- U -

û  n.  (û©) [man] casa; hogar. utla. house; home. § mâmâka wâk laih bakaki û as waltai yamnaka. El año que viene, mi hijo quiere construir una casa.
® û anakat panka  viga de casa. utla bîmka. beam of house. § Pan as dakti yâtah û anakat panka. Dus kum klaki aik utla bimka. Cortáme un trozo de madera para que sea viga de casa.
® û awas  n.  (û awas©) [bot] árbol ocotillo [?]. awaspih. tree similar to pine with white wood. (syn. awaspih, [?])
® û dîka bakana  n.  animal doméstico. utla daiura. domestic animal. § Û dîka bakana ya mining kaupak kasna ya kasdai. El animal doméstico recibe de nosotros su comida.
® û dîpihka  patio; cercanía de la casa. latka. patio; yard; outside of house. § Muih luih ya ûka dîpika bitpi mauka watah ka. Todo el mundo mantiene limpio su patio barriéndolo § Ûka dîpihka kau aransa panka itukwâna as sâk ka. En el patio hay un naranjo grande. (syn. û labaka, û sâra)
® û labaka  (ûka labaka) 1. pared. utla tnâya; utla knâya. wall of house. § Û labaka as pahti iltikda, wakas ya yan iltaring. Levanté una de las paredes de la casa (sujetándola con clavos), la otra la levantaré mañana. 2. (syn. û dîpihka, ûsara)
® û sara  (syn. û dîpihka, û labaka)
® û muhkat  enrel.  corredor. baranda. veranda. § Dî balna ihwikda ya û muhkat palka kat ilti auhpi dâpah. Las cosas que traje, echálas al corredor.
® û pasdak  n.  (û© pasdak) (eqv. ûdak) cuarto. rum. room. § Û as û pasdak âisau ya yamka palka sa. Una casa que no tiene cuartos no es muy buena.
® û rauka  utla plâya. foundation [?].
® û sahka  utla pôska. frame; skeleton; corner posts of house. Hauspfosten .
® û tarat  piso de edificio arriba de la planta baja. tent. floor of building above first.
® û tunak  techo. utla bahna; utla banhta. roof.
® û yamnaka  ev.  (û yamti) construir una casa. utla mâkaia. build a house. § Yang mâdi âkaupak laih bûna û yamnaka waltasing ka. De hoy en adelante no quiero construir otra casa más.

uba  adv 1. lento; poca a poco; despacio; paulatinamente. tawa. slowly; gradually. 2. suavemente. tawa. gently. 3. en voz baja; a media voz. tawa. quietly; softly; in a low voice.

ûbak  n.  (û©bak) [entom] piojo. kua. louse. § Ûbak ya muih baska kau âwai. El piojo se mete en el pelo del ser humano. § Âka ûkabak lâska yâtai. Este piojo me pica (me da comezón).
® kataramah ûkabak  n.  (kat©taramah ûkabak) [entom] totolate. kalila kua. chicken louse.
® ûbak sumaka  liendre; huevo de piojo. kua mahbra. nit; louse egg.

ûbastak  n.  (û©bastak) [bot] suita ; planta utilizado para cubrir la techumbre de casas. ahtak mairin. plant used to cover roofs of houses. (eqv. ahtak wâna)

ûbitna  n.  (û©bitna ) [man] escoba. brûm. broom. § Û pas kau minisihka balna luih ya ûbitna karak mauwai. Yawan utla bîla ra tâski nani sut ba brûm wal klîn munisa.

ubriskumh  n.  (ubris©kumh) [herp] culebra mica. matsiksa. rat snake . Spilotes pullatus pullatus. § Ubriskumh ya bil wati ukpai. La culebra mica devora los ofidios (venenosos).

ubul(ka)  ncons.  {1. ubulki(ka), 2. ubulma(ka), 3. ubulki(ka)} prumhni. hump; hill; high ground. § Yaka tûkaruh ya mâkamak kau ubulka sikka as watah ka. Baha bîpka ba nâna ra prumhni târa kum brîsa. That bull has a big hump the back of its neck.
® was ubul(ka)  n.  (was© ubul(ka)) ola. rîp. wave. § Kuringma ya baka palka ka; amang talah, was ubul mâtak kuringma âwi yawarang. Dwarkam ba sîrpi pali sa; aman kais, rîp bui maikka dwarkam dimi wâbia. Your canoe is very small; be careful, a wave might tip you over.

