- P -

  1. a.  igual. wal bâku. equal; same. § Muih yûhka balna as as ya pan yûhka karak pâ alawadai. Algunas personas altas crecen lo mismo como un árbol alto. § Yang bakaki âka pumtikda kanas yûhka, katka taling kau pâ âduh. Yang luhpi na lûkri kau yari sa, kuna pain kaikri taim, wal bâku na.
® pâ yapa  ea.  semejante. wal bâku mâpa. similar but different in degree. § Pâ yapa, katka pâsa. Wal bâku mâpa, kuna sîm âpia. It's similar but not identical. § Yang ûki âka wahaiki ûka karak pâ yapa ka. Yang waitla na muihki wâtla wal bâku mâpa sa. My house here is kind of like my brother's house. 2. n.  (pâ©) [man] nivel (instrumento). libil. level (tool).

¹pah  vs.  ganas. dauki. particle used in expressing desire or urge. § Yang kastik pah ka. Yang plun pin ai daukisa. I feel like eating. [NOTE: can be replaced by yapa: Kastik yapa ka.] (ant. sah)

²pah  n.  (pah©) 1. lugar. plîs. place. § Pah yamka palka as waltayang ûki yamnaka. Busco un lugar perfecto para construir mi casa. 2. hoyo; hueco; agujero; interior. unta; bîla. hole; cavity; inside. § Yakiski ûka ya yamka sa, pah isau watah ka tunak pas ya. La casa de mi sobrina no es buena, tiene muchos hoyos en el techo. § Man tapama pahka kau tingma âtanih. No introduzcás tu dedo en (el hoyo de) tu oído. 3. [anat; slang] ano. slabla; wan unta. anus. § Pahni manah bâ bungpai. Wan unta bak ku kâna takisa. Feces comes out through our anus.

pahka  ncons.  (pah©) 1. (form of pah) lugar de; sitio de. plîska; wâtlika. place of; stead of.
® pahka kau  encons.  (pah© kau) en vez de; en lugar de. plîska ra; wâtlika ra. instead of; in place of.
® pahka kau ânaka  evt.  (pahka kau âti) reemplazar con. wâtlika ra mangkaia. replace with; put in place of. § Muih as tukka kaupak bungpai kau pahka kau wâk ânaka. Upla kum warkka wina swisuya taim, wâtlika ra wâla mangkaia. Cuando una persona deja su trabajo, se pone otra en su lugar. 2. espacio; vacío. bîla. space; emptiness; void.
® pahka ânaka  evt.  (pahka âti) {1. pahki ânaka} dar de comer; alimentar. dakakaia. feed. (syn. pahkânaka)
® pahka wâlik  n.  vacío. bîla man. empty. § Û bahka yamka yamna wît yau dî pûna lau ka atdak yawing kat, pahka wâlik dî âisau. En esa casa grande me han dicho que metieron muchas cosas, pero al llegar estaba vacía, no había nada. 3. (eqv. pahka labankaka) anchura; ancho. bîla; bîla tanhtika. width. § Wassik pahka ya itukwâna bahangh, wing lautai kau was lamatpai palka ka. Âwala bîla ba târa sa ba mihta pâsa krawi taim rîp taki pali sa. Because the river is very wide, when the wind blows there are big waves. § Yâmamak pahka ya ampas yûhka watah ka. ¿Qué tan ancho es tu huerto? § Waskasik pahka ya sikka pih yaka sa kat baka pih? Âwalka bîla ba târa sa ki apia sîrpi sa ki? Is the river wide or narrow?
® pahka baka  en.  (eqv. pahka bisika) angosto. bîla sîrpi. narrow.
® pahka sikka  ea.  ancho. bîla tara. wide. § Mining wasnisik ya wassik luih karak tâkat pahka sikka ka. Nuestro río es más ancho que todos los ríos.

pahkânaka  vt.  (pahkâti) [ < pahka ânaka] {1obj. yâ pahkânaka} dar de comer; alimentar. dakakaia. feed. § Muih balna ya dî isau lahdai lau ka mining kau yak pahkânaka. Upla nani ba diara ailal pali pyâkisa yawan ra wan dakakaia. The people are cooking a lot of food to feed us. § Yang amiki pan katkatâramah balna kau am wâlik pahkânaka waltai ka. Mi hermana sólo quiere alimentar a sus pollos con maíz. § Kusih aidi sâk ya kasna pahkâtah. Da de comer al chancho que está gritando.

pahkas  n.  (pah©kas) [med] caries. sihsi. tooth decay; caries. § Baka ya anaka as kau pahkas watah ka; yapa bahangh dalaka watah ka. Tuktan ba nâpa kum ra sihsi brîsa; bâ mihta lâtwan brîsa. The child has tooth decay in one tooth; that's why he's in pain.

pahmat  n.  (pahmat©) cementerio; tumba. raiti. cemetary; grave. § Sau as as balna kau pahmat tuknaka waldasa. En algunos lugares no quieren cavar tumbas.

pahnaka  vt.  (pahti) clavar; apuñalar; herir con arma punzante. sâbaia. stab; pierce; shoot. § Yâ pahtida. Me clavó. § Alas balna biri biri kuhbil karak pahdida. Ellos se apuñalaron mútuamente con cuchillos. § Mâdi pukka wiya as sukpi pahnaka waltayang. Esta noche deseo alumbrar y cazar una guardatinaja.

pahra[ks]  n.  (pah©ra) [bot] palo de leche [jc].

pai  n.  (pai©) [bot] papa. pitita. potato. § Pai ya muih luih kasnaka waldai. Todo el mundo quiere comer papas.
® pai lalahka  [bot] camote amarillo; batata amarillo. tâwa lalahni. sweet potato.
® pai lumakka  [bot] camote morado. tâwa pauni; balyanhta. (syn. pai pauka)
® pai lumakka yapa  mod[bot] morado. palyanhta (mapla). purple. § Awangki kahkalu ya pai lumakka yapa ka. La camisa de mi tío es de color morado.
® pai pauka  [bot] (syn. pai lumakka)
® pai pihka  [bot] camote blanco. tâwa pihni.

paih  excl.  aih!. ouch!. . def. Dî dalaka yak laktai kau, ``paih!'' atwai. Diara lâtwan wan uli taim, ``paih!'' wisa.

pak  eadv.  todo de un número. sut. each of the.
® bû pak  ambos. walsut. both.
® bâs pak  todos los trés. yumhpa sut. all three.
® luih pak  todos; todo. alsut. every; all. [NOTE: may be related to paknaka]

pakit  n.  (pakit©) [Eng. pocket] bolsillo. pakit. pocket.

