind with mill. 3. vt.  (wauhpi) abofetear; dar palmada; dar golpe con la mano. wauhwaia (mihta wal). slap; buffet. § Mâ wauhpi subitpida. Mai wauhwi swakban. He went to slap you and missed.
® kal karak wauhnaka  evt.  (kal© karak wauhpi) dar patadas. kik munaia; mîna ni prûkaia; mîna blikbaia. kick. § Kalma karak yâ wauhpanih. Mînam ni kik ai munpara. Don't kick me. 4. vt.  (wauhpi) sufrir. wauhwaia (pât dukiara). suffer from; be afflicted with. § Bakaki yuh wauhpai. Luhpi plun wauhwisa. My child is suffering from hunger. 5. vi.  (wauhpi) (syn. launaka) soplar (viento). krauwaia (pâsa). blow (wind). § Wing paraska wauhpai kau waki balna ya pan karak kakpasaman laih it ka lakti basnaka. Pâsa karna krauwuya taim plâtu nani ba dus wal mangki tukbras sma kaka, sip sa batakaia. 6. vt.  (wauhpi) wauhwaia (upla kaikbia dukiara). flaunt; peddle; put on display; advertise; ``push''. § Muih balna ya asna isau bakanti ihwâdai kau, alas balna yakti wauhdai kau, muih ya isau bakandai. Upla nani ba kwâla ailal atki brih aula taim, witin nani sâki wauhwuya taim, upla nani ba ailal atkisa.

wâuka  n.  (wâu©ka) [modern; man] timbre; alarma. winaika; alarma. alarm; doorbell.
® wâuka lingnaka  evi.  (wâu©ka lingpi) winaika lingbaia. sound alarm; ring doorbell. § Wâdarang kau wâuka lingpanam kang lâwaring. Balbia taim winaika lings nû takamna. When the come ring the bell so I'll know.

waunaka  vi.  (waupi) gritar; llamar. winaia. shout; yell; call. § Muih as û kau âwi waupida. Alguien entró en la casa y gritó. § Yâkimak kau dî bakana isau palka yawi dî lauting balna ya kasdai bahangh yawi waunaka waltayang. Como muchos pájaros van para comer lo que he sembrado en mi plantación, quiero ir a gritar.
® takat waunaka  vp.  (ta©t© waupi) ridiculizar; burlarse de. pûra winaia. mock; ridicule; laugh at. § Tikit waupanih. No te burlés de mí.

wawaika  a.  (wawawaika) largo; alto. yari. long; tall. (cf. yûhka)

wawana  pl. (form of wâna)
® wawana balna  npl. (eqv. yal balna) las mujeres; se refiere a toda mujer de cualquier edad; puede usarse genéricamente o para referirse a un grupo determinado. mairin nani. women; refers to females of all ages; may be used generically or to refer to a specific group.

wâwas  n.  (wâ©was) [bot] sauce. knasu. willow. Salix sp.. (syn. siya)

¹waya   1. cuant.  poco; un poco. ria; wria; wiria; mâwra. little (quantity); a little; a bit. § Bakaki kau was waya âti yâtah. Luhpi ra lî wria yâbi aik. Dámele un poco de agua a mi niño. § Yang lihwan waya watah yang. Tengo un poco de dinero. 2. adv.  un poco. ria; wria; wiria. a little; a bit; slightly. § Yang Wayah yulka waya yultayang. Yo hablo miskito un poco. 3. adv.  adverbio empleado para suavizar una petición o un mandato. ria; wria; wiria. adverb used to soften a request or command. § Kuhmabil waya yâtah. Skîrkam wria aik. Could you hand me your knife for a second?
® waya as  interj.  un momento; momentito. minit kum. just a moment.
® waya waya  eadv 4. poco a poco. wria wria. little by little; a little at a time. 5.  wria wria. distributing so that each gets some. § Âka waska âka waya waya dînauh. Naha lâya na wria wria dih banghws. Drink this water among you so that each gets some.
® waya waya pah wâk wâk kaupak înaka  evt.  (ihi) trisbaia. gather here and there; acquire little by little.

