- S -

sa  encl.  no. apia. not.
® sa kat  conj.  o. ar; apia kaka. or.

sabakan  n.  (saba©kan) [bot] n.  níspero; zapote colorado. îban. chicle tree; sapodilla tree; nisberry tree . Manilkara achras; Manilkara chicle. § Sabakan panka karak kîdak kalka yamdai. Con el níspero se hace mangos de hacha. (syn. îban)

sah  n.  (sah©) horquilla. alhni (dus); tâ (yabal/âwala). fork in road; river; tree. § Âka tâka âka sahka isau watah ka bahangh, yang kang lâwasing âyauh yawanaka. Naha yabalka na yabal tâ ailal brî ba mihta, yang nû apia âni ra wâia.
® sah kutnaka  evt.  (sah kutpi) skâ baiki twilkaia. carry child on hip. § Sah kutpanih. Skâ baiki twilkpara. (syn. asahnaka)

sahauka  a.  (sahahauka) desnudo; sin ropa. kwâlkas. nude; unclothed; naked. § Bakaki al baka ya, sahauka wâlik tungwanaka waltai. My hijito sólo quiere andar desnudo. § Dî mâ daihka âka sahauka lau atnaka waltayang. Quiero estar desnudo en este calor. § Muih muhka kau sahauka bungnaka walwasa. No queremos desnudarnos en la vista de la gente.

¹sahka  a.  (sasahka) horcado. rahya. forked. (syn. rahka)
® pan sahka  n.  (pan© sahka) horquilla; horcón. dus rahya; dus alhnika. forked stick. § Pan sahka as waltayang ingkikinih ya wing lakti basparang yulka kakputing. Dus alhnika kum wânt sna siksiki ba pâsa batakbia dukia ra tâ baikaisna. Yo quiero una horquilla para impedir que el viento bote mis bananos.

²sahka  1. mod.  (sah©) {1. sahki, 2. sahma} obstinado; terco; tenaz; desobediente; rebelde; insumiso. kyâma karna; rûk. disobedient; obstinate; stubborn; rebellious; insubordinate. § Manna balna sahmana palka manna. Man nani kyâma karna pali sma. (syn. dî tapaka) 2. ncons[pejor] travieso; maleducado; indecente; grosero; pícaro; tuno; cochino; despreciable. rûk. naughty; filthy; rascally; roguish; nasty; dirty. § Yal amangisauh balna ya dî sahka balna ka. Ûr mairin nani ba rûk pali sa. § Yang dî sahki yang. Yang rûk pali sna. § Baka yal balna ya sahkana atnaka ya yamka sa. Tuktan mairin nani ba rûk kaia ba pain apia sa. No es bueno que las muchachas sean traviesas. § Man (dî) kanas sahma palka man. Man rûk pali sma.
® sahka nauka  en.  fornicación. rukka lâka. fornication. § Sahka nauka ya muih as as balna ya dî âisau atdai, katka Alah makdaka kau laih dî as dutka palka ka. Rukka lâka ba upla kum kum bila wisa diara apia wisa, kuna Dâwan nâkra ra lika diara saura pali sa. Algunas personas dicen que la fornicación no es nada, pero en los ojos de Diós es una cosa mala.

sahkal[ks]  n.  (sah©kal) [bot] chipa [?]; kerosín [?]. sahkal [tw]. Tetragastris panamensis [?].
® sahkal pihka[ks]  n.  (sah©kal pihka) [bot] sahkal pihni [tw].

sahnaka  vt.  (sahti) 1. rajar; aserrar; hender. baikaia. split; saw. § Yang pan as ahaitikda ya yan sahtuting. Yang dus kum brih balri ba yauhka baikaisna. Este palo que traje, lo voy a aserrar mañana. § Kuh isau sahwai dapak mâ mahka bîwai. Rajamos mucha leña y prendemos fuego durante muchos días. (cf. buknaka) 2. parir; dar (hijo); criar. baikaia; sahwaia. give birth to; hatch; breed. § Kataramah sumaka watah yang ya bakantasing; yang bakaka sahnaka waltayang. Kalila mahbra brîsna ba yang atkras; luhpia baikaia wânt sna. Este huevo de gallina no lo voy a vender; quiero parir pollitos. § Âyauh mâ sahna? ¿Dónde naciste (ul te parió)? § Baka as yan sahtarang. Mañana nacerá un niño. § Amiki yal ya kusih isau sahnaka waltai. Mi hermana quiere criar muchos puercos.

sahwanaka  vi.  (sahwi) reventarse; rajarse; estallar; explotar. baiwaia. split; crack open; explode. § Suru ya sahwanaka wâlik lau ka. El furúnculo está para reventarse. § Kuringki tunak sahwang ya sau pauka kahnaka waltayang. Quiero embarrar la proa de mi cayuco que se rajó. (cf. sahnaka)

sahwingka  vnom.  (sahwingka balna) frágil. bâbaiwra. fragile; breakable. § Labannah as as balna ya sahwingka balna ka. Plît kum kum nani ba bâbaiwra nani sa. Algunos platos son frágiles. Some plates are fragile.

sainaka  vt.  (saipi) pelar. karbaia. peel. § Aransa bû bang ya saipi yâtah; ukputing. Arins wal bâra ba karbi aik; dâbaisna. (cf. turunaka, kainaka)

sâk  vs.  (sasak) parado. bui. standing. § Sâk buihputing. Voy a fumar parado. § Yang û dangkat kau sâk yang. Yo estoy parado detrás de la casa.