¹paknaka  vt.  (pakti) agotar; gastar; perder completamente. sut tikaia; danh munaia; danh takaia. exhaust; expend completely. § Kasna ya âisau laih, muih luih îwi pakdarang. Si falta comida, la gente perecerá. § Lihkiwan lukti paktikda. Lalhki sut tikri. Gasté todo mi dinero. I blew all my money.
® îwi paknaka  vic.  (îwi pakti) extinguirse. prui tîwaia. die out; become extinct. § Yaka îwaika ya Karawala kau lakwarang laih, yangna balna luih îwi paktaringna. Baha sikniska ba Karawala ra îwbia kaka, yang nani sut prui tîwi banghwamna. If that disease reaches (descends on) Karawala, we will all die out.

²paknaka  vt.  (pakti) tallar; esculpir; cencilar; acepillar; excavar (pipante). karbaia. carve; plane. § Alas kuringka paktai. Él cepilla su cayuco. § Wahai, kuring pakti yâ sumaltah. Hermano, enseñame a cepillar un cayuco. § Pan karak kuring pakdai. Con madera se hacen (tallan) los cayucos.

³paknaka  vt.  (pakti) cubrir (con tela). palkaia. cover (with cloth).

paknaka [4]  
® kal paknaka  vr.  (kal pakti) encontrarse; reunirse. asla takaia. meet; gather. § Muih luih kal pakti yul bauti talnaka. Reunirse toda la gente para discutirlo. § Yang îwasing laih bûna kal pakwarang. Si yo no muero, nos encontraremos otra vez.
® kal pakti  vprox.  juntos; juntamente; en junto; en conjunto; todos en una sola vez. aikuki; bakahnu; aipaski. together; all together; in unison.

palang  vs.  colgantes; pendientes; suspendidos; flotantes. âwi banghwi; aipami banghwi. hanging (pl.); suspended (pl.); floating (pl.). § Yalau balna panka kau isau palang ka. Manggu nani dûsara ailal aipami banghwisa. There are many mangoes hanging in the tree. (syn. dul dul) [NOTE: if floating in water, cannot be floating free in current, but can be being towed by a boat for instance. This restriction applies to dul dul and wît also.]

palanh  n.  (palanh©) [bot] guarumo. planh; plangh. trumpet tree; cecropia tree. Cecropia sp..
® palanh muihka  n.  (palanh© muihka) [entom] hormiga guarumo; hormiga Azteca. planh puhpuka; planh pâpka. cecropia ant; Azteca ant.

palankuah  n.  (palan©kuah) [herp] tortuga guarumera de monte; tortuga pecho quebrado . sahwring; ahtak munhta. wide-rimmed turtle .

palka  1. a.  verdadero; mismo. pali. real; true. § Yan mâka palka ya tâ yûhka wâtduting. Mañana mismo voy a viajar un camino largo. 2. adv.  muy. pali. very.

¹palkaka  ncons.  mayor parte de. aihkika. most of.

²palkaka  n.  derecho. raitka lâka. right. (cf. raukaka)

¹pamka  a.  (papamka) angosto; ceñido; apretado. pamni. tight; narrow. (cf. titiska)

²pamka  n.  (pam©ka) [mam] {pamkiki} danto; danta; tapir. tilba. Baird's tapir; mountain cow. Tapirus bairdii. § Pamka ya ûkatak tubakka yamka palka watah ka. Tilba ba ai tâya twakni pain pali brîsa. El danto tiene piel bien espesa. The tapir has nice thick hide.
® pamka kalka[ks]  n.  (pam©ka kalka) [bot] bejuco de mono [jc]. tilba mîna. plant with large dark red flower with giant snakelike scaly stalk (.5m long, 3cm dia.).
® pamka kasnaka  n.  (pam©ka kasnaka) [bot] tilba pata. poppy-like plant.
® pamka panka[ks]  n.  (pam©ka panka) [bot] árbol comenegro [jc]. ironwood [?] . Dialium guianense.

pamkih  n.  (pam©kih) [mam] caballo. âras. horse. . def. Dî mak lulungka as takat kau ilwi muih ya rihwadai. Daiwan tîm kum pûra ra upla ba uli tauki banghwisa. § Pamkih îringka ya papaki laih ilwanaka waltai. Âras plâplapra ba rapiki lika ulaia wânt sa. Mi padrastro desea cabalgar el caballo corredor. § Pamkih ya paraska îrai, urupdanaka yûhka watah ka. El caballo corre rápido, es largo de respiración.
® pamkih baka  n.  (pam©kih baka) [mam] potro. âras lupia. colt; pony.

pamnaka  vt.  (pamti) pamni daukaia.

¹pan  n.  (pan©) [bot] árbol; planta; arbusto; hierba. dûs. tree; plant; bush; shrub. § Pan itukwâna ya yamkaka, dî mahka yak âtai: malka yak âtai, kuh bik yak âtai, kuring yak âtai. El árbol grande es bueno, nos da muchas cosas: nos da sombra, nos da leña también, y nos da el cayuco. § Pan karak muih ya û yamdai dapi bik kuring yamdai. Dus wal upla ba utla mâkisa, bâku sin dûri daukisa. Con los árboles construyen casas y también hacen cayucos.
® pan bâpah  palo hueco. dus unta. hollow log.
® pan ingpang  n.  dus lâwra. dried out (rotten) log.
® pan pihka[ks]  n[bot] acetuno [jc]; aceituno. dus pihni [tw]. aceituno. Simaroumba amara [?]; Simarumba glauca [?].
® pan walapka[ks]  n.  (pan© walapka) [bot] alcanfor [jc]. camphor tree.
® pan wingka[ks]  n.  (pan© wingka) [bot] carol montero [jc]. yâyapra [tw]. plant or tree with pleasant-smelling yellow flower.

