- D -

dadang  vaux.  marca del pasado remoto. kan; kata. remote past marker.

dah  adv.  todavía; aún. kau. still; yet. § Katka dah. Kau sa. No todavía. Not yet. § Sangka man dah? Kau râya sma? Are you still alive? § Bakaki ya baka dah. My child is still small. § Amai dah. Kau yapisa. She's still asleep. § Manna balna wânam kau, am ya katka dah dai. Man nani balram taim, âya ba kau kan. When you (pl.) arrived the corn was not ready yet.

dahnaka  vt.  (daki) {dahyang} 1. oír; escuchar. wâlaia. hear; listen to. § Dakah! ¡Oí! § Yâ dahnih. No me escuchés. § Alas yulka dakikda. Oí su voz (su habla). § Alas yâ dahda. Él me oyó. § Yang yul bautam dakikda. Te oí hablar. § Mining yul bauwak alas dahrang. Él nos oirá platicar a nosotros (incl.). 2. percibir; sentir. wâlaia. sense; perceive.
® kal dahnaka  vr.  (kal daki) 1. descansar. dâra wâlaia; ris munaia. rest; relax. § Pâpanghki ya waya bik lauwi kal dahnaka waltasa; mâ luih kau tukwanaka wâlik waltai. Papiki ba wiria sin îwi dâra wâlaia wânt apia; yû bâni ba wark takaia bâman wânt sa. 2. sentirse; darse cuenta. dâra wâlaia. feel; notice. § Muihki yamka kal dahyang. Me siento bien en el cuerpo. § Yang kal daking îwanaka yapa dai. Me sentía como que me iba a morir. 3. recuperarse; reponerse; restablecerse. dâra wâlaia; siknis wina pain takaia. recuperate; recover (from illness); feel better. § Daiki ya kal dakak îwai yaupak yamka laih alas bûna wârang atda. Waikatki ba ai dâra wâlka sikniska ba wina pain sa kaka witin klî balbia win. My brother-in-law says that if he gets better from this illness he'll come back.
® kal dahsa  vneg.  desprevenido. dâra wâlras. unaware.
® kal daki  vprox.  precavidamente; con cuidado; con cautela. dâra wâli. cautiously; with caution. § Yang kal daki tungwayang dai bahangh yang watkana kau âwasing dai. Yang daira wâli tauki kapri ba mihta, yang ai trapka ra dimras kapri. Since I was walking with caution I didn't enter their trap. § Kal daki paptah; dîka ya dî yabasikka ka. Damra wâli kwâks; dukia ba diara kum sîbrin dukia sa. Be careful opening it; the thing dangerous.
® kasi dahnaka  vtc.  (kasi daki) degustar; probar comiendo. pih kaikaia. taste. (syn. kasi talnaka)

¹dai  n.  (dai©) cuñado. waikat. brother-in-law (of man). § Dai ya wahaima yapa talnaka ya yamka ka. Es bueno ver al cuñado como a tu hermano.

²dai  vaux.  marca del pasado. kan; kata. past tense marker. § Bakaki baka dai. Mi hijo era pequeño.

daihka  a.  (dadaihka) 1. caliente. lâpta. hot. § Daihka yamtak dîring. Cuando lo caliente lo beberé. § Mâdi daihka atrang. Hoy hará calor (estará caloroso). § Daihka yâtai. Tengo calor (me da calor). § Yaka kuhka kumdi lau ya labakat kau yawanaka waltayang katka dî daihka. Quiero acercarme a ese fuego que arde pero está caliente.
® dî mâ daihka  ea.  caluroso (tiempo); hace calor. bitni; lâpta. hot (weather); sultry. § Dî mâ daihka bahangh yamka amasing dai pukka lâwida dai ka. Por el calor, no dormí bien anoche. 2. ardiente (de una herida). kisni. burning (of sore, wound). § Mâdi wâlang kau yawing kat ulu yâ daktida ya daihka ka. Naiwa twîra wâri bara tubal ai klakan ba kisni sa. La navajuela (zacate) que me cortó cuando fui hoy a la sabana es ardiente.

daihnaka  vt.  (daihti) calentar. lâpta daukaia. heat; warm. § Yaka kasnaka suba kau lau ya daihnaka waltayang. Quiero calentar esa comida que está en el caldero.
® kal daihnaka  vi.  hacer ejercicio. iksasais daukaia. exercise. § Mâ luih kau kal daihtayang kat yaka sa laih saya yâ îtarang bahangh. Yû bâni ra iksasais daukisna kan baha apia kaka srinwan ai ikbia ba mihta. (cf. kaldaih)

dak  n.  (dak©) pedazo. pîs. piece. § Burulâ as kaupak it man dak arungka yaknaka, muih arungka yamka kasdarang. Turhtia kum wina sip sma pîs wahlwal sâkaia, upla walhwal pain pîbia. From one tortilla you can get four pieces, plenty for four people.
® dakka  ncons.  (dak©) manada; rebaño; grey. dakwra. herd; flock. § Irik balna ya dakka sikka palka kau limdi rihwadai. Risku nani ba dakwra târa pali ra pâli tauki banghwisa. Parakeets travel in large flocks.

dâka  n.  (dâ©ka) [man] lanza; chuzo; arpón sin púa apuntado con clavo. dâka. lance; spear; unbarbed harpoon with nail-point.

daka lahnaka  vp.  (da© lahti) asustar; espantar. tâ yahkaia; sîrang îkaia. frighten; startle; terrify. § Alas diki lahtida. Él me asustó. § Sûkalu ya dama lahtida pih? ¿Te asustó el perro? § Dini lahtarang. Sîrang wan îkbia. Él nos asustará. He will be frighten us (incl.). § Bikiska daka lahnaka ya dutka palka ka. Es muy malo asustar a los niños.