²waya  n.  (waya©) ruido; eco; marca; símbolo. bin; mark. sound; noise; echo; mark; symbol.
® dî wayaka  n.  imagen; dibujo; fóto. diara lilkika. image; picture; photo. § Aitak ya yâ dapah, wayaka balna ya talkuting. Dame el libro para ver los dibujos.
® waya pipdangka  n.  (waya© pipdangka) eco. drahwrika. echo. § Pukka kau wassik kau pâkiwanih karak wâyangna rîh yangna kau muih as yâna waupak waya pipdangka dahning dadang. Tihmia ra painika wal aulna banghwi kapri taim upla kum ai winan drahwrika wâli banghwri.
® wayaka yaknaka  evi.  (waya© yakti) bin daukaia. make sound. § Simlulung ya kumhwak wayaka yaktai. Kitar ba kangban bin daukisa. The guitar makes its sound when you strum it.

Wayah  n.  (Wayah©) miskito. Miskitu. Miskito.

wayal  n.  (wayal©) [herp] boa. waula. boa. Boa constrictor imperator. § Wayal ya sikka palka alâwai. La boa crece muy grande.
® wayal kal karak  n.  (wayal© kal karak) [myth.] dragón. waula mînira. dragon. § Wayal kal karak ya muih, dî balna, ai ai ya luih ukpai. El dragón traga todo, gente, objetos, cualquier cosa.

wayalah  adv.  menos. watkat. less; fewer. § Simin anaka sikka ya wayalah ihwâram; bakana lah ya kanas waltayangna. Kyulh mâ târa ba watkat brî balma; sîrpi mâpa nani ba kau wânt banghwisna. Bring less of the large fishhooks; we (incl.) want the small kind more.

waya lumakka  (waya lumamakka) de color pintado o rayado (animal). marsin. spotted; striped (animal).

wayanaka  1. vt.  (wayapi) kau wria daukaia. reduce amount by removing some. § Muih as sinak ya yâkimak yaupak dutpi wayapida. Upla kum bins ba naisla ba wina daiki wria daukan. (cf. adahnaka, bakanaka, bisinaka) 2. vi.  (wayapi) kau wria takaia. reduce in amount after some is removed. § Dî nûtingka dutpak kanas wayapida. Âimplikra daikan kau wria takan.

wayatal  n.  (waya©tal) [man] (var. wayatalna) espejo. lukinglas. mirror.

wayu  n.  (wayu©) humo. kyasma. smoke. § Yâmak dâwai kau wayu isau ilwai ka. Insla angki taim kyasma ailal ulisa. Cuando arden las plantaciones, sube mucho humo. § Tingsuba ya wayu kang yabai. Sîtan ba kyasma sya brîsa. El diablo teme el humo. [NOTE: check for broader meaning (fog, steam, etc.)] (cf. kuh wayuka)

wayuli  n.  (wayu©li) arco iris. kumadura. rainbow. § Wayuli lâwang sâk ka was lâwida. El arco iris ya aparece porque ha pasado la lluvia. § Wayuli ya talnah aska mining kau. Kumadura ba sain kum sa yawan ra. El arco iris es una señal para nosotros.

¹  n.  (wî©) [bot] bijagua; bijao ; bijagüillo . waha. bijagua. [MARANTACEAE] Ischnosiphon pruinosus; [MARANTACEAE] Calathea isignis. § Wî ya am pangka balaknaka waltayang. Quiero envolver la hoja de bijagua en el tamal de maíz. § Wî karak damaska kau muih ya dî kasdai. Waha wal unta ra upla ba diara pisa. En el monte la gente usa hojas de bijagua para comer.
® wî aramah kalka pauka[ks]  n.  (wî© aramah kalka pauka) [bot] patepaloma morado [jc]; planta cuya hoja se usa para hacer tamalpisque [jc]. plant whose use leaf is used to make tamalpisque [jc].
® wî aramah kalka sangka[ks]  n.  (wî© aramah kalka sangka) [bot] patepaloma verde [jc]; bijagüillo . bijagua-like plant with pronounced assymetric leaf apex. [MARANTACEAE] Ischnosiphon pruinosus.