²pan  compl 1. que si; ora. sapa. whether. § Ampas kulparang pan yawi dakah. An kulkbia sapa wî wâls. Go ask him how much he'll charge. § Mâdah pan, pukka pan, ampa ampa yawaring. Kâkna sapa, tihmia sapa, nahki nahki sin wâmna. Ora de día, ora de noche, me iré. Whether by day or by night I will go no matter what. 2. en cuanto a. sika. as for. § Yang pan yapa yultasing dai, katka alas pan yapa yultida. Yang sika bâku aisaras kapri, kuna witin sika bâku aisin. As for me, I never said anything like that; it was he who said it. 3. depende de; es X quien. sika. it's up to; it's X who. § Man pan. Man sika. It's up to you. (cf. iduh)

pânaka  vi.  (pâti) crecer. pâwaia. grow. § Am yamka pâtai. El maíz crece bien.

pan âwas  n.  (pan© âwas) [bot] viriola; palo de sangre; balí . bahnak. bloodwood tree. [MIRISTICACEAE] Virola koschnyi. § Pan âwas yaka kîdak karak daknaka munka palka ka. El palo de sangre es fácil de cortar con hacha.

panbah  n.  (pan©bah) [man] pata de gallina (asiento); banquito. bints; sulati. stool (hen's foot); bench. § Panbah baka ya lauwanaka as bisika palka ka. El pata de gallina es un asiento muy pequeño.

pang  n.  (pang©) [Span. pan [?]] tamal. tamal. tamal.
® am pangka  tamal de maíz. corn tamale.

pangdam  n.  (pang©dam) yultamal. sweet tamal. § Pangdam ya ambata kaupak wâlik yamdai. Yultamal ba âya kura wina bâman daukisa. Sweet tamal is made only with green corn.

pânh  n.  (pânh©) [man] estaño; hojalata. pân. tin; any thin soft sheet-metal that may be shaped.
® pânh aranka  [man] barril. drum. drum. § Pânh aranka ya âtam was watangh. Meté el barril para que coja agua.

paniki  n.  (pani©ki) [bot] ceiba; palo de algodón. sisin. silk-cotton tree; kapok tree. [BOMBACACEAE] Ceiba pentandra. § Paniki ya pan itukwâna ka. La ceiba es un árbol. § Paniki ya pan as munka katka itukwâna pâtai. Sisin ba dus kum swapni sakuna kwarika pâwisa. La ceiba es suave pero crece muy grande.

pan itukwâna  n.  (pan© itukwâna) árbol. dus târa. tree.

panka  (pan©) 1. ncons.  árbol de; tallo de. dûsa. tree; stalk. 2. num.  cien; ciento. handat; andat; dûsa. hundred. § Damai mâka muih panka as yapa dî launa yawaning dai. Ayer como cien personas fueron a sembrar (poner cosas). § Muih panka bû wâna. Vinieron doscientas personas. Two hundred people came.
® panka itukwâna  encons.  mil. tausan. thousand.

panka pihka  n[man] cigarro; cigarrillo. sigarit. cigarette.

pankarasmak  n.  (pan©karasmak) [bot] cordoncillo; árbol parecido al alcotán pero mas grande. lûlabakbak. Spanish ela . Piper jacquemontianum.

pankirabu  n.  (pan©kirabu) [orn] saltarín cuelliblanco; bailarín; pistolero. taipraita. white-collared manakin. typewriter bird. [PIPRIDAE] Manacus candei.

panlalah[ks]  n.  (pan©lalah) [bot] arbolito matarroncha [jc]; achotillo [?]. dus lalahni; samu; sus dûsa. tree with yellow latex which is used to combat ringworm or skin whelts [?]. Vismia mexicana [?]. (syn. paumaba, [?])

panlâs[ks]  n.  (pan©lâs) [bot] algodón [jc]. kuhlang [tw].

panmak  n.  (pan©mak) (var. pan makka) fruta; nuez. dus mâ. fruit; nut; seed crop. § Panmak isau launaka ya yamka palka ka. Es bueno sembrar muchas frutas. § Panmak ya bataka kau laih muih kasdasa. La fruta no se come cuando está verde (tierna). (n.eq. dîmak)
® panmak ûkatak  n.  (pan©mak ûkatak) piel de fruita; cáscara de nuez. dus mâ tâya. fruit peel; nutshell.

panpirih  n.  (pan©pirih) [man] crucifijo; cruz. dus prihni. crucifix; wooden cross.
® panpirih mâka  n.  viernes. praidi. Friday.

pansah  n.  (pan©sah) alhni (dus). fork in tree or stick.

pansak  n.  (pan©sak) [bot] especie de palma sin espinas. silina. type of small thornless palm. [PALMAE].

pansang  n.  (pan©sang) palanca; palo; rollizo; garrote. langlang; kahra. pole; stick. § Pansang bû dakti kuring kau âti yâta lauting. Cortá dos garrotes y metélos dentro del pipante para que me siente.

pan tingka  n.  (pan© tingka) rama. dus tnâwa. branch. § Pan tingka îwang balna karak yal balna kuh bîdai. Con las ramas secas, las mujeres prenden fuego. § Pan tingka ya bahwai kau, baska balna ya luih auhdi lâwai. Dus tnâwa ba krîki taim, wahya nani ba sut yakawi luisa. Al quebrarse las ramas de un árbol, todas las hojas se caen.

pan ûkatak  n.  (pan© ûkatak) corteza de árbol. dûs tâya . bark. § Pan ûkatak taknaka. (Hay que) quitar la corteza. § Pan ûkatak karak dî basta yamdai. Dus tâya ba wal sîka daukisa. Hacen medicinas con la corteza de los árboles.

panwakal[ks]  n.  (pan©wakal) [bot] palo de lagarto [jc]. kyâya dûsa. large tree which has spines when young.

panwakar[ks]  n.  (pan©wakar) [bot] colepava [jc]. bilabila [ks]. small tree with ridged or fluted trunk, used for making harpoons. Cupania rufescens.

panwas  n.  (pan©was) [bot] árbol San Juan; palo de agua. yamari. Saint John (tree). Vochysia guatemalensis.

pâp  n.  (pâp©) [modern; man] puerta. dûr. door. § Pâp manah wî âwah; ûmak manah laihsa. Durku bal dims; windar ku lika apia. Vení entrando por la puerta, no por la ventana.

papa  n.  (papa©) [kin] padrastro. rapia; aisatka. stepfather. § Yang papaki laih sûlu isau watah dai, dî îtingka palka dai. Mi padrastro tenía muchos perros, eran muy cazadores.

pâpangh  n.  (pâpangh©) [kin] padre; papá. aisa; papa. father; dad. § Muih luih ya pâpangh watah ka. Todo el mundo tiene padre. § Pâpanghma âyauh tukwai? ¿Dónde trabaja tu padre? § Yang pâpanghki kau dalâka palka talyang. Quiero mucho a mi padre.
® pâpangh balna  npl. (pâpangh© balna) [kin] padres. papa nani. parents.
® pâpangh yalka  n.  (pâpangh© yalka) [kin] madrastra. aisa maya. stepmother. § Pâpangh yalka as as balna ya bikiskika balna kau dalaka ka. Aisa maya kum kum ba ai tuktika nani ra lâtwan sa. Algunas madrastras quieren mucho a sus hijos. § Pâpangh yalka ya, dalaka yak dahya bahangh, biri bik dalaka dahnaka. Como nos ama la madrastra, hay que amarla de vuelta.