dakat  n.  (da©t) 1. garganta. kârma. throat. § Yaka alka ya dakat yamka palka ka. Baha waitnika ba kârma pain pali sa. Ese hombre tiene buena garganta.
® dakat daknaka  vt.  (da©t dakti) degollar. nâna taih dakbaia. cut throat. § Sûlu dî nûtingka balna ya wati dakat daknaka wâlik waltayang. Yul diara impliki nani ba alki nâna dakbaia bâman wânt sna. § Dikit daktarang bik yang yultasing atrang. Naina taih dakbia sin yang aisamna apia. Aunque me degollen no hablaré. Even if they cut my throat I won't talk.
® dakat kal karhnaka  evr.  (karhpi) ahorcarse. ailangkaia. hang oneself. § Muih ya dau kaupak dakat kal karhnaka ya dasika palka ka. Upla ba ban wina ailangkaia ba karna pali sa. Es difícil que una persona se ahorque así no más. § Yang dikit kal karhpatik pahka. Yang ailangkan ai daukisa. (cf. dakat karhnaka)
® dakat karhnaka  vt.  (da©t karhpi) ahorcar. wlangkaia; langkaia. hang. § Yaka alka balna ya man kau damat karhnaka waldai. Baha waitnika nani ba man ra mai wlangkaia wânt sa. Esos hombres quieren ahorcarte.
® dakat watnaka  evi.  (dakat wati) atragantarse. lama alkaia. choke; be unable to swallow. § Muih as as balna ya kasna buhka isau kasdai kau dakatna watya; waska dîdai kau yamka kal dahdai. Upla kum kum nani ba plun buhni ailal pî taim lama alkisa; lâya disuya taim pain ai dâra wâlisa. Algunas personas se atragantan cuando comen demasiada comida seca; se mejoran al tomar líquido. Some people choke when they eat too much dry food; they get better when they drink liquid.
® dakat wirinaka  ev.  retorcer el cuello. nâna warbaia. wring neck (chicken). 2. voz. kârma. voice. § Yang yaka un bautingka dakat ya kanas waltayang. Yang baha aiwawanra kârma ba ûba laik sna. I like that singer's voice very much.
® dakat baka yulnaka  ev.  kârma sîrpi aisaia. have a high voice.
® dakat bisnaka  evi.  (dakat bispi) (eqv. dakat kiuhdanaka) chillar. kârma kalkaia. scream. § Damat bispanih. Kârmam kalkpara. Don't scream.
® dakat itukwâna yulnaka  ev.  kârma târa aisaia. have deep, low, booming voice.
® dakat kau un baunaka  evt.  tararear; canturrear. kârma munhta ra aiwanaia. hum.
® dakat sumka  ea.  ronquera; carraspera. kârma lâwra; kârma lâwi. hoarseness; hoarse voice.
® dakat sumnaka  ea.  (da©t sumpi) estar ronco; tener la voz ronca. kârma lâwaia. have a hoarse voice.
® dakat ânaka  vtc.  (da©t âti) 3. mimar; consolar; tranquilizar; apaciguar; calmar. klâkaia; maisanihkaia; tâsapaia. comfort (as child); console; calm. § Bakaki aidai ya dakat ânaka waltayang. Luhpi ini ba klâkaia wânt sna. Quiero consolar a mi niño que está llorando. § Mâmahki ya tali yang laih amatdi ânaka wâlik îwuti bahangh mâdi laih dakat ânaka wâlik waltayang. Mamiki ba kaiki kapri lika sâri bâman pruaisa bara nanara lika maisanihkaia bâman wânt sna. 4. alentar; animar. maisanihkaia. encourage.
® dakat kahka  ea.  olvidado. auya tiwan. forgotten. § Dikit kahka ka. Aiya tiwan sa. I've fogotten it.
® dakat kahnaka  vt.  (da©t kahpi) {dikit kahpi} olvidar. auya tiwaia. forget. § Âtam damat kahnaka aisau, îwaram kat! Amya tiwbiara, prûma kat! Don't forget, as long as you live! § Âka yulka âka dinit kahnaka sa. Naha stûrka na wan auya tiwbiara. We must not forget this lesson. § Yang lihkiwan dikit kahpida. Se me olvidó mi dinero. § Yâtak dikit kahpida. (a) Me lo dio y lo olvidé. (b) Me hizo olvidarlo. § Âtam damat kahnaka sa. Yârka amya tiwbiara. Be sure not to forget it.

dakatsuru  n.  (da©tsuru) [anat] {dikitsuru} garganta; nuez de la garganta; faringe; laringe. kârma; pata; patka wâtla. throat; windpipe; pharynx; larynx.

dâkawan  ncons.  (dâ©wan) dueño; patrón; el que emplea. dâwanka. owner; boss; employer. (pref. muihka)

dakdanaka  vi.  (dakdi) romperse completamente; trozarse completamente. taih dakwaia. snap; break; cut in two. § Wah yûhka ya papas dakdanaka wâlik ka. Kîwa yâri ba lilakat taih dakwaia bâman sa. This long rope is almost completely severed in the middle. § Wah ya dakdida. Kîwa ba taih dakwan. The rope snapped. (cf. dakwanaka)

daknaka  vt.  (dakti) cortar; tajar; trozar; tronchar; talar. klakaia. cut; chop; cleave; hack; chop off; fell (tree). § Tingki daktikda. Me corté la mano. § Alas balna biri biri kuhbil karak kaldakdida. Ellos se cortaron mútuamente con cuchillos. § Yâmak kau yawi waki as daknaka waltayang. Insla ra wih platu kum klakaia wânt sna. Quiero ir a la plantación a cortar un plátano.
® dakti lânaka  vtc.  (dakti lâti) quitar. dakbi sâkaia. pull out; take away. § Bakaki al âka pukka tâpas kau kal bautak dakti lâti ahaitikda. Luhpi waitna na tihmia yabal ra aiklaban dakbi sâki brih balri. My son was fighting in the street last night and I had to break it up and pull him away from it.
® dakti lâwanaka  vtc.  cruzar. dakwi luaia. cross; cut across. § Was baka pahka bisika bahangh, yang kuring karak laih dakti lâwasing atrang, tumhdi dakti lâwuting. Tingni ba bîla sîrpi ba mihta, yang dûri wal lika dakwi luaia apia, yawi dakwi luaisna. Since the creek is narrow, I won't cross it by canoe, I'll just swim across.
® dakti yaknaka  evt.  (dakti yakti) dakbi sâkaia. break up (fight). § Mâdi tâ pas kau tung ating kat yal bû kal baudak dakti yakti dâpi wikda. Naiwa yabal ra tauki kapri mairin wal aiklaban dakbi sâki swih balri. Today in the road two women were fighting and I broke up the fight and came here.
® kal daknaka  vr.  (kal dakti) cortarse; herirse. insauhkaia. cut oneself; wound oneself. § Muih ya yapa kaupak kal daknaka ya dî as dasika palka ka. Upla ba ban wina insauhkaia ba diara kum karna pali sa. § Yang pâpanghki kuhbil karak kal daktida. Yang aisiki skîru ni insauhkan. § Muih ya dau yapa kaupak kal daknaka waldasa. Una persona no quiere cortarse/herirse inútilmente.

dakwanaka  vi.  (dakwi) romperse. dakwaia. rip; tear; break (rope). § Damai ya wah as sitting dai dapak dakwida. Nahwala ba slilmika kum wilkri kan, bara dakwan. Yesterday I tied up a hammock and the rope broke. (cf. dakdanaka)

dala  n.  (dala©) [man] [Eng. dollar] córdoba. dala. cordoba. (n.eq. dalas)

dalaka  (dala©) {dalakika} 1. ncons.  dolor; lástima. klauhwanka. pain. § Mâ bâs watah yang anaki dalaka. Me duele un diente desde hace tres días. § Sûkilu dalaka âtai. Mi perro tiene (a mi perro le da) un dolor. § Mâdi mâka âka yang tunik dalaka watah yang it tukwasing yâ yamtai. Naiwa yûa na ya laila lâtwan brîsna sip wark takras ai munisa.
® dalaka ânaka  (dalaka âta) {1. dalaka yânaka} 1. evi.  tener dolor; estar con dolor. lâtwan yâbaia. have pain; be in pain. § Dalaka mâtai? Lâtwan maikisa? ¿Estás con dolor? (lit. ¿Te da dolor?) Are you in pain? (lit. Does it give you pain?) 2. evt.  doler; lastimar; dar dolor; hacer daño a. klauhwaia. hurt; harm; ache; give pain. (syn. dalanaka)
® dalaka makka  {dalakiki makka, dalamama makka, dalanini makka, dalakina makka, dalamana makka, dalakana makka} glándulas linfáticas. aikama. lymph glands. § Dalanini makka ya yapa kaupak laih ilwasa, dî dalaka watah yak kau ilwai. Wan aikama ba ban wina lika ulras, lâtwan brî taim ulisa. Our lymph glands do not simply swell for no reason, they swell when we have an ache. 2. ncons.  amor; compasión. lâtwan. love; compassion; pity.
® dalaka dahnaka  vtc.  (dalaka daki) (eqv. of dalaka talnaka)
® dalaka talnaka  vtc.  (dalaka tali) amar; estar enamorado de; compadecer. lâtwan kaikaia. love; be in love with; pity; have compassion for. § Al ya yal kau dalaka talya. El hombre ama a la mujer. § Yang bakaki balna kau yultayang wanihka(na) balna kau dalaka talnaka. Les digo a mis hijos que amen a sus familiares. (eqv. dalaka dahnaka) 3. vs.  amando; enamorado de. lâtwan. in love with; having love for. § Yang bakaki kau dalaka yang. Yang luhpi ra lâtwan sna. Amo a mi hijo/a. I love my child. § Muih luih kau ya dalaka atnaka ya yamka. Es bueno amar a todo el mundo.