ûdak  n.  (û©dak) (eqv. û pasdak) cuarto. rum. room.

udu  n.  (udu©) [anat] ombligo. klua. navel. § Bakaki bisika ya uduka kaupak âwas bungpai. Bibiki sîrpi ba klua wina tâla takisa. A mi niñito le sale sangre del ombligo.
® udu wahka  n.  (udu© wahka) [anat] cordón umbilical. tuktan klua âwa. umbilical cord. § Baka uduka wahka amang palka talnauh; it ka dakdanaka. Tuktan klua âwa ba main pali kaiki banghws; sip sa taih dakwaia. § Yang sûwi bungping kau, singmat as uduki wahka daktang dadang. Yang aisubi takri taim, daktar kum yang klui âwa dakban kan.

udutnaka  vt.  (udutpi) chupar. utbaia. suck. § Susum ya yamka lahti nâh dapi tunak palka ya udutnaka waltayang. Me gusta cocinar bién la anguila y después chuparle la cabeza.

uduwirus[ks]  n.  (udu©wirus) [bot] hierba santamaría [jc]. kalmatah [tw].

uhdanaka  vi.  (uhdi) toser. kuhbaia. cough. § Mining yakuhdai. Nosotros (incl.) tosemos. § Âka nangtak âka uhdanaka yâ yamtai. Este catarro me hace toser.

uhkan  n.  (uh©kan) [bot] palmera de batana ; coquito; yolillo; yolilla . uhum. hone palm; oil palm. [PALMAE] Corozo oleifera; [PALMAE] Elaeis melanococca; [PALMAE] Elaeis oleifera. § Uhkan ya makka burupi kaupak auhka yamka yakdai. Uhum ba mâ kiski wina batanka pain sâkisa. A high-quality oil can be extracted by frying the hone palm fruit.
® uhkan auhka  kîsu mâ batanka; uhum batanka.

uhnaka  vi.  (uhpi) gruñir; bramar. ihbaia. growl; roar. § Nawah as asang pas kau, uhpi tung ka. Lîmi kum unta byâra ra ihbi taukisa. § Mus laih it uhpasa, katka nawah wâlik laih uhpai. Mâtis lika sip ihbras, sakuna lîmi bâman lika ihbisa.

uihdas  n.  (uih©das) [modern] anécdota. aisanka prahni sât kum. anecdote. § Uihdas ya muih isau palka rauka yulti talnaka waldai. Stûri aisanka ba upla ailal pali kasak aisi kaikaia plîkisa. Mucha gente quiere discutir la anécdota.

ûka  ncons.  (û©) 1. (form of û) 2. guarida; nido; cubil; madriguera; yacija. wâtla. den; home; lair; nest; lodge; burrow. 3. vaina de; paquete; continente; estuche; recipiente. wâtla; pak. case for; pack of; sheath; container for.
® di ûka  continente; recipiente. diara wâtla. container.
® lihwan ûka  cartera; bolsa para dinero. lalah wâtla. wallet; purse.
® panka pihka ûka  paquete de cigarillos. sigarit pak. pack of cigarettes.

ukmik  n.  (uk©mik) [mam] armadillo; cusuco. tahira; tâira. armadillo. Cabassous centralis; Dasypus novemcinctus. § Yang ukmik talsing palka. Nunca he visto un armadillo. § Sûlu ya ukmik pah kau lau atak umti yaktai. El perro, oliendo que el cusuco estaba en el hoyo, lo encontró. § Ukmik ya sau anakat kau ûka watah ka. Tahira ba tasba munhtara wâtla brîsa. El armadillo vive debajo de la tierra.

ukna  vnom.  (uknaka) dâbaia dukia; pata. fruit or food that is sucked; fish bait.

uknaka  vt.  (ukpi) 1. chupar; lamer; comer (frutas). dâbaia. suck; lick; eat (fruits). § Yang aransa ukpikda. Yo me comí la naranja. § Aransa damka ya muih luih waldai ka uknaka. A todo el mundo le gusta chupar las naranjas dulces. 2. tragar (sólido). langkaia. swallow (solid). § Bilam titiska kasi wakal uknaka waltasing. No quiero tragar una espina al comer el pescado.
® uknaka ûka  n[anat] estómago. klunghka. stomach. § Katkitaramah uknaka ûka ya dî âisau ka. Kalilki klunghka ba diara âpu sa. El estómago de mi pollo no tiene nada.