pâpanghni  12cns. n[rel] (form of pâpangh) Dios. wan aisa; dâwan. God.
® pâpanghni sûwang mâka  n.  navidad. krismis. Christmas.
® pâpanghni sûwang waikaku  n.  diciembre. krismis kâti. December. § Pâpanghni sûwang waikaku kau ya muih luih ya audadai palka ka. Todo el mundo celebra el mes navideño (diciembre).

papas dakti lâwanaka  vic.  tomar un atajo. lilak dakwi luaia. take a shortcut. (eqv. lîklah dakti lâwanaka, tiriska lâwanaka) (ant. tarika lâwanaka)

papas kau  p.  (var. papas kat) entre; en medio. lilapas(ra). between; in the middle.. § Baka ya papas kau ihi amanau. Duerman con el niño entre los dos. § Amima kau anu ya papas kat bukpi âtah. Cortá el coco en medio para tu hermana.

pâpbah  n.  (pâp©bah) [modern; man] portón. gît. gate. § Tûruh ya pâpbah manah âwang dapi watdi yâ manah bungpi yawada. Bîp ba gît bak diman bara klî bak taki wan. La vaca entró por el portón y salió de nuevo por el mismo. The cow went in through the gate and went back out that way.

papnaka  vt.  (papti) abrir; destapar. bukutbaia; kwâkaia. open; uncover; take lid off. § Suba kau dî lahti dâpikda ya paptatik sah ka. No quiero destapar lo que dejé cocido en el caldero. I don't want to uncover the food that I left cooking in the pot. § Tinit yulnaka ûka ya dislah luih kau yawi paptayang. Yo voy a abrir la iglesia todas las mañanas. Every morning I go and open up the church.

pâpta  n.  (pâp©ta) [bot] tique . papta; kangku. papta . [PALMAE] Acoelorraphe wrightii. [NOTE: compare with ukung]

pâp talingka  en[modern] portero. dûr marsin. doorman. § Pâp talingka ya pâp kau sâk ka tinit yulnaka âkatka kau. Dûr marsin ba dûr ra buisa prias awarka taim. The doorman stands at the door during prayers. (syn. pâp mak dâtingka)

para  más o menos; como; aproximadamente. mâpa. roughly; about; more or less; sort of. § Bluefields ba Juigalpa yapa para ka. Bluefields ba Juigalpa bâku mâpa sa. Bluefields es más o menos como Juigalpa. Bluefields is kind of like Juigalpa. § Juigalpa katka waya sikka para ka, Bluefields karak. Juigalpa kau wria târa mâpa sa, Bluefields wal. Juigalpa is just a bit bigger than Bluefield. § Yang ulniki panka katka waya yûhka para ka. Yang pinsilki kau wria yari mâpa sa. My pencil is a bit longer. § Dislah para kau wing. Tîtan mâpa ra balri. I came around sunrise.

paranghnaka  (paranghta) tragar (líquido). kwatbaia; langkaia (diara lâya). drink; swallow (liquid). § Paranghtikda. Kwatbri. § Parangh dapikda. Kwat munri. § Dî waska isau ihi parangh danaka. (Hay que) tragar teniendo mucho líquido. [NOTE: compare with uknaka]

paras(ka)  a./adv.  (pararaska) rápido; veloz; fuerte (lluvia, sonido); ruidoso; con dureza. isti; karna. fast; quick; heavy (rain); loud; harsh. § Paraska wâra. Vení rápido. § Pamkih ya paraska îrai. El caballo corre rápido. § Mâdi yâkimak kau yawakuh ating kat was paraska lautai bahangh yawasing. Cuando estaba por ir a mi milpa hoy, no fui por causa de la lluvia fuerte.

parasnaka  v./n.  (parasti) saludar; saludo. lâkula daukaia; lâkula. greet; greeting. § Manna balna kau parasnaka sikka as mâ sihpayang. Les mando a ustedes un gran saludo.

parin  n.  (parin©) [man] azuela. ats. adze; adz.

parubi  n.  (paru©bi) [kin] hijo/a menor. plâsni. youngest child.

pas  dentro; interior. tîla; bîla. inside of; interior.

pasbah  n.  (pas©bah) {1. paskibah} medio; mitad. bukbaik; bakriki. half. § Yang kasauh makka ya pasbah wâlik laih waltasing; luih waltayang. Yang kasau mâ ba bukbaik bâman lika wânt apia; sut wânt sna. Yo no quiero sólo la mitad de la fruita del marañon; quiero todo. § Wahaiki karak dî as yaktikdana dapak pasbah pasbah ihikdana. Mi hermano y yo encontramos algo y lo tuvimos de medio a medio. (cf. pastirh)

pas bîtah yau  adv.  en el interior. bîla tanira. inside. § Saupah bahka tukping lau pas bîtah yau malai dutpi pûting lau ka. En el hoyo grande que excavé hay yuca que arranqué.

pas kau  p.  (paska kau) dentro de; en; entre. bîla ra; bîla tanira; tîla ra. inside; in; between; among. § Yang û pasyau âwaring. Entraré en la casa. § Yang muih isau pas kau tungwi taling bahangh waya kang lâwayang. Como anduve entre mucha gente, entiendo un poco.

pasnaka  vt.  (pasti) sacar rascando. witkaia. sweep out; scrape out. § Muku û pas kau lau ya pan karak pasti yakti yâtah. Sukling utla bîla ra ba dus wal witki sâki aik. Sweep out the toad that has entered the house.

paspas  n.  (pas©pas) [man] lancha. tuktuk. launch. § Paspas baka as watah yang sau murunaka dîka. Tengo una lanchita para acarrear arena.

pas sahnaka  vt.  (pas sahti) partir; rajar. tar baikaia. split. § Anu ya pas sahnaka waltayang. Quiero rajar el coco.

pastang  n.  (pas©tang) [mam] 1. oso hormiguero; oso caballo. wingku târa. great anteater. Myrmecophaga sp.. § Pastang ya saupah itukwâna balna kau wâlik mîdai. El oso hormiguero vive exclusivamente en hoyos grandes. § Pastang ya damaska pas kau ya kîki ûka wâlik walti tungwai. Wingku ba unta byâra ra pâpu wâtla bâman plîki taukisa. El oso hormiguero sólo anda en busca de hormigueros. 2. perico lerdo; oso colmenero; oso hormiguero. wingku sîrpi. lesser anteater. Tamandua tetradactyla; Tamandua mexicana.

pastirh  n.  mitad; medio. tarbaiki. half. § Malai as dâtam watah man ya pastirh wahaima kau âtah. Dale a tu hermano la mitad de la yuca que tenés asada.

patdanaka  vi.  (patdi) reventarse. baiwaia. rupture; pop.