dalakaka  ncons.  (dala©ka) dolor; amor. lâtwanka. pain; love. § Bakaki isau watah yang yaupak as îwarang kat, dalakaka atrang. Si muere uno de los muchos hijos que tengo, será un (gran) dolor.

dalanaka  vi.  (dalapi) doler. klauhwaia. hurt; ache. § Tiking dî luhka bahangh tunik dalapida. Por causa del vomito malo me dolió la cabeza.

dalapangka  n.  dolor. klauhwanka; lâtwan. pain. § Mâdi mâka âka dalapangka itukwâna as kalki kau ihikda. Naiwa yûa na klauhwanka târa kum mîni ra brîri. El día de hoy tuve un gran dolor en el pie.

dalapingka  vnom.  doloroso. klâklauhra. painful. § Mâmahki ya tunak dalapingka ka. Mamiki ba lal klâklauhra sa. A mi madre le duele la cabeza.

dalas  n.  (dalas©) [man] [Eng. dollars] dólar. dala. dollar. (n.eq. dala)

damai  adv.  ayer. nahwala. yesterday. § Wahaiki damai wâda. Mi hermano vino ayer. § Damai kaupak tunik dalapai lau ka. Desde ayer me duele la cabeza. § Damai muih isau wâna dai ûki kau yâ talna. Ayer había venido mucha gente a verme en mi casa.
® damai as  en.  anteayer. nahwala wâla; yûa wâla. day before yesterday.

damaska  n.  (damas©ka) {1. damaskiki} 1. monte; selva; bosque; montaña. unta. bush; forest; woods; jungle. § Wahaiki damaska kaupak wai. Mi hermano viene del monte. 2. [bot] hierba; zacate; pasto. inma. grass; pasturage. § Was lautai datak damaska ya paraska pâtai. Cuando llueve fuerte, la hierba crece rápido.
® damaska baska  n.  hierba medicinal. unta wahya. medicinal herbs. § Dîmuih ya muih kasya kau, damaska baska karak singwadai. Cuando la víbora muerde a alguien, se cura con hierba medicinal.
® damaska sikka  n.  bosque; selva. unta târa. forest. § Damaska sikka pas kau bil sisikka lau lau ka. Hay serpientes grandes en el bosque.

damaskarh  n.  (damas©karh) [modern; man] rastro; rastrillo. rîk; aubaika. rake.

damdam  n.  (dam©dam) [bot] capirote [jc] ; huevos de coyote . damdam. several sp. of plant with fuzzy, edible berries. [MELASTOMACEAE] Conostegia spp., Clidemia spp..

damka  a.  (dadamka) dulce. damni. sweet. § Âka kasnaka damka. Esta comida es dulce. § Waska baraska ya damka palka yamti yâtah. Endulzá el café y dámelo.

damnah  n.  (dam©nah) [bot] mayo (árbol); zopilote (árbol). duhrang. may tree. § Damnah puluka bungpai kau was isau lautai. Cuando sale la flor del mayo, llueve mucho.

damnaka  (damti) 1. vt.  endulzar; dulcificar; azucarar. damni daukaia. sweeten; make sweet. 2. vi.  endulzarse. damni takaia. sweeten; become sweet.

¹dânaka  vt.  (dâpi) 1. dejar; abandonar. swiaia; alah swiaia. leave; let go (of); release; abandon. § Yang bakaki yal ya âkalah alas dânaka waltasing. Aquí no quiero dejar sola a mi hija. § Âka kalka dîka kuring kau ihyawi dâpah. Llevando estos zapatos al cayuco, dejalos (allí). § Û ya papti ahauka yamti dâpah. Abriendo la casa dejala muy abierta.
® dâpi lâwanaka  evt.  (var. dâpi lâ yawanaka) swih luaia. overtake; pass. § Yal balna tâ as kau wâtdadai kau al balna raudi sirihka wâtdi uskat kaupak dâpi lâwadai. Mairin nani yabal kum ra wapi banghwi taim, waitna nani bui isti wapi nina wina swih luisa. When women are walking along a path men come from behind walking fast and pass them.
® kal dânaka  vr.  separarse. wal swiaia. leave each other; break up; split up; separate. § Kal dâdida. Pana pana wal swin. Se separaron. They broke up. § Mâmâka lâwida kau pâpanghki balna kal dâna. Mâni luan ra papiki nani wal swin. El año pasado mis padres se separaron. Last year my parents separated. 2. dejar; permitir. swiaia. let; allow; permit. § Alas yâ dâpak bilam kutpikda. Él me dejó pescar. § Yâ dâparang laih skûl ûka yau aiwanparing. Si me dejan (hacerlo) cantaré en la escuela.

²dânaka  vt.  (dâti) asar; coser al horno. angkaia. roast; bake; burn. § Ninihki dî muihka dâti yâtida. Mi abuelo me asó carne.
® dânaka ûkala  en[modern] horno. urnu; orno. oven.
® dî dâtingka  en.  hornero; panadero. brit âangkra. baker.

³dânaka  vt.  (dâti) afectar (hambre). daukaia (plun/pin). affect (hunger). § Yuhma dâtai pih? ¿Tenés hambre (te afecta la hambre)? § Yuhki dâtasa. No tengo hambre. (cf. yuh)

danda  n.  (dan©da) caspa; fúrfura. danda. dandruff.

dang  n.  (dang©) 1. [anat] espalda. nina. back.
® dang bahka  adv.  atrás; de espaldas. nina tâni. backwards.
® dang bahnaka  evi.  (dang bahti) volver la espalda. nina yû tawaia. turn back on; turn to leave. § Awangki ya mâ isau yâ umhpai âka tukka kau katka dang bah daparang kau yang isau amatdaring. Tahtiki ba yû ailal ra hil ai munisa naha warkka ra kuna ai nina yû tawbia taim yang kasak sâra brimna. My uncle has helped my for many days in this work and I will be very sorry when he turns his back to leave.
® dang pas  en.  nina bîla. middle of back. § Dangki pas lâstai ya kurh dapi yâtah. Nini bîla nâri ba kurbi muni aik. Scratch the middle of my back for me. 2. dorso (de hoja de navaja). nina (skîru nâpa). back edge of blade.

danghnaka  vt.  (danghpi) piafar; golpear con el pie. tinghbaia. stamp (foot). § Sana ya damaska pas kau tung atak mâ talya kau alas walah ati kalka ya danghpai. Sûla ba unta tîla ra tauki taim mai kaiki taim witin lawi ai mîna tinghbisa. When a deer is walking out in the forest and sees you he stamps his foot in anger.