ûkuk  n.  (û©kuk) [ichth] especie de pez roncador. drumar. type of drummer fish. [NOTE: smaller than bilapau, bigger than pihpih] (syn. aha)

ukung  n.  (ukung©) 1. [bot] bambú. kauhru; bambu. bamboo. Bambusia guadua. 2. [bot] (palma) tique; palma cuyas hojas se utilizan para escobar. papta. palm whose leaves are used as brooms. [PALMAE] Acoelorraphe wrightii. (cf. pâpta, [?])
® ukung baka  n.  (ukung© baka) [bot] flauta; carrizo pífano. brâ. flute; reed. § Was baka tunak kau pan, ukung baka isau lau ka. Hay mucho carrizo pífano en el nacimiento del riachuelo (crique).

ûla  n.  (û©la) [modern; man] caja. baks. box.

ûlak  n.  (û©lak) [myth.] chichimite ; sisimite . ûlak; uhlak. tailless anthropoid ape with black fur . yohó ; yuhó .

ûlang  n.  (û©lang) atol; chicha de maíz. pap; swahni lâya. atol; corn chicha. § Mâdi dislah ûlang dihikda katka bik walting dai. Esta mañana tomé chicha y siempre quise más.

ulangdanaka  vi.  (ulangdi) kluhklua takaia; lî takaia. be runny; be mucky; be sloshy; be oozy; become sloppy, mucky. § Wasmak munka bahka ulangdi wît ka. Drapapa swapni tara kluhlkua takan sa.

ulangka  a.  (ulalangka) fangoso; lodoso; viscoso; acuoso. kluhklua; lî takan. mucky; runny; sloshy; oozy; sloppy (can be said of liquids which form an opaque film or layer on contacting surfaces, true of mud and pancake batter but not of syrup and jam).

uldak  n.  (ul©dak) [modern; gram] palabra escrita (entre espacios). written word (between spaces).

uli  n.  (uli©) [orn] oropéndola cabecicastaña; oropéndola de Moctezuma. tûlu. chestnut-headed oropendola; oropendola Montezuma. [ICTERIDAE] Psarocolius spp.. § Uli ya dî baka as ûkatak lumakka yamka palka ka. La oropéndola es un pájaro de color bonito.

ulmak  n.  (ul©mak) [bot] [May. ulmak] papaya. twas. papaya. Carica papaya. § Ulmak ya uknaka yamka ka. La papaya es buena para comer (chupar). (pref. ulumak)

ulnaka  vt.  (ulpi) escribir. ulbaia. write. § Aitak as ulputing. Wauhtaya kum ulbaisna. Voy a escribir una carta. I'm going to write a letter.
® ulnaka panka  n.  {ulniki panka} lápiz; lapicero. pinsil; ingkpin. pencil; pen; writing instrument.

ulu  n.  (ulu©) [bot] zacate navajuela. tûbal. cutting-grass. (n.eq. asu)
® ulu labanka  n.  (ulu© labanka) [bot] especie de zacate navajuela. tûbal tanhta. type of flat cutting-grass.

uluhdanaka  vi.  (uluhdi) desatarse. langhwaia. loosen; come loose; come untied.

uluhka  a.  (ululuhka) libre. prî. free.
® uluhka bungnaka  evi.  (uluhka bungpi) prî takaia. become free; go free.
® uluhka nauka  n.  (uluh©ka nauka) libertad. prî lâka. freedom; liberty.

uluhnaka  vt.  (uluhpi) 1. soltar; desatar; desamarrar. langhkaia. untie; unmoor; unfasten; loosen; let loose. § Wah witwanaka ya uluhnaka waltayang. Quiero soltar la hamaca. § Tûkaruh ya sitna sâk atak kat, yaka bakaka ya uluhpang. El toro que estaba amarrado, lo soltó ese joven. 2. librar; libertar. prî sâkaia. free; liberate; set free.

ulumak  n.  (ulu©mak) papaya. twas. papaya; papaw. Carica papaya. § Ulumak ya panmak as yamka palka ka, dapi bik muih balna luih kasnaka waldai. La papaya es una fruta buena, y todo el mundo quiere comerla también. § Ulumak ya damaska kau û kau bik pâtai. Twas ba unta ra utla ra sin pâwisa. La papaya crece en el bosque y en el pueblo.

ulupuih  n.  (ulu©puih) [bot] chasmol [jc]; fideos ; campanilla ; varias especias de vid o bejuco enrededor. tataku. ivy; various species of creeping vine. [CONVOLVULACEAE] Ipomoea, Cuscuta Spp..