patli  n.  (pat©li) [modern; man] botella. batil. bottle. § Patli arungka yapa urum bakantikda. Batil walhwal bâku prais wâru atkri. Compré como cuatro botellas de ron.

patnaka  vt.  (patti) estallar. baikaia. puncture; pop. § Tingki pas pulingtang lau lau âka âkusah karak pattuting. Mihti bîla utwan nani brîsna na sîlak wal baikaisna.

pâuh  n.  (pâuh©) [ichth] mojarra. tûba. mojarra; tuba. Chichlasoma spp.. § Pâuh ya bilam as lumakka baraska yapa ke. La mojarra es un pez negrizco. § Papaki laih pâuh kuma kahtang isau watah ka bakannaka. Mi padrastro tiene mucha mojarra salada que vender.

pâuhbul  n.  (pâuh©bul) [ichth] mojarra pequeña. krahna. type of small mojarra. § Wasdak kau pâuhbul balna isau ka. Lakun ra krahna nani ailal sa. En la laguna hay muchas mojarras pequeñas.

pauhnaka  vt.  (pauhti) clavar. sâbaia. nail; pierce. § Pâpki dutdi wauhdida ya pauhtuting. Durki daiwi kauhwan ba sâbaisna.

pauka  a.  (papauka) rojo; colorado. pauni. red. § Dî pauka yang waltasing. No quiero el rojo (la cosa roja).

paukas  n.  (pau©kas) [orn] carpintero castaño; carpintero canelo. sûkat. chestnut-colored woodpecker; cinnamon woodpecker. [PICIDAE] Celeus castaneus; [PICIDAE] Celeus loricatus.

pauluh  n.  (pau©luh) [modern; bot] caoba. yûlu. mahogany. [MELIACEAE] Swietenia macrophylla. § Pauluh lâpka ya muih luih suyudai, lâp yamka bahangh. Yûlu tâtka ba upla sut laik kaikisa, tât pain na ra. A todo el mundo le gusta la caoba porque es buena madera.

paumaba  n.  (pau©maba) [bot] leche baría; leche amarilla [?]; goma samboo. samu. samboo gum; tree with yellow latex, applied in poultices for rheumatism, and also possibly in first stages of ringworm. [GUTTIFERAE] Symphonia globulifera [?].

paumak  n.  (pau©mak) [modern; bot] tomate. tumatis. tomato. Lycopersicon esculentum. § Paumak ya kasna kau burunaka yamka palka ka. Tumatis ba plunra kiskaia pain pali sa. Es bueno freír el tomate con cualquier vianda. § Paumak ya muih luih kasdai. Todo el mundo come tomate.

paunah  n.  (pau©nah) [modern; mam] oveja; cordero. sîp. sheep. § Paunah ya dî baka as mak lulungka yamka ka. Sîp ba daiwan lupia kum tîm pain sa. El cordero es un animalito manso y bueno.

paunaka  (pauti) 1. vi.  enrojecerse; curtirse. pauwaia. redden; tan. § Yaka pankamak balna pautai lau lau ka. Baha dûsa mâ nani pauwi banghwisa. 2. vt.  enrojecer; curtir. pauni daukaia. redden; tan.

paurah  n.  (pau©rah) [orn] espátula rosada; pato cuchara; garza rosada. paura. pink or roseate spoonbill. [THRESKIORNITHIDAE] Ajaia ajaja.

payak  n.  (payak©) [orn] urraca parda; piapia. pyatka. brown jay. [CORVIDAE] Cyanocorax morio. § Muih balna asang pas kau tukwana yawadai kau, payak ya muih tali aidadai. Cuando la gente va al campo para trabajar, viéndola la piapia canta. § Payak ya damaska kau dî tali aidanaka wâlik ka. Pyatka ba unta ra diara kaiki inaia bâman sa. La urraca sólo mira las cosas y pía.

pih  compl.  marca interrogativa. ki. interrogative marker. § Pâpanghma lau pih?. Papikam bâra sa ki?. ¿Está tu papá? Is your father there? § Ai bungpida pih atyang. Dia takan ki wisna. Me pregunto qué pasó. I wonder what happened.

pihka  a.  (pipihka) blanco. pihni. white. § Âka sûkalu balna luih laih pihka. Todos estos perros son blancos.

pihmak  n.  (pih©mak) [modern; bot] arroz. rais. rice. Oryza sativa. § Pihmak ya bikiska balna kasnakana palka ka. Rais ba tuktan nani pata pali sa. El arroz es buena alimentación para los niños.
® pihmak yâkamak  n.  (pih©mak yâkamak) arrozal. rais nâsla. rice field.

pihpih  n.  (pih©pih) [ichth] especie de pez roncador pequeño y blanco. pispis; pispisya. type of small white drummer fish. § Bilam pihka baka ya auhka palka ka. El pez roncador pequeño es muy sabroso.

pîka  a.  (pipika) cerrado; extinguido. prâwan. closed; extinguished; dried up.. § Âka makdaka andih pîka ka. Naha nâkra pat prâwan sa. This eye is already blind. (cf. pînaka)

pikpik  n.  (pik©pik) [herp] rana. pikpik. frog.
® pikpik pihka  n[herp] rana blanca. pikpik pihni. white toad.
® pikpik sangka  n[herp] rana verde. pikpik sangni. green toad.

pila  n.  (pila©) [anat] costilla. tnâya dûsa; tnâya mîna. rib. § Itukibah ya pilaka dalapai. Le duelen las costillas a mi tía.

pilat  n.  (pilat©) [orn] loro frentirrojo. tauhlis; pilat. red-lored parrot. [PSITTACIDAE] Amazona autumnalis. § Pilat ya warauhwa yapa yul baunaka waltai, katka it sa, alas dau kawarai dapi uyupai. Tauhlis ba rauhwa bâku stûri aisaia wânt sa, kuna sip apia, witin bahki kikisa, bâku sin wasbisa. (syn. kayah)

pildanaka  vi.  (pildi) desconcharse; desportillarse. plinghwaia. chip; flake. § Yang labannahki âka pildanaka waltasing. Yang plîtki na plinghwaia wânt apia sna. No quiero que se desconche este plato mío. I don't want this plate of mine to flake.

pilnaka  vt.  (pilti) astillar; desconchar; desportillar. plinghbaia. chip; flake. § Labankinah piltanih! Plîtki ba plinghpara! Don't chip my plate!