dangkat  nrel.  (dang©t©) {1. dangkit, 12. dangnit} detrás; atrás; detrás de. nina. behind; rear of; posterior. (cf. uskat)
® dangkat âwanaka  vt.  (dang©t âwi) acusar. dûsa kuhbaia; nina maya dimaia. accuse. § Yaka muihka ya yang pâpanghki dangkat âwanaka tung ka. Baha uplika ba yang papiki dûsa kuhbaia taukisa. § Yang man dangmat âwayang. Yang man dûsam kuhbisna. (Yang man ninam maya dimisna.) I am accusing you. § Alas man dangmat âwida dî as nûtam ya yulka. Witin man dûsam kuhban diara kum implikram ba dukiara. He accused you of stealing something.
® dangkat bîtah kau  loc.  (dang©t bîtah kau) atrás; hacia atrás. nina tâni ra. behind; toward the rear. § Ûki dangkat bîtah kau yalau panka sikka as alawai sâk ka. Detrás de mi casa crece un mango.
® dangkat kau  loc.  (dang©t kau) detrás de. nina ra. behind; after. § Alas dangkit kau wai. Él viene detrás de mí. § Dangkit kau sâk man pih? ¿Estás parado detrás de mí? § Pâpanghki dangkat kau yawanaka waltayang. Quiero ir tras de mi padre. § Yaka alka ya û dangkat yau lau ka. Ese hombre está detras de la casa.
® dangkat makpah  en.  (dang©t makpah) hacia atrás; para atrás; área postrera. nina mâpa. rearward; in reverse; backwards; rear. § Tîma as as ya dangkat makpah îranaka âisau ka. Algunas lanchas no tienen con que correr hacia atrás. § Alas dangkat makpah wâtdai. Witin ai nina sait ra wapisa. He's walking backwards. § Yang dangkit makpah wâtdayang. Yang nini sait ra wapisna. § Kal dahsing yawayang tung yang dai dapak dangkit makpah kau muih as wâya tung dai. Daira wâlras auna kapri taim bara nini sait ra upla kum aula kan.
® dangkat makpah kau(pak) yulnaka  (yulta) hablar `indirecto'. mâpa wina aisaia. § Yang yaka alka ya waltasing ka. Mâ luih kau yul dangkat makpah kau yak yultai. Yang baha waitnika ba wânt apia sna. Pyû bâni ra stûri mâpa wina wan aisisa. No me gusta ese hombre. Siempre habla ``indirecto.'' § Man ya yamka man dangkat makpah kaupak yulnaka, katka yang laih itsa yang. Man ba pain sma mâpa wina stûri aisaia, sakuna yang lika sip apia sna. § Yang dangkat makpah kau yultayang. Yang mâpa wina aisisna. (syn. nûnahka kau yulnaka)

dangnaka  vt.  (dangpi) clavar parado. sâbi bapaia. stick in standing up (e.g. fence post). § Sau tuknaka dîka âisau kau pan as dangpi saknaka ya pan tangka bânghpi paraska dangpi sakdai. Tasba salhkaika dukia âpu pyûa ra, dus kum bapi swiaia ba, dus tâ tatwa dauki karna bapi swîsa. When there is no digging tool available and you need to stand up a stick, you sharpen one end and stick it into the ground.

dangpanak  n.  (dang©panak) [anat] región del sacro de la espalda. nina mâya ra. small of back; lower back. § Dangkipanak dalaka. Me duele la espalda. § Dangmapanak dalapai pih? ¿Te duele la espalda?

dang uru  1. mod.  (dang© uruka) jorobado. nina dûsa bawan. hunchbacked; humpbacked. § Yaka alka ya dangka uruka. Baha waitnika ba nina dûsa bawi wapisa. That man is hunchbacked. 2. n[entom] especie de gusano. dang-uru. worm (~2cm len.) that lives in a hole and has a hunch-backed shape; children fish them out with sticks or grass stems..

dapa  n.  (dapa©) [bot] caña brava; tapiquil . yauhrus. cane. Gynerium sagittatum. § Dapa ya wassik kau pâtai; tisnak karak kal nakabah ka. La caña brava crece en el río; es parecida a la caña de azúcar. Cane grows along rivers; it is similar to sugarcane. § Dapa panka ya puluka bungpida sâk ka. La flor de la caña brava queda brotada.
® dapa waikaku  n.  junio. yauhrus kâti. June. § Yan mâka ya asangki kau yawayang; dapa waikaku kau watdi wâring. Mañana voy a mi pueblo; vuelvo en junio.

dapak  conj 1. y. bara. and. § Kuhbil ya dî muihka daknaka dapak bilam bik karhnaka. El cuchillo es para cortar carne y también para escamar pescado. § Dapak ai yamti yawanih mating yau yawadam pih? ¿Y porqué fuiste allí cuando te dije que no fueras? And why did you go there after I had told you not to? 2. por. bara. for; in exchange for. § Bû dapak dala. Wal bara dala. Dos por un córdoba. Two for a cordoba. 3. (con expresión de tiempo) en; despues de; a los. bara; ra. (with expression of time) in; after; on the passing of. § Mâmâka arungka dapak bûna wâda. Mâni walhwal bara klî balan. Regresó despues de cuatro años. He came back after four years. § Mâ bû dapak singwarang. Yû wal bara râwbia. Se curará en dos días. It will heal in two days.

dapi  conj.  y. bara; -si; muni. and. § Yang û takat yau lau dapi wauhdikda. Estuve encima de la casa y me caí. § Û labaka yau sâk dapi sana as talikda. Estuve parado cerca de la casa y vi un venado. § Nawah as yawai tung dai dapi was kau âwi yawada. Lîmi kum auya tauki si muni lîwra dimi wan. Un tigre estaba caminando y se metió en el agua. A jaguar was walking around and went into the water. § Kasi dapi tung yang. Pih si muni taukisna. I'm walking around after having eaten.

dâpi muknaka  vtc.  (dâpi mukpi) dejar. yakabi swiaia. leave. § Wanihki balna ya dâpi muknaka waltayang. Quiero dejar a mis parientes.

dapinnaka  vt.  (dapinti) 1. doblar; encorvar; enderezar. tnaukaia; naukaia; knaukaia; bulkaia. bend; straighten. § Tulhma warindang ya waya dapinti barang dapi mâtuting. Isparkam bulwan ba wria nauki wapni dauki maikaisna. I'll bend your warped machete back into shape for you. (n.eq. warinnaka) 2. forzar con una palanca. bulkaia. pry. § Pâpka ya sukutwat âtikda, katka muih as dapinti paptida. Dûrka ba kî mangkri, kuna upla kum bulki kwâkan. La puerta estaba cerrada con candado, pero alguien la abrio forzándola con una palanca. The door was padlocked, but someone pried it open.

daraba  n.  (dara©ba) parte líquido del excremento de la gallina. kalila binghkurka. liquid part of chicken excrement.

daradanaka  vi.  (daradi) kîwa bâku plapi pâwaia. (plant) grow by sending out runners or vines. § Sangkas ya lautayam kau yamka daradi yawai, yaka luih ya makka îya. Râyapisa ba mangkuma taim pain plapi auya, baha sut ba mâ brîsa. When you plant watermelon it sends out runners in all directions, which will all bear fruit.

daranaka  vt.  (darapi) tanta daukaia. spread into thin layer; spread out evenly. § Pihmak ya puraka yak ihwâya kau, it rukwasa; mâ daihtai kau yakti dî as karak rânaka yamka palka darawai kau alas mâ watya kau yamka dasitai kau rukpi yakwai. Rais ba buswan brih aula taim, sip kapras; lâpta taki taim sâki diara kum wal lâkaia pain pali tanta daukuya taim, witin yû lâpta alkuya taim pain karna takuya taim kapi sâkisa. When we bring back wet rice we can't hull it right away; we first spread it out into a thin layer and set it in the hot sun to dry and harden, and then we can pound it and extract the grains.

dasika  a.  (dasisika) 1. fuerte; poderoso; duro; rígido. karna. strong; powerful; mighty; hard; rigid. § Al balna dasika balna kîmak itukwâna as ihildai. Los hombres fuertes están levantando una piedra grande. § Aransa panka ya dasika palka ka. Andris dûsa ba karna pali sa. El palo de naranjo es muy duro. 2. difícil; duro. karna. difficult; hard. § Man Ulwah yulka dasika yapa talyam pih? ¿Te parece difícil el ulwa?

dasikaka  ncons.  (dasi©ka) poder; fuerza. karnika. power; strength. § Tunni muih ya dasikika itukwâna watah ka. Tâ uplika ba karnika târa brîsa. El líder tiene mucho poder.
® kal dasikana talyang  ev.  luchar cuerpo a cuerpo. aitwakaia. engage in dual of strength. § Mining karak dasinini kal talwangh. Kaisa yawan wal aitwaki kaikaia. Let's have a fight to see who is strongest. (syn. kal dasinaka)

dasinaka  vi.  (dasipi) endurecerse; llegar a ser fuerte. karna takaia. become strong. § Kasna isau kasi dasipah. Cométe mucha comida y endurecéte.
® kal dasinaka  vr.  (kal dasiti) luchar cuerpo a cuerpo. aitwakaia. engage in dual of strength. § Kal dasiti talduti bang dai, katka muih as wî wati mîtida. Aitwaki banghwi kan, kuna upla kum bal alki takaskan. They were having dual of strength but someone came and stopped it. [NOTE: find out true thematic of dasinaka.] (syn. kal dasikana talnaka)

dataldanaka  vi.  (dataldi) resbalarse; deslizarse. lalalwaia. slip; slide; skid. § Pan as kût yâ manah lâwi dataldanaka waltasing. No quiero resbalarme al pasar por el árbol caído.