Ulwah  n.  (Ulwah©) ulwa. Ulwa. Ulwa. § Ulwah dapi Wayah karak âyauh kau dasika yapa talyam? Entre el ulwa y el miskito, ¿cuál te parece el más difícil?

um  n.  (um©) [mam] cúcala; perezoso. siwaiku. sloth. Bradipus sp.; Choloepus hoffmani. § Um ya mâdah laih sirihka tungwasa katka pukka wâlik laih paraska tungwai. Siwaiku ba kâkna lika karna taukras kuna tihmia bâman lika karna taukisa. El perezoso no anda rápido de día, sólo de noche anda rápido. § Um ya pan baska wâlik kasya. Siwaiku ba dus wahya bâman pisa. La cúcala sólo come hojas.

umah  n.  (umah©) [anat] cola; rabo. wâika. tail. § Awa bahka ya umahka yûhka palka ka. El guacamayo tiene cola larga. § Yapu ya umahka karak dî ai ai ya wispi îti kasya. Azotándolo con su cola, el lagarto mata cualquier animal y se lo come.

umahrarah  n.  (umah©rarah) [orn] moscareta tijera. sibiu; sisars; kirkir yâpti. fork-tailed flycatcher.

umahsara  (umah©sara) [anat] rabo. wâika plaika. tail bone.

ûmak  n.  (û©mak) [modern] ventana. windar. window. § Dî nûtingka ya ûmak manah âwi pâp manah bungpi yawada. El ladrón entró por la ventana y salió por la puerta. § Dislah kau ûmak paptasaman kau yamka sa. No es bueno cuando no abrís las ventanas por la mañana.

umana  a.  (umamana [?]) viejo (cosa). almuk (diara kaka). old (thing). § Kalki dîka umana. Mis zapatos son viejos. § Dî umana ya bainah bakpai. Las cosas viejas se pudren rápido.
® umana kau  adv.  hace mucho; en tiempos pasados; en tiempos antiguos. blâsi pyûa ra; patitara. long ago; olden times. § Umana kau bikiskika balna dadang ya bikiska yamka palka balna dadang. Los niños de los tiempos pasados eran niños muy buenos. § Umana kau muih almuk balna lau lau dadang dai ka luih îwi lâwana. Las personas que vivían hace mucho han muerto todas. (eqv. tâtungh kau)

umhmat  n.  (umh©mat) [modern] enfermera; enfermero. nurs. nurse. § Amiki laih umhmat balna kahkanalu suhpi tung ka. Laikra lika nurs nani prâka tuski taukisa. Mi hermana anda lavando los vestidos de las enfermeras.

umhna  n.  (umhna©) ayuda; auxilio; socorro. hilp. help; aid; assistance. § Yang muih kau kanas laih umhna âtasing, dutka yatdida bahangh. Yang upla ra kau lika hilp yâras, saura ai muni banghwan bara. No voy a ayudar más a la gente, porque me hicieron mal.
® umhna kuinaka  pedir ayuda. hilp mâkabaia. ask for help.

umhnaka  vt.  (umhti) ayudar; auxiliar; socorrer. hilp munaia; ilp munaia. help; aid; assist. § Wahaini îwi tung atak yawi umhnaka ya yamka ka. Es bueno ir a ayudar a nuestro hermano cuando está enfermo.

umis  n.  (umis©) [mam] murciélago. kânski; sakanki; sakanski. bat; ratbat. § Damai pukka katkitaramah âkawas umis dîda. Anoche un murciélago se le bebió la sangre a mi gallina.

umitdanaka  vi.  (umitdi) zambullir. kuswa dimaia. dive. § Yang umitdanaka waltayang katka wingkita adahka yâ yamtai. Quiero zambullir pero me hace corto de respiración.