²  prox. (form of wânaka)

widakuh  n.  (wida©kuh) [man] cuchara. ispun. spoon. (syn. wiratukuh)

wîkurus[ks]  n.  (wî©kurus) [bot] bijagüillo ; especie de bijagua. mahkrus [tw]. type of bijagua. Calathea sp..

wilah  n.  (wilah©) [mam] nutria; perro de agua. mâmu. otter. Lutra longicaudus. § Wilah ya was anakat kau bilam wati kasya. La nutria coge pescados dentro del agua y los come.

wilamka  a.  (wilalamka) (liquid) containing small amount of dissolved substance.
® damka wilamka  ea.  wria damni (lî). slightly sweet (water).
® kuma wilamka  ea.  wria sâl brî ba (lî). brackish.

wilih  n.  (wilih©) [herp] tortuga verde; tortuga blanca. lih; wlih. green sea turtle. Chelonia mydas. § Kuma waska kau bungpi yawanaka wilih pahnaka. Hay que salir al mar para matar tortugas. [NOTE: Kiene (1962) mentions guili as tortuga among Ulwa of Matagalpa.]
® wilih almuk waikaku  n.  (eqv. wilih al waikaku) abril. lih wainhka kâti. April. § Wilih almuk waikaku kau yâmak suknaka yamka. El mes de abril es bueno para limpiar plantaciones.
® wilih baraska  n.  (wilih© baraska) [herp] tortuga negra. lih siksa. black turtle. § Wilih baraska ya itukwâna katka muih kasdasa. La tortuga negra es grande pero la gente no la come.
® wilih wâna waikaku  n.  (eqv. wilih yal waikaku) mayo. lih mairin kâti. May. § Wilih wâna waikaku ya wing paraska lautasa. En el mes de mayo, no sopla viento fuerte.

wilis  n.  (wilis©) [bot] quequisque; quiquisque; tiquisque. duswa. eddo; yautia; tania; duswa; cocoyam. coco. Xanthosoma sagittifolium. § Bahkiki laih âka mâmâka kau wilis yâkamak sikka palka tuspang ka. Dâmiki lika naha mâni ra duswa nasla târa pali irban sa. Mi abuelo esta temporada limpió una plantación grandísima de quequisque. § Wilis kuruhna ya auhka palka ka. El wabul de quiquisque es muy sabroso.

wînaka  vp.  (wîpi) 1. perseguir. blîkaia. chase; pursue. 2.  kangbaia; plîs wina yâka plapaia. chase away. § Dî balna ya wîpam yawangh. Daiwan nani ba kangs wâbia. 3.  blîkaia (wainhtka bui mairin ra). chase and copulate with (describes mating act of bull, hog, and dog). line up. § Tûkiruh almuk ya wâna wîpi tung ka. Bîpki wainhka ba mairin blîki taukisa.
® uskat wînaka  vp.  (us©t© wîpi) 4. seguir. nina blîkaia. follow. § Yang wahaiki uskat wîpayang. Yang muihniki nina blîkisna. Estoy siguiendo a mi hermano. I am following my brother. § Uskit wîpah! Nini blîks! ¡Seguime! Follow me! 5. imitar; emular; seguir el ejemplo de. nina blîkaia; upla wâla dia dauki bâku daukaia. imitate; emulate; copy; follow example of. § Muih dî dutka yamdai ya uskat wînaka dutka. Es malo seguir a personas que hacen cosas malas.

wing  n.  (wing©) 1. aire. pâsa. air. 2. viento; brisa; airecillo. pâsa. wind; breeze. § Wing dasika âwai. Un viento fuerte entra (en la casa). § Wing dutka was lalamah ya muih luih kang yabahdai. Todo el mundo teme al huracán.
® wing dutka waikaku  n.  octubre. waupasa kâti. October. § Was lalamah ya wing dutka waikaku kau isau palka bungpai. Muchos huracanes aparecen en el mes de octubre.
® wing isdanaka  n.  (wing© isdanaka) abanico. pâsa pulaika. fan. § Dî mâdaihka bahangh wing isdanaka ya âtam isdang, wing waya watkuting. Como hace calor, abanicame para tener un poco de aire.
® wing lâtingsa  mod.  hermético. pâsa dimras. air-tight; air-proof; hermetic.
® wing puika  n.  pâsa bîtu. breeze on very hot day. 3. olor. kia. smell; odor. § Wasala ya ûkatak wingka palka ka. Kîski ba tâya kia pali sa. La piel del zorro huele mucho (tiene un verdadero olor).
® wing înaka  evt.  (wingka înaka) kia briaia. smell.