datalka  a.  (datatalka) 1. resbaladizo; deslizadizo. lalalni. slick; slippery. 2. lacio (pelo). wapni (tawa). straight (hair). (syn. dipka)

dâtingka  vnom.  (dâtingkika) {dâtingkiki} hornero. âiangkra. baker. § Dâtingka yal as dai ka îwida, muih wâk yaka yapa laih âisau âkalah. Âiangkra mairin kum kata pruan, upla wâla bah'muna âpu nahara. § Alas balna dâtingkanaka. § Mining dâtingnini. § Man dâtingma.

datnaka  vt.  (datpi) lamer. dâbaia. lick (not suck). § Dî damka ya datnaka kanas yamka ka dî sapakka karak. Diara damni ba kau pain sa dâbaia diara swahni ba wal. § Tingki kau kuma watah yang dai ya pamkih wî datpida. Mihtira sâl brî kapri ba âras bal dâban.

dau  adv.  de balde; en vano; inútilmente; sin valor; sin provecho; por gusto; por terquedad. bahki; kaiki. in vain; uselessly; unsuccessfully; for the fun of it; spitefully. § Al sayadingka ya mâ luih kau dau tungwai. La persona perezosa anda inútilmente todos los días.
® dau bik  eadv.  por si acaso. bahki pan. just in case. § Dau bik man yawi waltah! Bahki pan man wih plîks! Go look for him just in case. § Yang damaska kau âkatka as wâlik yulka yawayang, katka dau bik was waya ihyawayang, tâkit kau ai bungparang pan kal dahsing bahangh. Yang unta ra awar kumi bâman dukia ra auna, kuna bahki pan lî wria brih auna, kaini ra dia takbia sapa nû âpu sna ba mihta. I'm only planning on going into the bush for an hour, but I'll bring a little water just in case, since I don't know what might happen.
® dau înaka  evt.  (dau ihi) recibir regalado; recibir gratis; tener sin comprometerse. bahki briaia. get for free.
® dau kau lânaka  evt.  (dau kau lâti) invalidar; hacer ineficaz; sabotear. bahki ra wlakaia. invalidate; render useless; sabotage.
® dau kaupak  eadv.  así no más; sin objeto. ban wina; bahki wina. pointlessly; for no good reason. § Muih ya dau kaupak lihwan yak âdasa. Upla ba bahki wina lahlah wanki banghwras. People don't just give us (incl.) money for no reason. (syn. yapa kaupak)
® dau kulnaka  vtc.  (dau kulpi) odiar; menospreciar; aborrecer; tratar con aspereza. bahki kulkaia. despise; underrate. § Muih tisi yultingka ya yul yak yultai dapak dau kulnaka. Cuando el mentiroso nos dice algo, hay que menospreciarlo.
® dau nauka  en.  (dau© nauka) vanidad; costumbre sin provecho. bahki lâka. vanity; triviality; useless custom.
® dau pâlah  eadv.  tal vez; quizá. bahki kra. maybe; perhaps. § Yang yâmak kau it alas yawasing, dau pâlah nawah yâ watrang. Yang insla ra sip yakan wâras sna, bahki kra lîmi ai alkbia. I can't go to the plantation alone, a jaguar might get me. [NOTE: check pragmatics]
® dau palka  ea.  sin valor; inútil; despreciable. bahki pali. worthless; useless.
® dau sakwanaka  evi.  (dau sakwi) (var. dau sâk atnaka) pararse sin trabajo; estar parado sin trabajo. bahki buaia. stand unoccupied; stand idly.
® dau tahkamat  eadv.  sin motivo; inesperadamente. bahki tâwan; aililasi. without cause; for no reason; irrationally.
® dau tukwanaka  evi.  (dau tukwi) trabajar sin sueldo; trabajar como voluntario. bahki wark takaia. work for free; work as volunteer.
® dau wânaka  ev.  (dau wî) venir sin qué ni para qué; venir a visitas. bahki balaia. come for no particular reason; come visiting.
® dau yawanaka  evi.  (dau yawi) irse sin objeto; irse en vano. bahki wâia. go without purpose; go in vain.
® dau yulnaka  ev.  (dau yulti) parlar. bahki aisaia. chatter; run off at the mouth; babble.

dauh  nada importante. diara apia. nothing importante. § Yâ laih dauh. Baha ba diara apia. Eso no es nada. That's nothing.

dâuh  n.  (dâuh©) [orn] especie de halcón nocturnal. wâri yûla. type of nocturnal falcon. § Dâuh ya mâdah kau tungwasa; pukka kau wâlik waupi lâ yawai. Wâri yûla ba kâkna ra taukras; tihmia ra bâman wini luisa.

Dâwan  n.  (Dâ©wan) [rel] [Misk. Dâwan] Dios. Dâwan. God. (pref. Alah)

dâwanaka  vi.  (dâwi) arder. amaia. burn. § Wâlang dâwai. Impiara amisa. La sabana está ardiendo. The savannah is burning.

dâwi lâwanaka  vic.  quemarse por completo. ami luaia. burn up; burn down (building). § Ûki dâwi lâwida. Waitla ami luan. Mi casa se quemó por completo. My house burned down.

dayadanaka  vi.  (dayadi) inclinarse, apoyado por otra cosa. diara kum ra drîwaia. lean (on something); stand at an angle, supported by other object. § Arankisa panka as ya dayadai wît ka. Andriski dûsa kum ba drîwi ai pamisa. One of my orange trees is leaning (on something else).

dayam  n.  (dayam©) [man] [Eng. dime] moneda; efectivo. daim. change (money); cash.

dayanaka  vt.  (dayapi) recostar; apoyar. drîbaia. lean on something. § Kuh suruka kau ahaiting lau ya luih pan saraka kau dayapi dâputing. Pauta yungk ra brih balri ba sut ba dus plâya ra drîbi swiaisna. I'm going to lean this log of firewood that I've brought up against the base of the tree.

  n.  (dî©) 1. cosa; algo. diara. thing; something. § Alah dî luih yamtang pas kau, alas yulka ya katka itukwâna ka. Entre todas las cosas que hizo Dios, su palabra es la más grande.
® dî sa  en.  nada. diara apia. nothing. dî sa pumnaka; diara apia lûkaia; ; think nothing of it. 2. animal. daiwan. animal. § Dî as îtikda. Daiwan kum îkri. Maté un animal. I killed an animal.
® dî baka  n.  (dî© baka) {pl. dî bakana} pájaro; ave. pyâwira; daiwan tnâwira; grisia. bird. § Dî bakana ya dîpihti lâwai kau wiwiuhdadai. Los pájaros pian cuando sale el sol. § Dî baka ya dislah kau yamka yultai. El pájaro canta bonito por la mañana.
® dî baka butuka  n.  pluma (de pájaro). tnâwira tâya. feather. § Dî baka butuka ya lumakka wâk wâk lau lau ka. Las plumas de las aves son de varios colores.
® dî baka ûka  n.  nido (de pájaro). tnâwira wâtla. nest (of bird). § Dî baka ûka as pan tarat kau lau ya ilwi talkuting. Voy a subir para ver el nido que hay en el árbol. § Dî baka ûka ya pan sahka kau yamtang lau ka. Daiwan lupia wâtla ba dus rahya ra mâkan bâra sa. El nido del pájaro está construido en el gancho de un árbol.
® dî kalka arungka  n.  mamífero; cuadrúpedo; animal con cuatro patas. daiwan mîna walhwal. mammal; quadruped; four-legged animal.
® dî limdingka  en.  animal volante; ave. daiwan tnâwira. flying animal; bird. 3. muy; bastante; algo. ûba; diara. very; quite. § Âka kuhkabil âka dî yaika ka. Naha skîrka na ûba mala sa. Este cuchillo es algo filoso. This is some sharp knife.