umnaka  vt.  (umti) besar; oler. kia wâlaia. kiss; smell. § Alas balna kalumduti. Ellos se van a besar. § Yang kau dalaka yâ talyam laih, yâ umtah. Si me querés, besame. § Dî walapka umnaka. Diara kia pain wâlaia. Oler algo que huele bien. § Âka sûkalu dî as umti tung ka. Este perro anda oliendo algo. § Sûlu îwak umtidam? ¿Oliste el perro muerto (morir el perro)?
® umti dahnaka  husmear; olfatear; oliscar. kia wâli kaikaia. sniff. § Talwangh, umti dahkuting sapaktang pan. Kapu, kia wâli kaikaisna swahwan sapa. Let's see, I'll sniff it to see if it's gone sour.

umsipulmak  n.  (um©sipulmak) [entom] especie de oruga con espinas malas. lîwa kyâikira. type of hairy caterpillar with venomous spines. § Umsipulmak laih wîtang as ka, yak liptak kau dalaka ka, yapa bik pupuhtai. Wîtang bû as balna karak umsipulmak kanas dutka ka. Umsipulmak lika lîwa kum sa, wan prâkuya taim lâtwan sa, bâku sin puskisa. Lîwa wâla nani wal umsipulmak kau saura sa. The umsipulmak is a caterpillar which causes pain and swelling if it pricks us with its spines. It is the worst of all the caterpillars.

umusnah  n.  (umus©nah) [man] cama; lecho. krikri. bed. § Umusnah kau amanaka waltasing. Krikri ra yapaia wânt apia sna. No quiero dormir en la cama.

Una  n.  (Una©) español; mestizo. ispail. ladino; Spanish; mestizo. Spaniard.

un baunaka  vi.  (un bauti) cantar. aiwanaia. sing. § Alas balna wat arungka un bauna. Ellos cantaron cuatro veces. § Amiki ya sirau kau un baunaka waltai palka dai. Mi hermana les quería cantar a las señoritas.

ungkiwai  n.  (ung©kiwai) [orn] tinamú chico; yerre; gongolona. ungkwai; ungkwi. little tinamou. [TINAMIDAE] Crypturellus soui.

ûpara  n.  (û©para) [modern; man] paraguas. amrila. umbrella.

upurdanaka  (upurdi)
® kal upurdanaka  vr.  reunirse. asla takaia. meet; assemble. § Yan mâdah kal upurdanaka, yul bauti talnaka watah yak bahangh. (Hay que) reunirnos mañana de día, porque tenemos algo que discutir.

upurka  n.  grupo; tribu. dakni. group; tribe. § Muih upurka bû lâwi yawadida ya âyauh yawadida pan nû âisau. Los dos grupos que pasaron, no sé a dónde van.

upurnaka  vt.  (upurti) recoger; juntar; amontonar; acumular. asla daukaia. gather. § Am balna û pas kau lau ya yamka upurti dâpah. Âya nani utla bîla ra bâra ba pain asla dauki swîs.
® kal upurna  vrnom.  (kal upurnaka) reunión; encuentro. mîting. meeting.
® kal upurnaka  vr.  (kal upurti) congregarse. asla aidihwaia; asla tutukwaia; kwâra târa takaia. gather; congregate. § Damai as kau muih isau kal upurna bang dai tumul isdanaka yulka. Yûa wâla asla aidihwanka târa bâra kan bâl pulaia dukia ra. The day before yesterday there was a big gathering to play ball.
® upurti watnaka  ev.  (upurti wati) recoger (cosas exparcidas). kyaubi alkaia. gather (things) up. § Malai tingka ya upurti watnaka waltayang. Yauhra mîna ba kyaubi alkaia wânt sna. Quiero recoger los tallos de yuca.

ûrakrak[ks]  n.  (û©rakrak) [entom] especie de avispa amarilla que hace su nido con lodo. yâya [tw]. type of yellow wasp which makes mud nests in houses.

urhnaka  vt.  (urhpi) enjabonar. kwakaia. lather; soap. § Luhusmak ya asna kau isau urhwai kau, luhuska isau bungpai. Sup ba kwâla ra ailal kwaki taim, ûkata ailal takisa.
® kal urhnaka  vr.  aikwakaia. lather oneself; soap oneself.