pînaka  1. vi.  (pîti) cerrar [?]. prâkaia. become blind (eye); become clogged up (nose); dry up (water vein). § Mikdiki wakaslah pîtida. Naikra sait kumi aisawan (blain takan). 2. vt.  (pîti) apagar. daskaia. extinguish. 3. vt.  (pîti) cerrar [?]. prâkaia. blind (eye). (cf. taihnaka)
® mak pînaka  evi.  estar ciego. blain takaia. be blind. § Yaka muihka laih mak pînaka waltasa. Baha uplika lika blain takaia wânt apia sa. Esa persona no quiere estar ciega. That person doesn't want to be blind. § Yaka muihka balna ya makdakana andih pîtang. Baha uplika nani ba pat blain taki banghwan. Esas personas ya están ciegas. Those people are already blind. § Yaka makdakana pîtang (pîka, pipîka) muihka balna ya kal wayaka balna it taldasa. Baha blain takan uplika nani ba ai lilkika nani ba sip kaikras. § Yaka muihka makdakana pîtang (pîka, pipîka) balna ya kal wayaka balna it taldasa. Baha uplika blain takan nani ba ai lilkika nani ba sip kaikras. Those blind people cannot see their (own) pictures. § Yang mikdiki andih pîtida. Yang pat blain takri. Ya me he vuelto ciego. I have already gone blind. [NOTE: note use of kal wayaka `their own pictures'] (cf. mak pîka) [NOTE: can't be used separately, acc. to Lorinda]

pinda  n.  (pin©da) [bot] maní. pinda. peanut.

pinih  n.  (pinih©)
® pinih mâka  n.  miércoles. winsdi. Wednesday.

pîpi bâka  n.  (pî©pi bâka) [bot] matapalo; enrededora; enredadera. tîlas pata; pîpi bâka; alwani kîwka; kîwa diara ra prâwi blaki îki ba. kudzu. § Pîpi bâka laih pan takat kau balakpai, dapak panka ya baska balna luih auhdi lâwadai kau îwai. Tîlas pata ba dus pûra ra blakisa bara dûsa ba wahya sut yakawi lui taim pruisa. Kudzu wraps and blankets itself over a tree, and when all the tree's leaves fall off it dies.

pipini  n.  (pipi©ni) [entom] tábano. walmu. horsefly; deerfly; gadfly. § Pipini ya mâmâka kau bungpai. El tábano sale en el verano.

pirika  n.  (piri©ka) [ichth] {1. pirikika} diente mico. sîkuku. sheepshead . [SCIAENIDAE] Arcosargus sp.. § Pirika ya bilam as bulka ka. Sîkuku ba inska kum bulni sa.

pîririh  n.  (pî©ririh) [bot] orozul ; sintul ; sumtul . tulang; tulang wihta. small bush with aromatic root . Cyperus articulatus.

pisa  n.  (pisa©) [entom] pulga. pisa. flea.

pisabit  n.  (pisa©bit) [bot] [Cre. pissabed] (pref. tisling)

pisba  n.  (pis©ba) [bot] (var. of tisba) ojoche .

pisbâluk  n.  (pis©bâluk) [orn] garrapatero piquiestriado o piquiliso; tijo; pijol. piswal; piskwal. groove-billed or smooth-billed ani. [CUCULIDAE] Crotophaga sulcirostris; [CUCULIDAE] Crotophaga ani. § Pisbâluk ya dî baka as bisika dapak bik kusma ûkatak yapa, baraska palka ka. Piswal ba daiwan tnâwira sîrpi kum, bâku sin tâya ba usus bâku, siksa pali sa.

pisik  n.  (pisik©) [bot] árbol santo ; tempate ; quelite; piñón; planta cuya semillas son usadas como emético y como purgativo. pisik. piñon; plant whose seeds are used as emetic or as purgative. Jatropha curcas.

pîsisih  n.  (pîsisih©) [orn] [Nahua. pixixi (Dendrocygna autumnalis); Nahua. pixixil (Dendrocygna arborea)] piche; pijije común. sikli. black-bellied whistling-duck; black-bellied tree-duck. [ANATIDAE] Dendrocygna autumnalis. § Pîsisih ya alakumh yapa sa ka, kanas bisika dapak nangkatak bik lalah yapa ka. Kalka bik lalahka ka, yapa bik pukka kau buihwadai, waiku dîpihka kau. Sikli ba klukum bâku apia sa, kau sîrpi bara kâkma ba sin wria lalah bâku. Mîna ba sin lalahni sa, bâku sin tihmia ra tauki banghwisa kâti ingni ra.

pisitdanaka  vi.  (pisitdi) jugar dando volteretas. sulati tawaia. somersault; roll end over end.

pisiwit  n.  (pisi©wit) [bot] capulín [jc]; majana; majao; majagua; mecate suave hecho de la corteza de la balsa. sâni. mahoe; sani . Hibiscus tiliaceus. (cf. wahpih)

pitukdanaka  vi.  (pitukdi) patalear. blikwaia. kick around violently; flail.

prias  n.  (prias©) [rel] [Misk. prias] oración; culto. prias. prayers; worship. § Prias kau yawayam pih? ¿Vas al culto? (pref. tinit yulnaka)

pûdanaka  vi.  (pûdi)
® kal pûdanaka  vr.  reunirse. asla takaia; aipaskaia. meet; gather; conglomerate; coagulate; accumulate. § Pahka aslah kau kal pûdanaka. (Hay que) reunirse en un (solo) lugar.

puhnaka  vt.  (puhti) soplar. puhbaia. blow. § Kuh puhti sâk yang. Estoy (parado) soplando el fuego. § Kuhki ya kumdasa bahangh puhnaka waltayang. Como no arde mi fuego, quiero soplarlo.

¹puhpuh  n.  (puh©puh) [entom] gorgojo. tuhtu. weevil. § Puhpuh ya dî as wingka watah ka. El gorgojo tiene un olor.

²puhpuh  n.  (puh©puh) [ichth] pûpu [tw]; puhpuh [tw]. type of small gar (10cm).

puhti ilnaka  vic.  puhbi sunaia. blow bubble (chewing gum).

puidanaka  vi.  (puidi) entibiarse. bîtu takaia. cool; become lukewarm.

puihka  a.  (pupuihka) cómodamente cálido. bîtu. comfortably warm. § Ripka yak yamtai kau asna tubakka yak âwai kau puihka ka. Kauhla wan dauki taim kwâla twakni dimi taim bîtu sa.

pui(ka)  a.  (pupuika) tibio (comida o agua). bîtu. warm; lukewarm; tepid (food or water). § Yang waska baras ya pui(ka) dîyang. Yang kâpi ba bîtu dîsna.

puinaka  vt.  (puiti) entibiar. bîtu daukaia. make tepid; make lukewarm; cool (food or drink). § Waska baka ya waya pui(ti) dapi baka ya âtam dihang. Entibiá un poco el líquido y dáselo al niño para que lo beba.