diah  adv.  insuficiente; sin exito. mahwan. insufficient; unsuccessful. § Diah dapikda. Mahwan takri. I failed. § Âka lihkawan diah ka. Naha lalahka mahwan sa. This money is insufficient.

diahka  adv.  (var. diyahka) no; respuesta negativa a una pregunta. apia. no; negative response to question.

diamka  a.  [ < dî yamka] (var. diyamka) bonito. painkira. pretty; nice. § Yan kahlu diamka baka as bakanti bakaki kau âtuting. Mañana voy a comprar un vestido bonito para mi hija.

dî basta  n.  (dî© basta) medicina; remedio. sîka. medicine; remedy. § Dî basta ya mining kau yak singpai. La medicina nos cura.
® dî basta talingka  en.  curandero; conocedor de medicinas. unta saika kâkaira. curer; herbalist. § Muih dî basta talingka ya pan baska karak muih singpai. El curandero cura con hojas de árbol.

dî bubuh  n.  (dî© bubuh) basura. dîpasta. garbage; trash; underbrush; fallen leaves and twigs. § Dî bubuh balna auhnaka waltayang. Quiero botar la basura.

didiudanaka  vi.  (didiudi) extenderse. drâwaia. stretch; become stretched. § Tisi as kau, Alah raupi sutbangh tapaka watak didiudang. Kisi kum ra, Dâwan bui tibang kyâma alkan bara drâwan. In one story, God grabbed the rabbit's ears and they stretched.

didiunaka  vt.  (didiupi) estirar; extender; alargar. drâbaia. stretch. § Yaka dîka ûkatak ya katka kipti didiunaka waltai ka. Esa piel de animal la quiere estrirar más jalándola.

dîduput  n.  (dî©duput, dî© duputka) harina. plawar. flour. § Dîduput ya dâti kasnaka yamka, waska dînaka bik yamka ka. Plawar ba angki piaia pain sa, papka diaia sin pain sa.

dihi dahnaka  vt.  (dihi daki) probar bebiendo; degustar bebiendo; saborear. dih wâlaia; dih kaikaia. taste (by drinking). § Dihi daka. Probalo. § Yang âka waska dihi dahnaka waltayang. Quiero probar esta agua. (eqv. dihi talnaka)

dihingka  vnom.  bebedor; borracho. dâdira. drinker; drunk. § Muih urum dihingka ya kangba dî âisau rihwadai. El bebedor de ron siempre anda sin posesiones.

dihi talnaka  vt.  (dihi tali) probar bebiendo; degustar bebiendo; saborear. dih wâlaia; dih kaikaia. taste (by drinking). § Dihi daka. Probalo. § Yang âka waska dihi dahnaka waltayang. Quiero probar esta agua. (eqv. dihi dahnaka)

dîka  ncons.  (dî©) 1. (form of ) 2. para; por. dukia. for; for the sake of. § Âka âka man dîma. Naha na man dukiam. Esto es para usted. This is for you. 3. propiedad. dukia. property. 4. [anat; slang] genitales. dukia. genitals.

dîkuh  (form of dînaka) sediento; que tiene sed. dîran dauki. thirsty; parched. § Yang dîkuh palka yang. Yang dîran ai dauki pali sa. Estoy sediento. I'm very thirsty.

dîluk  n.  (dî©luk) mal agüero; mal augurio. yulswin. ill omen; bad omen.
® dîluk muihka  [orn] pájaro-mono. yulswin daiwra. horned or crested owl. monkey-bird. § Dîluk muihka ya muih taldasa, katka umahka yûhka watah ka, muhka bik urus muhka yapa ka, lipinka bik watah ka. Alas limdi aidi lâwai kau muih îwadai, yaka sa bik dî dutka as bungpai. Yulswin daiwra ba upla kaikras, kuna waika yari brîsa, mâwan sin ruskika mâwan bâku sa, knâwa sin brîsa. Witin pâli ini luwuya taim, upla pruisa, bâ apia sin diara saura kum takisa. We do not see the dîluk muihka, but it has a long tail and the face of a monkey, and wings. When it flies by overhead making its noise, people die, or at least something bad happens.

dîmak  n.  (dî©mak) hortaliza; cultivo de raíz; vegetal. diara mâ; plun mâ. vegetable; root crop; produce that grows on plant which has only a single yield, in which harvesting implies destroying the plant (e.g. potatoes, cassava, corn, banana). By contrast, any crop (like most fruits) that can be picked off the plant and more will grow on the same plant is panmak. . def. Dîmak balna ya sau anakat kau lautam pâdai. Diara mâ nani ba tasba munhtara mangkram pâwisa. § Dîmak balna yaka sirihka lauti yakti kaswak lâ yawadai, katka panmak laih lauwak uba pâtai, yaupak makka îya mâmâka isau kau makka yapa lakwai. Plun mâ nani ba isti mangki sâki pin lui wîsa, kuna dus mâ lika mangkan tawa pâwisa, baha wina mâ brisuya, mâni ailal ai mâ ban sâkisa. Dîmak is the kind of crop that is ready for harvesting relatively shortly after planting, which is gone after we eat it, but panmak on the other hand, takes a long time to grow after planting, but once it begins to bear fruit the same plant continues to yield fruit year after year for many years. (n.eq. panmak)

dîman  n.  (dî©man) [zoo] especie de cangrejo pequeño. libang. type of small crab. § Dîman ya talwasa, was isau lautai kau bungpi tung atya. El cangrejo no se ve, sale cuando llueve mucho.

dîmanlalah  n.  (dî©manlalah) [zoo] cangrejo blanco. libang pihni. white crab.

dimdanaka  vi.  (dimdi) tenderse; desperezarse; estirarse. aiaubaia; aisakbaia. stretch self; stretch one's limbs; extend to full length. § Mâdi yang aitak tukka tukwi yâ suhpak (kal) dimdikda. Naiwa yang wauhtaya warkka taki ai swapan ai aubri. Today I got tired from all the paper work and (so I) stretched my limbs. (syn. kal dimdanaka)

dimhdanaka  vi.  (dimhdi) trepar; gatear . kwasaia (dus ra). climb (tree, not ladder); shinny. § Yang anu panka as kau dimhdikda. Yang kûku dûsa kum ra kwasri. I shinnied up a coconut palm. (cf. ilwanaka)

dimnaka  vt.  (dimpi) tender; estirar. sakbaia. tauten; stretch; extend to full length. § Kalki âka urunka lawana wâlik, yâ suhpida waya dimnaka waltayang. Por estar sentado con los pies encogidos, se me han cansado y me los quiero estirar un poco.
® kal dimnaka  vr.  tenderse; estirarse. aisakbaia; aiaubaia. tauten self; stretch or extend oneself to full length.

dîmuih  n.  (dî©muih) [herp] culebra; víbora. pyûta. snake. § Dîmuih yâ kasi îrida. Una culebra me mordió y se escapó. § Dîmuih yâ kasak aidikda. Al morderme la culebra lloré.

dîmuih dauh  n.  (dî©muih dauh) [herp] tamagaz falsa (morado sobre crema). pyûta bastar. bastard snake. § Dîmuih dauh yak kasya kau; yak îwasa. No morimos cuando nos muerde la tamagaz falsa. (cf. bildauh)

dî muihka  n.  (dî© muihka) carne. wîna. meat . § Dî muihka kastik pah ka. Tengo ganas de comer carne.
® dî muihka waska  en.  sopa; jugo de carne. pilala; sûp. soup; meat broth.