urudanaka  vi.  (urudi) agacharse; encorvar el cuerpo; zambullirse. wria kruswaia; aimâkupaia. stoop; bend down; duck. § Man âka panka anâkat manah urudi lâwah. Man naha dûsa munhtak ku kruswi lûs. Agachate un poco para pasar debajo de este árbol. Duck down a little to pass under this tree. (n.eq. urundanaka)

uru(ka)  a./adv.  (ururuka) encorvado. aimâkupi; wria kruswan. stooping; bending down; drooping. § Wahaima waya uru tung ka. Muihkam ria aimâkupi taukisa. Tu hermano anda un poco encorvado. Your brother stoops (has bad posture).

urukdanaka  vi.  (urukdi) (var. urupdanaka) respirar. wingka puhbaia. breathe. (cf. urupdanaka)

uruku  n.  (uru©ku) [orn] pagaza o tiñosa parecido a la tiñosa común pero tal vez de cola más corta; zarceta. sahru. type of tern similar to brown noddy but perhaps with shorter tail. [LARIDAE].

urum  n.  (urum©) [man] ron; aguardiente; guaro. rum; wâru. rum; liquor. § Urum isau dîyang kau laih yâ bakpai. Wâru uba ailal disna taim blâ ai daukisa.

urundanaka  vi.  (urundi) doblarse; encogerse. ai aswaia; aikruskaia; kruswaia. curl up; double up (i.e. in fetal position). § Yaka muihka laih ripka yamtai bahangh urundanaka wâlik waltai. Ba' uplika lika kauhla dauki nara ai aswaia bâman wânt sa. § Tûruh ya urundang ami lau ka. La vaca duerme doblada. § Tâpas kau yawayang tung dai dapak sûlu as ami urundang kût atak talikda. Yo andaba en el camino y vi a un perro que dormía doblado. (n.eq. urudanaka)

urupdanaka  vi.  (urupdi) (var. urukdanaka) respirar. wingka puhbaia. breathe. § Mining balna yak urupdai. Nosotros (incl.) respiramos. (cf. urukdanaka)
® urupdanaka pahka  n.  (urupdana© pahka) [anat] {1. urupdaniki pahka} wingka unta. chest cavity.

urus  n.  (urus©) [mam] mono araña; mono colorado; mico; mono mico. ruskika; urus. spider monkey; black-faced monkey. Ateles geoffroyi. § Urus ya muih mining yapa raudi sakwi wâtdai. Ruskika ba yawan upla bâku tit bui wapisa. El mono araña camina de pie como nosotros. § Urus ya damaska pas kau wâlik tungwai. Ruskika ba unta bîla ra bâman taukisa. El mico sólo anda en el monte. The spider monkey only lives in the jungle.
® urus baskakarhna  n.  (urus© baskakarhna) [bot] (árbol) peine de mico [jc] ; burío . ruskika kûmka; kûm dûsa. ``monkey comb'' tree. [TILIACEAE] Apeiba tibourbou.
® urus tunak  n.  (urus© tunak) [bot] (syn. sîkulh)
® urus wahka  n.  (urus© wahka) [bot] (bejuco) escalera de mico [jc] . ruskika kîwka. [CESALPINIACEAE] Bauhinia hondurensis.

ûsah  n.  (û©sah) [kin] suegro; yerno. dapna. father-in-law; son-in-law. § Ûsah as înaka ya isdanaka dîka sa, dî as dasika palka ka. Tener un suegro (o yerno) no es juego, es cosa seria.
® ûsah yal  n.  (û©sah yal) [kin] suegra; nuera. mûla yâpti; dapna mairin; sukura. mother-in-law; daughter-in-law. § Ûsah yal as as ya ûkanasah al kau waldasa. Algunas suegras no quieren a sus yernos. Some mothers-in-law do not like their son-in-law.

ûsara  n.  (û©sara) patio. utla lata. yard. § Yan mâka laih yang ûsara tusnaka waltayang. Yauhka yûa lika yang utla lata irbaia wânt sna. Mañana quiero limpiar mi patio.