pukka  1. n.  (puk©ka) {pukkiki} noche. tihmia. night. § Pukka kau ya muih luih ya amadai ka. En la noche duerme todo el mundo. 2. a.  (pupukka) cerrado; tapado; pegado. prâwan. closed; blocked. § Man tapama pukka pih? Están tapados tus oídos?

puknaka  vt.  (pukti) cerrar. prâkaia. close. § Yulka dasika bahangh tapaki puktida. Por ser fuerte la voz, me ensordeció (me cerró los oídos). § Alas tapaka puktang bahangh sip yâ dahsa. Por tener los oídos cerrados él no me puede oír.

pukru  n.  (puk©ru) [bot] poponjoche; pumpunjuche ; zapote de mico ; zapotón ; castaño de agua ; cacao de playa . pukru. provision bark ; provision tree ; American chestnut . Pachira aquatica; Bombax aquaticum.

pul  n.  (pul©) 1. pus. mâbyara. pus. § Kalki pas kau wakal yâwak pul îda. Entró una espina en mi pie e hizo pus. 2. savia; sarro; látex (de planta). mâka. sap; latex (of plant). § Wan luih ya pulka watah ka. Tâma sut ba mâka brîsa. Todos los bastimentos tienen sarro. § Yang kahkilu yamka kat ingkinih pulka watda ya waltasing. Yang praika pain ra siksa mâka alkan ba wânt apia. Ya no quiero mi camisa buena que fue manchada por el sarro de banano. I no longer want my good shirt that got stained by banana sap. § Wâlang panka pulka ya pihka ka, yapa bik tubuhka ka. Awas mâka ba pihni sa, an sin buhni sa.

pulingnaka  vi.  (pulingti) ampollarse; avejigarse. utwaia. blister. § Yang û laba kat tuspikda dapak tingki âka pulingnaka wâlik dai. Yang utla lata irbri bara mihti na utwaia bâman kan. My hands kept blistering when I was cutting the lawn.

pulingtang  n.  ampolla; vejiga. utwan. blister. muihki kau pulingtang watah yang ya; wîni ra utwan brîsna ba; mi ampolla; my blister. [NOTE: does not form construct]

pulka waska  ncons.  (pul© waska) {1. pulki waska } semen. mâka lâya. semen. § Al ya pulka waska watah ka. Waikna ba mâka lâya brîsa.

pulu  n.  (pulu©) [bot] flor. tangni. flower. § Yal balna ya pulu palka ya talnaka waldai palka ka. A las mujeres les gusta ver las flores verdaderas. § Pulu ya dî suyu palka ka muih luih kau. Tangni ba diara wlihkaia pali sa upla sut ra. La flor es cariñosa ante toda la gente.
® pulu waska  n.  néctar; jugo de flor. tangni lâya. nectar. § Kubalamh ya pulu waska wâlik dîya. La mariposa sólo come jugo de flor.

pululuh  n.  (pulu©luh) [ichth] {pululuhka [pululúhka]} pez basina. masmas.

pulunaka  vi.  (puluti) florecer; echar flor. tangnika baiwaia. flower; blossom. § Yang pihmak lauting, katka pulutasa dah. Yang rais mangkri, kuna kau tangnika baiwras.

pulwat  n.  (pul©wat) [modern; man] cola (adhesiva). glû. glue.

pum  vs.  pensando. lûki. be thinking. § Yang dau pum kût yang. Yang bahki prâwi lûkisna. § Mining pum yak. Yawan lûkisa.

pumnaka  1. vi.  (pumti) pensar; opinar; esperar. lûkaia. think; expect. § Muih kau dî as âti dapi bûna pumnaka ya yamka sa. Upla ra diara kum yâbisi klî lûkaia ba pain apia sa. Cuando una persona le da una cosa a otra, no es bueno volver a pensar en dicha cosa. § Yang pumtayang yan was lautarang. Pienso que lloverá mañana. § Yang pumtikda mâdi wânaka dai. Yo pensaba que iba a venir hoy. § Muih balna ai pumdai ya talyang. Veo (claramente) lo que piensa la gente. § Yang pumtikda alas mâdi wânaka dai, katka wâsa. Yo pensé que él iba a venir hoy, pero no vino.
® bûna pumnaka  klî lûkaia. have second thoughts.
® tâkat (kal) pumnaka  ev.  {1pres. tâkit kal pumtayang } pensar de antemanos; preocuparse del futuro. kaina lûkaia. think ahead; worry about future. § Wahaiki wâya atda katka wâsa sanh dapai ya yulka tâkit kal pumtayang. Muihki balaia win kan kuna balras lap tiwan ba dukiara kaini lûkisna. My brother had said he would come but he hasn't shown up and so I'm worried about what to do. 2. vi.  (pumti) preocuparse. lûkaia. worry. § Pumtanih. Lûkpara. No te preocupés. Don't worry. 3. ncons.  inteligencia; juicio; pensamiento. dâra walanka; sins. intelligence; sense. § Alas pumnaka isau watah ka. Witin sins ailal brîsa. § Muih as as ya pumnaka yamka watah yapa katka muih dudutka palka ka. Upla kum kum ba ai dâra wâlanka pain brî bâku kuna upla saura nani pali sa. Algunas personas parecen tener juicio pero son personas malas.
® pumnaka âisau  mod.  estúpido; insensible; tonto; torpe; dundo. sinskas. stupid; dumb; senseless; dull. § Muih pumnaka âisau ya dî isau pumti yakdasa. Upla sinskas ba diara ailal lûki sâkras. Los tontos no tienen muchas buenas ideas.
® pumnaka dutka  ev.  rencor; inquina. aihka lûkanka; lûkanka saura. grudge; animosity; ill will; bad thoughts. § Yang muih kau pumniki wâk îsing. Yang upla ra aihka lûkanki saura brîras. No les tengo pensamientos malos a la gente. I don't harbor bad thoughts towards people. § Yang yaka yalka kau pumnaka dutka ihikda ya îwaring kat. Yang baha mairka ra lûkanka saura brîri ba pruamna kat. Hasta la muerte a esa mujer le tendré malos pensamientos.
® pumnaka lukdang  mod.  loco. sinska tiwan. crazy. § Wahaiki ya pumnaka lukdang tung ka, kumhpanina. Mi hermano es loco, no lo molesten.

pum nauhnaka  evt.  (pum nauhpi) (var. pumnaka nauhnaka) abatir; desmoralizar; desanimar. lûkanka batakaia. discourage; abase. § Wirahki ya mâdi pukka âka alah ûka kau un baunaka watah dai, yang waltasing ka pumnaka nauhnaka, kat un bautasa atrang. Laikra ba na' tihmia ra prias ra lâwana kum aiwanaia brî kan, yang wânt apia sna lûkanka batakaia, kan aiwanbia apia. Mi hermano tenía un himno que cantar en la iglesia esta noche; no quiero desanimarlo, porque no va a cantar.