wingdut  n.  (wing©dut) racha; chubasco; aguaje. skwâl. squall; storm. § Was waikaku mâka balna kau, was wingdut karak lautai. Lî kâti pyûa nani ra, lî skwâl wal auhwisa.

wingkata  (cf. wingta)

wingkurh  n.  (wing©kurh) [bot] laurel. sumh. laurel; has small purple flower. Cordia gerascanthus [?]. § Wingkurh ya sau ubulka itukwâna balna kau pâtai. Sumh ba unta kwarika nani ra pâwisa.

wingnaka  vi.  (wingpi) oler. kia takaia. smell; emit odor.

wingta  n.  (wing©ta) aliento; respiración; huelgo; suspiro. winka; winka payaska. breath; respiration. § Pâpanghki ya îwanaka likpang kau wingkata sikka puhtang dadang. Cuando mi padre estaba a punto de morir, dio un suspiro grande.
® wingta adahka  en.  (wing©ta adahka) cortedad de ánimo; dificultad o cortedad de respiración. bahkia. wheezing; short breath. § Alas wingkata adahka watah ka. Witin bahkia brîsa.
® wingnita adahka dîka basta  n.  remedio para la cortedad de ánimo. wan bahkia saika.
® wingta kipnaka  evi.  (wing©ta kipti) inhalar. winka aubaia. inhale.
® wingta mînaka  evi.  (wing©ta mîti) winka takaskaia. hold breath.
® wingta puhnaka  ev.  (wing©ta puhnaka) 1. exhalar. winka puhbaia. exhale. 2. respirar. winka puhbaia. breathe. § Asang kau dî isau palka lau lau ya wingkata puhnaka watah ka. Los varios animales que existen en el mundo tienen (la capacidad de) respirar.
® wingta taihnaka  ev.  (wing©ta taihnaka) 3.  winka prâkaia. choke. 4.  winka prâkaia. have heart-attack. § Yang wingkita taihpida, katka bûna yâ singdida. Yang winki prâkan, kuna klî ai râkan. I had a heart-attack but they made me better again.
® wingta witnaka  evi.  (wing©ta witpi) 5.  winka prâkaia. have clogged nose. § Nangtak raupi wingkita witpai. Syahka mihta winki prâkisa. 6.  winka prâwaia. run out of breath. § Muih was kau umitdadai kau wingkanata witpai kau wî bungdai. Upla lîwra kuswa dimi taim ai winka prâwi pyûa ra bal takisa. When a person dives under water he must come back up when he runs out of breath.

wing tatnaka  vi.  (wing tatpa) enterarse; darse cuenta. dâra wâlaia; amingka briaia. find out; begin to understand; get an inkling. § Yang wing tatnaka waltayang, man ya mâmpa Bluefields kau yawayam pan. Yang dâra wâlaia wânt sna, man ba ahkia Bluefields ra wâisma sapa. § Bainah ati yawah, mâ sihpai ya wing tatsa kat wârah. Pat muni wâs, mai blîkuya ba ai dâra wâlras kaka (kau ai dâra wâlras kainara) bal. Apurate, regresá antes de qu se de cuenta el que te manda. (cf. kal dahnaka)

wirah  n.  (wirah©) [kin] hermano de mujer; primo de mujer. mairin lâkra. brother of woman; male cousin of a woman.

wiratukuh  n.  (wira©tukuh) [man] cuchara. ispun. spoon. (syn. widakuh)

wiribibit  n.  (wiri©bibit) [orn] tirano tropical. tîlas. tropical kingbird. [TIRANNIDAE] Tyrannus melancholicus. (n.eq. iktiki)

wiridanaka  vi.  (wiridi) 1. volver; voltearse. tawaia. turn. § Damai tâpas kau muih as yâ waupak wiridatik pah yâ yamtang dai. Ayer en el camino al llamarme alguien tuve ganas de volver a ver.
® wiridi lâwak kat  en cambio. klî tawan taim. on the other hand. § Yaka dîka basta ya dî dutihka ka, katka wiridi lâwak kat yâ singpida. Baha saika ba diara kum bisbaya sa, kuna klî tawan taim, ai râkan. 2. ponerse torcido. warwaia. warp; become twisted. § Âka kuringka umahka âka waya wiridang lau ka. La cola de este cayuco está un poco torcida.