dîmuih palka  n.  (dî©muih palka) [herp] tamagaz; toboba. pyûta ainghwa. tomagoff; poisonous Central American snake. § Dîmuih palka ya muih kasak muih isau îwana. Cuando la tamagaz ha mordido a la gente, muchas personas han muerto. (syn. bil palka)

dîmuih tunak pauka  n.  (dî©muih tunak pauka) [herp] barba amarilla; serpiente de veneno mortal. pyûta lal pauni. yellow beard; snake with lethal venom. (cf. bil tunak pauka)

dîmuih yapu  n.  (dî©muih yapu) [herp] pichete; perro zompopo. kâras pyûtka. snake caiman. § Dîmuih yapu ya yapu nakabah ka. El pichete parece al lagarto. (eqv. bilyapu)

dînaka  vt.  (dihi) {1pres. dîyang, 1past. dihikda} beber; tomar. diaia. drink; imbibe. . def. Sûtak kau was ihi tinipas kau ilti âti paranghnaka. Kahmi ni lî brih wan bîla ra suni mangki brih kwatbaia. § Was dihi. Bebé agua. § Waspulu dînih. No bebás ron. § Manna balna was dîyamna pih? ¿Ustedes están tomando agua? § Dîti pah ka. Dîran daukisa. Tiene sed (lit. tiene ganas de beber).
® dînaka waska  n.  agua potable. diaia lâya. drinking water. § Dînaka waska ya yamka taihpi dâpi laupah. Dejá bien cubierta el agua potable.

dî nâwalh  n.  (dî nâ©walh) ataque (desmayo); demonio. lasa; wlasa. attack (fainting); evil spirit. § Baka ya îwida taim mâmahka kau dî nâwalh bautida. Cuando murió el niño, su madre sufrió un ataque. § Dî nâwalh mâ bautai laih, yang kau wârah, yang laih yamka yamtaring. Si tenés un ataque (de demonio), vení adonde (estoy) yo, para que te cure. (cf. nâwalh)

dîpihnaka  vi.  (dîpihti) velar; pasar la noche; pernoctar; trasnochar; desvelar; amanecer. lalawaia; yapras kaia. pass the night. § Mâdi pukka âka muih îwang ûka kau dîpihnaka pumtayang. Naiwa tihmia na upla pruan wâtla ra lalawaia lûkisna. Tonight I'm planning to pass the night at the deceased person's house.
® tâka âwi dîpihnaka  evi.  (tâ© âwi dîpihti) desvelar. aiwahki lalawaia. attend a wake. § Muih as îwida bahangh, yang mâdi pukka laih tâka âwi dîpihtuting. Upla kum pruan ba mihta, yang na' tihmia lika aiwahki lalawaisna. Hoy falleció una persona y por eso voy a desvelar esta noche.

dipka  a.  (didipka) lacio; recto (pelo). wapni (tâwa); lalalni. straight (hair). § Man basma dipka palka ka. Man tamwa wapni pali sa. Tu pelo es bien lacio. Your hair is very straight. (syn. datalka)

dipnaka  vt.  (dippi) enderezar (cabello). (tâwa) wapni daukaia; lalalni daukaia. straighten (hair). § Yal as as balna ya baskana dipdai. Mairin kum kum nani ba ai tâwa wapni daukisa. Algunas mujeres se enderezan el cabello. Some women straighten their hair. § Basma dippah. Tamwa wapni dauks. Straighten you hair.

dîrauh  n.  (dî©rauh) [orn] águila; halcón; ave rapáz; ave de rapiña. yâkal. eagle; hawk; bird of prey. § Dî bakana ya dîrauh taldai kau luih bai limdadai. Los pajaritos, cuando ven una águila, todos vuelan lejos. § Dîrauh ya asung âtang tung ka, dî wati kassa bahangh. Yâkal ba ai kupia sauhkisa, diara alki piras sa mihta. El águila está disgustada porque no logró comer nada.

dis  adv./a.  callado; quieto. sap. quiet; silent; extinguished. § Dis atih! Sap bas! ¡Callate! Be quiet! § Yaka tîkama ya dis wâya tung ka. Esa lancha está viniendo calladamente.

disana  adv.  difunto. prahki. the late ...; placed after name of deceased. yalki disana; mayi prahki; ; my late wife. § Muih îwana balna kau muih sangka rîh balna ya raupi ayangka ayangpi dapi disana atdai. Upla pruan nani ra upla râya tauki nani ba bila nina mâki bara prahki wisa. When people mention the name of someone deceased they say the late ...

dislah  n.  (dis©lah) mañana; madrugada. tîtan. morning. § Mâdi diskalah ripka ka. Esta mañana hace frío.
® dislah kasnaka  ev.  (dislah kasi) desayunar. tîtan piaia. eat breakfast. § Dislah kassing dai bahangh yuh yâ bîtak tung yang. Tîtan pîras kapri na ra plun ai daukan taukisna. I didn't eat breakfast and so I'm walking around starving.
® dislah mâka baka  n[astro] lucero del alba. tîtan slilmika; lakya; lakya târa. morning star.

¹disnaka  vt.  (disti) apagar. daskaia. extinguish; put out (light, fire). § Kuh kumdi lau ya disnaka waltai. Quiere apagar el fuego que está ardiendo.

²disnaka  vi.  (dispi) callarse; aquietarse. sap takaia. become silent; quiet down. § Dispah! ¡Callate!

diswanaka  vi.  (diswi) apagarse; ahogarse (motor). daswaia. go out; stall (engine); die (fire, light). § Kuh lâkka as ihwâyang katka diswanaka wâlik ka. Traigo un tizón (ascuas) pero está por apagarse.

dî talingka  en 1. vidente; profeta. prapit. prophet; seer. § Dî talingka ya dî isau kang lâwi dapi kau yultai. Prapit ba diara manas ai tânka brî bara aisisa. Prophets understand many things and inform us. 2. mago; curandero. mago. magician; curer. § Bakaki âka yamka sa ka; dî talingka kau ihyawing talrang. Este niño no está bueno; lo llevo al curandero para que lo vea.

dîwak  mod.  extraño; diferente; raro. aihka. strange; peculiar; odd; different. § Al dîwak man sah! Waitna aihka sma ba! You're a strange man! (eqv. of dî wâk)

dî wâk  n.  (dî© wâk) extraño; diferente; raro. aihka. strange; peculiar; odd; different. § Sau as as kau muih balna ya dî wâk palka lau lau atdak talikda. En varios países he visto a la gente viviendo muy diferente. (eqv. dîwak)

dî wakalka âisau  en.  animal sin huesos; invertebrado. daiwan dûsas. boneless animal; invertebrate.

dîwas  n.  (dî©was) sereno; viento del oeste. dîwas. west wind (cold). § Dîwas wauhpai kau, dî ripka, katka andih wâk kau lâwai. Dîwas krawuya taim, kauhla sa, kuna pat wâla ra luisa. When the west wind blows it is cold, but it quickly changes direction.
® dîwas waska  n.  (dî©was waska) rocío. dîwas lâya. dew. § Dîwas waska karak muih dî basta yamdai. La gente hace medicina del rocío.

dîwaya  n.  (dî©waya) espíritu. spirit. spirit. § Dîwaya ya muih taldasa. El espíritu no se ve.

dî yabahti pah  ev.  {dî yabahtik pah} temeroso; tener miedo. sibrin daukaia. afraid; be afraid.

diyana  n.  (diya©na) [ < dî âna] {1cns. diyakinadiyaniki} regalo. prisant. present; gift.