pumtingka  vnom.  inteligente. sinskira. intelligent; smart. § Baka pumtingka ya dî luih kau kang lâwai. El niño inteligente aprende todo.

pûnaka  vt.  (pûti) 1. cargar; apilar; echar. auhbaia; paskaia. load; heap; pile. § Yang kuring as watah yang yawi bilam pûti bangnaka. Tengo un cayuco, vamos a cargarlo con pescados. § Anu burhpi pûna lau yaka murunaka waltayang. Quiero transportar los cocos que están arrancados y apilados. 2. cosechar. dâkaia. harvest. § Yang sinakki ya waiku wâk palka ya pûnaka waltayang. Quiero cosechar mis frijoles en el otro mes.
® pûnaka dîka  n.  saco. bîk. bag. § Pûnaka dîka isau yapa bik sikka waltayang, sipulki balna pûnaka. Quiero muchos sacos, y que sean grandes, para cargar mis zapotes.

pundana  n.  (pun©dana) [bot] caña agria [jc]. kâyu swahni. wild ginger. Costus laevis.

punka  a.  (pupunka) pachón; peludo; velloso. busur; tamaya ailal brî ba. fuzzy; soft. § Taitai sikka ya ûkatak punka ka, katka bisika ya laih sa. Bisika ya salaika. Butsung târa ba tâya busur sa, kuna sîrpi ba lika apia. Sîrpi ba lalalni sa. La ardilla grande es muy peluda, pero la pequeña no lo es. La pequeña es lisa. The large squirrel is furry, but not the small one. The small one is smooth.

puntubak  n.  (pun©tubak) [modern; man] cobija; frazada; manta. blanghkit. blanket.

pûnu  n.  (pû©nu) [bot] anona silvestre; guanábana silvestre; anona de pantano. pûnu. bobwood. Anona palustris [?].

pupuhnaka  vi.  (pupuhti) hincharse. puskaia. swell. § Kungkimak pupuhtida, yapa bahangh sip wiupasing. Se me hinchó el labio, y por eso no puedo silbar. § Kuh daihka âwi dapi yawi wasarayam ya pupuhnaka waltayam pih? Habiendo estado en un lugar de fuego caliente, y te bañás, ¿querés inflamarte?

puput  n.  (puput©) [bot] (syn. baspuput)

puputka  a.  (pupuputka) gris; pardo; color café; color plomo; color crema. puputni. gray; brown; lead colored; cream colored. § Wasala bâsitna ya ûkatak puputka. El zorro tiene la piel gris.

puraka  a.  (puraraka) mojado. buswan. wet; moist. § Âka sauka puraka bahangh sip lauwasing. Por estar mojada la tierra, no puedo sentarme.

puranaka  vt.  (purati) mojar. buskaia. wet; moisten. § Was yak puratai kau ripka ka. Lî wan buskuya taim kauhla sa. Hace frío cuando nos moja la lluvia. It is cold when the rain wets us.

purawanaka  vi.  (purawi) mojarse. buswaia. become wet. § Was paraska lautai kau pan, dî birikdanaka âisau man kat, purawanaka wâlik. Cuando llueve fuerte, si no tenés con que cubrirte, sólo has de mojarte.

pura yapa  ea.  húmedo. bibit. damp. § Asna âka buhtang pi(h) atikda katka waya pura yapa ka. Me decía si estaba seca la ropa, pero está un poco húmeda.

puruhka  a.  (pururuhka) sumido; profundo (hueco vacio). pakni. sunken (cheeks, eyes); sucked in; deep (hole). § Âka waskapah âka puruhka pih? Naha lawanhta na pakni sa ki? ¿Este pozo es profundo? § Âka waskapah balna âka pururuhka ka. Naha lawanhta nani na pakni sa. Estos pozos son profundos.

puruhnaka  vt.  (puruhti) profundizar; ahondar. pakni daukaia. suck in (stomach); make deep; deepen. § Yang nuhki ya kanas puruhtayang, pihmak ya kanas isau watrang yulka. Yang unuhki ba kau pakni daukisna, rais ba kau ailal alkbia dukiara. I'm deepening my mortar so it will hold more rice.

puruka  n.  (puru©ka) remolino; raudal. warbra. whirlpool. (cf. wirika)

purunaka  vt.  (puruti) purbaia. move in circular motion; scrape inside walls of cavity in circular motion. § Tapaki pas lâstai âka puruti yâtah. Kyaima bîla nâri na purbi aik.

¹pûs  n.  (pûs©) [entom] bocón [jc]. pûs. black fly [?]; type of large biting gnat.

²pûs  n.  (pûs©) [anat] pulmón. pusa. lung. § Itukibah ya pûska kau ripka watah ka. Mi tía tiene una fiebre de pulmón.

pûsbâ  n.  (pûs©bâ) [anat] lunar. kûkas mahbra. mole.

pusingdanaka  vi.  (pusingdi) hincharse. puskaia. swell. § Baka ya kungkamak pusingdida lalang kasda bahangh. Al niño se le hinchó el labio porque lo picó una avispa.

pusingmak  n.  (pusing©mak) [modern] levadura. îs. yeast.

pusingnaka  vt.  (pusingti) inflamar; ensanchar; hinchar. puskaia. swell. § Baka ya tingka kau wispi pusingtikda. Golpeándolo, hice hincharse la mano al niño.

pusingnaka makka  n.  levadura. îs. yeast. § Pusingnaka makka ya dî duput kau âdai. Se pone levadura en la masa (harina). (pref. pusingmak)

pûspih  n.  (pûs©pih) [entom] chayul; sayul. brâbra. type of gnat (does not bite). § Muihni karatdang watah yak ya pûspih balna ya yakau kanas lakwanaka waldai. Wan wîna sukwan brî ba brâbra nani ba baha ra ûba îwaia wânt sa. Gnats especially like to land on our open sores. § Pûspih yak kassa, katka pûs laih yak kasya. Brâbra wan samras, kuna pûs lika wan samisa. Gnats do not bite us, but black flies do. § Sûlu ûkatak karatdingka ya pûspih isau ilwadai. A la piel podrida del perro han subido muchos chayules.

pusurka  a.  (pususurka) lanudo. puspusa. wooly; fleecy. § Âka sûkalu baka âka ûkatak pusurka ka. Yang yamka talyang. Naha yûla luhpia na tâya puspusa sa. Yang pain kaikisna.

puyul  n.  (puyul©) añublo; moho; tizón; roya. mâka. mold; mildew.