wirihdanaka  vi.  (wirihdi) mezclarse. abalwaia. mix.

wirihnaka  vt.  (wirihpa) 1. trocar; intercambiar; cambiar. sîns munaia. trade; exchange; change. § Umana kau muih balna ya dî wirihpi wâlik bangwadai dadang. En los tiempos pasados la gente sólo vivía intercambiando cosas. § Âka aikatak âka dî as karak wirihnaka waltayang. Quiero cambiar este papel por alguna cosa. 2. mezclar. abalkaia. mix. § Âka dîka basta was karak wirihpi dihih. Naha sîka lî wal abalki dîs. Mix this medicine with water and drink it.

wirihtang  n.  (wirih©tang) vuelto. sîns. change (from monetary transaction). § Wirihkitang yâtah. Sînski aik. Give me my change.

wirika  n.  raudal; remolino. warbra. whirlpool. § Wassik balna ya wirika isau watah watah ka. Los ríos tienen muchos raudales. (cf. puruka)

wirimak  n.  (wiri©mak) [modern; man] botón (de radio). warbaika dukia (ridiu, grabadura). knob (on radio).

wirinaka  vt.  (wiripi) 1. torcer; retorcer; oprimir torciendo. warbaia. twist; turn; swivel; wring. § Waki ya ampa wirinaka pan itman pih yang kânaka? Plâtu ba nahki warbaia sapa sip sma ki mairikaia?
® wiripi lânaka  evt.  (wiripi lâti) warbi lakaia. turn s.t. around exposing the other side. 2. coquetear. triswaia. flirt with; court. § Yang yau û as kau yawayang, yal as wirinaka waltayang. Me voy hacia aquella casa a coquetear a una mujer.
® kal wirinaka  vr.  (kal wiripi) coquetear; flirtear. kût takaia. flirt together. § Yal balna al karak kal wiridai. Mairin nani waitna wal kût takisa.

wiringdanaka  vi.  (wiringdi) inflarse; ahuecarse. nuhaia puskra bâku. inflate; become inflated; bloat.

wiringka  a.  (wiriringka) abotagado; demasiado lleno. nuhan; yahpa; puskra. bloated; inflated; overfull.

wiringnaka  vt.  (wiringpi) inflar. nuhkaia. bloat; inflate. § Itnus ya simin kau watyam kau yaska wiringpai, bûna bik alas sudatpai. Mutrus ba kyulh ni alkuma taim byâra nuhkisa, klî sin silp sripkisa.

wirunaka  vi.  (wiruti) arrugarse al encogerse; avellanarse. sripaia; sriwaia; srawaia. shrivel; dry out (green wood or unripe fruit). § Pan makka bataka balna ya burhwai kau wirutai, kat siuka sa dai bahangh it yamka lalahtasa. Dus mâ kura nani ba dakbuya taim sripisa, kan tilwan apia kan ba mihta sip pain sukwras. § Yâmanh bataka balna ya ûkatak takat ya baraspi pulka buhti wiruti lalahtai, alas siuka sa bahangh yapa kau it ka lalahnaka. [?] [?]

wirusdanaka  vi.  (wirusda) (var. wirusnaka) cerrar los ojos. nâkra prâkaia. close eyes. § Mikdiki wirusdikda. Naikra prâkri. Cerré los ojos.

wirus(ka)  a.  (wiruruska) con ojos cerrados. nâkra prâki brî. with eyes closed. § Yang mikdiki wiruska lau yang. Yang naikra prâki îwisna. § Alas wirus tung ka. Witin nâkra prâki taukisa. § Yang wirus yang. Yang naikra prâkisna. § Mining wirus yak. Yawan nâkra prâkisa. § Yangna balna mikdikina wiruruska bang yangna. Yang nani naikra prâki îwi banghwisna.

wirusnaka  vt.  (wiruspi) cerrar ojos. nâkra prâkaia. close eyes. § Makdama wiruspah! Namkra prâks! ¡Cerrá los ojos! (n.eq. taihnaka)

wisam  1. a.  (wisasamka) (var. wisamka) nuevo; reciente. râya. new; recent. 2. adv.  hace poco; recientemente. bisi(wra); bisi kat. just now; recently. § Wisam wikda. Bisiwra balri. Acabo de llegar. I just got here.