dudu  n.  (dudu©) [modern] bahía. harbar. harbor; bay; cove. § Dudu as as ya buhka ka; as as ya tuhka ka. Harbar kum kum ba buhni sa; kum kum ba tihu sa.

duhinaka  v.  (duhi) (var. of duihnaka)

duhingka  vnom.  (form of duihnaka) cargador. twâtwilkra. carrier.

duhka  a.  (duduhka) espeso. sitni; twakni. dense (vegetation); thick (vegetation). § Yâmak tuspikda kau pan ya duhka palka ka, dakting yawasa palka yatya. Insla irbri bara dus ba sitni pali sa, klakri sip wâras ai munuya. When I went to clear the plantation, the undergrowth is so dense that it is taking me forever to cut it.

duihnaka  (duhi, duihi) (var. duhinaka) 1. vt.  llevar (sobre espalda u hombro); acarrear; portar. twilkaia. carry (on back or held high); haul. back. § Al as kîkamak sikka as duhi ihwai. Un hombre lleva (lit. viene llevando) una piedra grande. § Duhih. Llevalo. 2. vi.  fluir; moverse (agua); correr (agua). aubaia. flow (current). § Yang was duihya kau âwikda; yâ duihya. Yang lî aubi ra dimri; ai âkuya. Me metí en el corriente; me está llevando. I got into the current; it's carrying me away. § Wassik âka paraska duihya. Âwala na karna aubisa. This river has a strong current. 3. vt.  llevar (corriente o viento). âkaia (lî mihta, pâsa mihta). carry (wind or water current only). § Was yâ duihya. Lî ai âkisa. Me está llevando el corriente. The current is carrying me.

dûk  n.  (dûk©) [med] tos chifladora. ikikya. whooping cough. § Dûk ya îwanaka as dutka; uhdayam kau wingmata taihpai, muih mâ umhdasa laih îwaram. Yapa bik mikdini pas luih ya âwas yapa watah ka. Ikikya ba siknis kum saura; kuhbisma taim winkam prâkisa, upla hilp mai munras kaka prûma. Bâku sin wan nâkra bîla sut ba tâla bâku brîsa. Whooping cough is a bad sickness; when you cough you choke, and smother, and if nobody helps you you will die. Also your eyes appear to be full of blood.

dul  vspl. (plural) colgante; pendiente; suspendido; flotante. aipami banghwi; âwi banghwi. (plural) floating; hanging; suspended.
® dul dul  vspl. colgantes; pendientes; suspendidos; flotantes. aipami banghwi; âwi banghwi. floating (pl.); hanging (pl.); suspended (pl.). § Yangna tîma kau kuringkina sitti dul dul yangna. Yang nani bût ra dwairka wilki âwi banghwisna. We're floating in our canoe, tied to the boat.

duput  n.  (duput©) harina. plawar. flour. (cf. dîduput)

duputka  (dupuputka) polvorizado; desmenuzado; harinoso. wauhni. ground; powdered; powdery; floury. § Âka dî duputka puratang bahangh mâdi laih duputka sa ka. Naha plawarka buswan bara nânara wauhni apia sa.

duputmak  n.  (duput©mak) [bot] palo de pan; fruta de pan; mazapán; fruta de pan. bredprut. breadfruit. Artocarpus altilis.

duri  n.  (duri©) [bot] balsa; guano; gatillo; tambor. puhlak. balsa. Ochroma pyramidale.

dûs  vs.  (dûs balna) {dûska} clueca. alki ba (kalila). brooding; broody; in period of time when hen stays on its eggs. § Dûs yaka pan suwinka balna luih kau kataramah ya kutwai ya, sumaka takat kau. Dûs baha sika taimka nani sut ra kalila ba prâwi ba ai mahbra pûra ra. Dûs refers to the period when a hen stays sitting on her eggs. § Yaka katkataramah dûs ya bungpi dî ukpi tung ka. Baha kalilka alki ba taki diara pih taukisa. That brooding hen has come out and is going around eating. § Katkataramah dûs(ka) dai ka âyauh yawada? Kalilka alki kata ba âni ra wan? Where did the brooding hen go? § Dûs kût ka. Alki bawisa. She (the hen) is brooding. § Yaka katkataramah balna ya dûs balna ka. Those hens are all brooding.

dûswanaka  vi.  (dûswi) aclocar(se); encobar(se); cloquear; estar clueca. alkaia (kalila). (hen) brood; be brooding; sit on eggs. § Mâdi laih katkitaramah dûswi kût ka. Nânara kalilki alki bawisa. My hen is brooding now. (cf. dûs) [NOTE: note misk. bawaia, check validity of cloquear]

dutdanaka  vi.  (dutdi) salir; zafar; arrancarse. daiwaia. come out.

dutihka  a.  apestoso; hediondo. bisbaira; bisbaya. stinking. § Âka waskamak dutihka. Este lodo apesta. (eqv. dutihtang)

dutihnaka  vi.  (dutihti) heder; apestar; oler mal. bisbaya takaia. stink; reek. § Bang kaupak bilam kuma kahti ihwâna katka yamka kuma âdasa bahangh dutihtai ka. Klâ wina inska sâl dingki brih balan kuna pain sâl dingkras bara bisbaya takisa. They brought some salted fish from up river but since it was not well salted it stinks.

dutka  a.  (dudutka) malo; malvado; maligno. saura. bad; evil; wicked. § Muih dutka atnaka ya yamka sa; muih luih yak waldasa. No es bueno ser persona mala; no nos quiere la gente.

dutkaka  n.  (dut©ka) {1. dutkiki} vicio. saurka. vice; wickedness; bad quality.
® dutkaka kang kânaka  evi.  (dut©ka kang kâti) viciarse. saurka mârikaia. follow one's evil urges; act on one's vices. § Dutnika kang kânaka sa. Wan saurka mârikaia apia sa. We should not give in to our vices.

dutka katatnaka  ev.  (dutka katati) maltratar. saura munaia. mistreat. § Wanihni kau dutka katatnaka ya yamka sa. No es bueno maltratar a nuestros familiares.

dutka yulnaka  vtc.  (dutkaka yulnaka) {1. dutkiki yulnaka, 2. dutmaka yulnaka} difamar. lâtubaia. defame. § Yal dâpikda ya yang dutkiki yulnaka wâlik tung ka. Mairin swîri ba yang laitubaia bâman taukisa. The woman that I left only goes around defaming me.

dutkika  ncons.  (dut©ka) revés. rangka. reverse side. § Kahlu âwikda katka dutkika bîtah âwikda. Me puse la camisa pero al revés. (cf. pitukka, abalka)

¹dutnaka  vi.  (dutti) pudrirse; arruinarse. ratwaia; aisawaia. spoil; rot; become ruined; break down. § Sana muihka ilti dâpam lauya, dutnaka wâlik ka, bainah ati kuma âtah. Sûla wîna suni swîram ba, ratwaia bâman sa, pat muni sâl dingks. That venison that you put up is on the verge of rotting, salt it quick. § Yâmanh lalahka ya kasnih; luih duttang ka. Plâs sukra ba pîpara; ratwan sa. (cf. baknaka)

²dutnaka  (dutpa) arrancar; extraer. daikaia. uproot; extract; pull out. § Anaki ûba dalapai, yapa bahangh dutpah. Me duele mucho el diente, pues arrancámelo. § Malai saraka sikka ya dutnaka dasika palka ka. Es muy difícil arrancar la raíz de la yuca.

duwi  n.  (duwi©) [modern; man] 1. barco. slaup. ship. § Manna duwimana sikka palka ka. Man nani slaupkam târa pali sa. § Yaka duwika karak mâmahki sau tunak pas bîtah kaupak wâda. Baha slaupka wal mamiki yahbra saitka wina balan My mother came from the north in that ship. 2. puerto. slaup bapaika. port. § Mining duwini âka tuhka palka ka. Yawan wan slaup bapaika na tihu pali sa.