ûsi  n.  (û©si) [bot] especie de ñame grande (no dulce). ûsi. type of large yam (not sweet).
® ûsi lalahka  n.  (û©si lalahka) [bot] especie de ñame amarillo (grande, no dulce). ûsi. type of yellow yam (large, not sweet).
® ûsi pauka  n.  (û©si pauka) [bot] especie de ñame morado (grande, no dulce). ûsi pauni. type of red yam (large, not sweet).
® ûsi pihka  n.  (û©si pihka) [bot] especie de ñame blanco (grande, no dulce). ûsi pihni. type of white yam (large, not sweet).

uskat  nrel.  (us©t©) {1. uskit, 12. usnit} detrás; atrás; detrás de. nina. behind.

usnaka  vi.  (usti) limpiar frotando; frotar. dîkaia. wipe; rub. § Muhma ustah! Mamwan dîks! ¡Limpiate la cara! Wipe your face! § Muhki kau suba baraska watda ya usnaka waltayang. Me quiero limpiar la tizne que se puso en mi cara.
® usti yaknaka  vt.  (usti yakti) borrar; tachar. dîki sâkaia. erase; wipe off. § Usti yaknama sahka dai. Dîki sâkaima apia kan. No debías borrarlo. You shouldn't have erased.

ustis  n.  (us©tis) [ichth] pez que se ve entre las raices de los mangles. lilu. fish seen among the roots of mangroves.

usu  n.  (usu©) orina. iska. urine.
® usu ûka  (usu© ûka) [anat] vejiga. iska wâtla. bladder.

usulalah  n.  (usu©lalah) [med] hepatitis. iska lalahni. hepatitis.

usunaka  vi.  (usupi) orinar. iska krahbaia. urinate. § Yang sip usupasing. No puedo orinar.

ûtak  n.  (û©tak) [anat] 1. piel; cutis; pellejo. tâya. skin; hide; pelt. § Nawah ûkatak ya bulka bik lau ka. La piel del tigre también tiene manchas. § Ûkitak kau tasah as ilwida. Un zancudo se paró en mi piel.
® dî ûkatak  en.  cuero. daiwan tâya. leather. (cf. tûruh ûkatak) 2. cáscara (de huevo). tâya. shell (of egg). wilih ûkatak dasikaka; lih tâya karnika; turtle shell. 3. carapazón (de crustáceo). tâya. carapace (of crustacean). 4. superficie. tâya. surface; covering.
® ûtak wingka  n.  (û©tak wingka) § Mus ya mîstu ûkatak wingka dahya kau bai îrai. Mâtis ba pûs tâya kia brî bara laihwra plapisa. Cuando el ratoncito huele la piel de un gato se aleja corriendo.

ûti  n.  (û©ti) [modern; man] baúl; cofre. sis. chest; trunk. . def. Dî pûnaka. Diara auhbaia wâtla. § Yang ûkiti kau asna isau pûtikda lau ka. Yang siski ra kwâla ailal auhbri bâra sa. I've packed my trunk with clothes.

utinaka  vt.  (utipi) [modern] deber. tras dimaia; tras briaia. owe. § Yang laih muih kau utipayang kau sirihka lauti âtayang. Yang lika upla ra tras dimuna ra, isti pali aibapi yâbisna. Cuando le debo algo a una persona, se lo pago prónto. § Yang yaka alka kau lihwan baska singka utinaka watah yang. Yang baha waitnika lalah wahya matsip tras brîsna. A ese hombre le debo cinco billetes de dinero. § Yang man kau mâ utipayang. Yang tras brîsna man ra. I owe you.

utuhdanaka  vi.  (utuhdi) manar; verter; derramarse. laiwaia. pour; spill. § Suba ya wauhdi utuhdanaka wâlik lau ka. La porra está casi por caer y derramarse.

utuhnaka  vt.  (utuhpi) (líquido) derramar; verter; echar. laikaia. (liquid) pour. § Alas kuring wisam ya was utuhpi bangtuti. Él va echar agua en el pipante nuevo hasta llenarlo.

uyuh  n.  (uyuh©) [anat] orzuelo. snik. boil or growth on eyelid. cat boil. § Baka makdaka kau uyuh as bungpang dai. Tuktan nâkra ra snik kum takan kan.

uyuk  n.  (uyuk©) [mam] cuyús; kinkajú; mico de noche; mico león; martilla . uyuk. kinkajou; honey bear; ``night walker'' monkey. Potos flavus. § Uyuk ya pukka kau wî lakwi ami kût man kat mâ akpai. Uyuk ba tihmia ra bal îwi yapisma taim mai kapisa. The kinkajou comes down at night while you are asleep and gropes and feels you. (n.eq. pan nawahka, [?])

uyunaka  vi.  (uyupi) (var. of wiunaka)