wisamnaka  vt.  (wisampi) renovar. râya daukaia. redo; renovate; restore; make new. § Bukkitak umana bungpida âka biriwat âti wisampikda. Bukki almuk takan na tîp mangki râya daukri. § Yaka alka ya kûkahki wayaka ihyawi wisampi ihwi yâtarang. Baha waitnika ba kukiki lilkika brihwi râya dauki brisal aikbia.

wisingka  a.  (wisisingka) saliente; protuberante. tatwa; kwâwra (kyâma). pointy and protruding. § Muih balna as as ya tapakana wisingka lau lau ka; yaka balna yaka tapakana ya waya tunak kaupak papdi wî bungpang. Upla nani kum kum ba kyâma kwâwra sa; baha nani ba ai kyâma nani ba ai lal wina kwâwi bal takan ba. (cf. tapawising)

wisirka  a.  (wisisirka) klangwi. protruding. § Yang yâkimak ya pan wisisirka makasikka ya sara pak daktuting. Yang naisla ra dus ailal klangwi ba plâyak dakbaisna. [NOTE: only applies to burnt land with protruding stems]

wisnaka  vt.  (wispi) azotar; castigar; pegar; batir. wipaia; wiapaia; klâla yâbaia. whip; lash; spank. § Alas yâ wispida. Me azotó. § Mâmah ya bakaka kau wispai. Yâpti ba ai luhpia ra klâla yâbisa. La madre le pega a su hijo.

wispilpil  n.  (wis©pilpil) [orn] gavilán cangrejero; yaulí . wahtatak; wispilpil. common black-hawk; crabhawk . [ACCIPITRIDAE] Buteogallus anthracinus.

wistak  n.  (wis©tak) [orn] tangara lomiescarlata; sargento; rabadilla tinta; terciopelo; sangre de toro. mâkapauhpau. scarlet-rumped tanager. [THRAUPINAE] Ramphocelus passerinii.

wisukka  a.  (wisusukka) (nâpa) yari, bîla wina pâwi taki ba. extra-long and protruding from mouth (tooth). § Yapu ya kanas ituwai kau anaka wisukka pâtai. Kâras ba kau târa taki taim nâpa ba yari bîla wina pâwi takisa.

wisurdanaka  vi.  (wisurdi) estar guindando; guindarse. aipamaia. suspend oneself by grasping higher object. § Lauk ya wisurdi wâlik tungwai. Wakling ba aipami bâman taukisa.

wisusu  n.  (wisu©su) [mam] [Nahua. pezotle (coati)] pizote; coatí. wistiting. coati. quash; squash . Nasua narica. § Wisusu ya nangkatak subing palka ka. Wistiting ba kâkma tatwa pali sa. El pizote tiene su hocico desplegado.
® wisusu aslah  n.  (wisu©su aslah) [mam] pizote solo. almuk asla. coatimundi. Nasua narica. § Wisusu aslah ya dutka palka ka, sûlu luih îtai. El pizote solo es muy malo, incluso mata a los perros.

wit  n.  (wit©) fin. tnâta. end. § Witka kau yang pâpka paptikda. Finalmente logré abrir la puerta.

wît  vs.  colgante; pendiente; suspendido; flotante. aipami; âwi. floating (sg.); hanging (sg.); suspended (sg.). § Yakau mukus as sikka wît ka. Por allá está flotando una nube grande.

wîtang  n.  (wî©tang) [entom] oruga; gusano. lîwa. caterpillar; worm; grub. § Âka wîkatang wati rumparing. Botaré esta aruga agarrándolo. § Wîtang yak liptai kau dalaka palka ka. Cuando el gusano se nos pega duele mucho.

witdanaka  vi.  (witdi) mecerse. aiwauhwaia. swing (in hammock, swing); rock (in chair); sway. § Wah yau âwi witdi isdanînah; wahka ya dakwarang. Slâmika ba ra dimi aiwauhwi puli banghwpara; âwa ba dakwbia.

witikdanaka  vi.  (witikdi) contorcerse; retorcer el cuerpo. witipwaia; witikwaia. squirm; writhe; twist; contort self. § Kahma as wati tingka kalka sitdida kût ya witikdi îruti kût ka. Kakamuk kum alki mihta mîna priski swin prâwi ba witikwi plapaia prâwisa. The iguana that is lying their with its feet tied up is squirming trying to run away.

wîtnah  n.  (wît©nah) [modern; man] mecedora. sîr wauhwaikira. rocking chair.

witnaka  1. vi.  (witpi) faltar; acabarse; terminarse. apaia; danh takaia. end; run out; be used up; be exhausted; come to an end. § Damai kaupak asangki kau yawing atti, katka mahaki waska witpang dai bahangh it yawasing papas kau mîdikda. Nahwala wina tawanki ra wâri kaia kan, kuna gyaski danh takan kan bara sip wâras lila ra takaskri. I would have arrived at my home town yesterday but my gas ran out and I got stuck half-way. § Âka tukka âka it witpasa. Este trabajo no quiere terminar. § Dî witnaka ya yamka sa ka. Diara apaia ba pain apia sa. 2. vt.  (witpi) terminar. danh daukaia. finish; exhaust; use up. § Waski luih dihi witpikda. Laya sut dih danh daukri. I drank all my water. (syn. rauhnaka) 3. vt.  (witpi) mecer. wauhwaia. swing; rock. § Baka amak wah kau âting wît ya witpi atam ami wît atangh; witpasaman laih muhdarang. Tuktan yapi ba slâmika ra mangkri ba wauhwi bas yapi kabia; wauhwras sma kaka râwbia.

wîtubak[ks]  n.  (wî©tubak) [bot] bijagua negra [jc]. black bijagua.

witwanaka  vi.  (witwi) estar flotando; estar colgando; estar suspendido. aipamaia; âwaia. be floating; be hanging; be suspended. § Was baka ya paras kiptai bahangh witwanaka yamka ka. El río corre fuerte y por eso es bueno para flotar.

wiuh  n.  (wiuh©) [modern] suerte. luk. luck; fortune. § Muih dudutka balna ya wiuhkana isau watah laih îradak âtmalh wîpi kuihsa atrang. Upla saura nani ba luk ailal brî kaka plapka pulis nani blîki alkbia apia. If criminals have a lot of luck the police won't catch them when they are running away.

wîuh!  interj.  âih!. ouch!.
® wîuh atnaka  evi.  (wîuh ati) gritar en dolor. kisbaia. shout in pain.

wiuhka  a.  (wiwiuhka) ikiswan. messy; random.

wiuhnak[ks]  n.  (wiuh©nak) [bot] palma de escoba [jc]. small palm with no spines on leaves but bad spines on stalks coming out of trunk apex and on trunk. [PALMAE].

wiuhnaka  vt.  (wiuhpi) desarreglar; desordenar; trastrocar; echar a perder. ikiswaia; slingbi yakabaia. disarrange; mess up; throw into disorder or disarray. § Yaka baka ya wî âwi aitak balna ya wiuhpi yawada. Baha tuktika ba bal dimi wauhtaya nani ba slingbi yakabi wan. (cf. kurunaka)

wiunak  n.  (wiu©nak) [bot] pahra tangnika. tree which flowers in December.

wiunaka  vi.  (wiupi) (var. wiyunaka, uyunaka) chiflar; silbar. wasbaia. whistle. § Wai skul ûka kau wiupida? ¿Quién chifló en la escuela? § Mâdi pukka laih âguguh as wiunaka atring. Tendré que silbar una canción esta noche.

wiya  n.  (wiya©) [mam] guardatinaja; tepescuintle; guardiola; paca. ibihna. paca; spotted cavy. gibnut; givenot [?]. Agouti paca. § Wiya ya pukka wâlik bungpi dî kasya. El tepescuintle sólo sale de noche para comer. § Wiya ya was anakat kau umitdai palka ka. Ibihna ba lî munhtara kuswa dimi pali sa. El tepescuintle (guardatinaja) se adentra en el agua como jicotea.
® was wiyaka  n.  (was© wiyaka) [mam] liebre [?]; grisón [?]. kukiangka. grison [?]; large brown water rodent. Gallictis vittata [?]; Grison vittata [?].

Wiyawas  nprop.  nombre de un lugar cerca de Karawala. Sâni Tingni. Name of place near Karawala.

wiyunaka  vi.  (wiyupi) (var. of wiunaka)