sâkalaihti  ncons.  (sâ©laihti) [anat] {1. sâkilaihti} páncreas. prahpraika; prahpraia. pancreas.

sakauhka  n.  (sakakauhka) endurecido; pasado. tûkla (duswa, yauhra kum kum bâku). hardened (like old cassava).

saknaka  vt.  (sakpi) poner parado (sg.obj.). bapaia (diara kumi); bûkaia (diara kumi). stand up (sg.obj.). § Was yamka lautai âka turum ya ahauka kau yakti sakpam was watangh. Lî pain auhwi na drum ba lata ra sâki baps lî alkbia. Está lloviendo bien, poné el tanque afuera para que el agua lo llene. § Yaka panka ya yamka dayapi sakpah. Baha dûsa ba pain dribi bapi swis. Poné ese palo parado en una buena posición inclinada. [NOTE: see entry for dayanaka] (cf. rauhnaka)

sakwanaka  vi.  (sakwi) pararse; ponerse a pie. buaia. stand up.

salah  n.  (salah©) [anat] hombro; omóplato; brazo. pahpaya; klahkla. shoulder; shoulder blade; arm. § Alas salahki daktida. El me cortó el hombro.

salai  n.  (salai©) [modern; man] avión. plîn. plane; airplane; jet. § Salai ya tarat palka kau limdi yawai. Plîn ba pûra palira pâli auya sa. El avión va volando muy alto.

salaika  a.  (salalaika) liso; terso. lalalni. smooth. (n.eq. datalka)

salainaka  vt.  (salaipi) alisar; hacer liso; lijar; hacer deslizadizo. lalalbaia; lalalni daukaia. smooth; make smooth; sand; sandpaper.

salap  num.  diez. matawalsip. ten. § Al salap as waltayang tukwana ihyawakuting. Quiero diez (una decena de) hombres para llevarlos a trabajar.
® salap kalniku as  num.  once. matawalsip pura kum. eleven. § Yalau salap kalniku as bakannaka waltayang. Quiero comprar once mangos.

sana  n.  (sana©) [mam] venado cola blanca; ciervo. sûla. white-tailed deer. Odocoileus virginianus. § Sana tamka ya muih balna û kau ilti watah atdai. Sûla aringka ba upla nani utla ra suni brî banghwisa. La gente tienen cuernos de venado alzados en sus casas. § Sana ya yâmak balna kau dî lauwai ya kasnaka waltai palka ka. El venado es muy deseoso de comer lo que sembramos en la milpa. § Âka sanaka pâpanghki îtida. Este venado lo mató mi padre. § Pâpanghki sana as îtida ya kaskuting. Voy a comer el venado que mi padre mató.
® sana pauka  n.  (sana© pauka) [mam] venado colorado o rojo; gamo; venadito cabro; cabro de monte. snapuka. brocket deer; red deer (dwarf). Mazama americana. § Sana pauka bisika ka, sana wâk yapa sa. El venado colorado es pequeño, no se parece a los otros.
® sana umahka  n.  (sana© umahka) [bot] cola de venado . sûla waika. type of tall grass. [GRAMINEAE].

sânaka  vt.  (sâpi) descascarar; descortezar; descascar. tâya sâkaia; swakaia (âya bâman). husk; shuck; hull; peel skin off; remove bark or husk from. § Yaka amka balna ya wai sâpida? Baha âika nani ba yâ tâya sâkan? ¿Quién descascaró ese maíz? Who shucked that corn?

sangdanaka  vi.  (sangdi) enverdecer. sangni takaia. turn green. § Malai balna ya dutdai kaupak mâ bâs kau laih luih sangdadai. Yauhra nani ba daikuya wina yû yumhpara lika sut sangni takisa. Three days after being dug up, cassavas are all green.

sangka  a.  (sasangka) 1. verde; azul; celeste. sangni; blû. green; blue. § Was lautasa taim, wâlang ya îwai, katka was lautai taim, wâlang baska ya sangka sangka sangka. Cuando no llueve, la sabana muere, pero cuando llueve, el follaje de la sabana es verdísimo. § Wassik ya sangka bahangh, yamka ka bilam înaka. Como está azul el río, sirve para pescar. 2. vivo; crudo; despierto; nuevo. râya. alive; raw; awake; new. § Muih mining ya kasna sangka kaswasa. Los humanos no comemos comida cruda.
® sangka lahnaka  vt.  (sangka lahti) no cocinar del todo. râya pyâwaia. undercook.
® sangka lahwang  vprt.  poco cocido. râya pyâwan. undercooked.

sangka atnaka  vi.  (sangka ati) estar vivo; vivir. râya kaia. live; be alive. § Muih luih ya sau pas âkau sangka atnaka waldai. Todo el mundo quiere vivir en este mundo.

sangka îwanaka  evi.  (sangka îwi) desmayarse. dringh pruaia. faint; pass out. § Bakaki al ya pâpanghka îwida kau, sangka îwang dadang. Luhpi waikna ba, papika pruan taim, dringh pruan kan. Mi hijo se desmayó al morir su padre.

sangkaka  ncons.  (sang©ka) (var. sangkika) vida. râyaka. life. § Muih as sangkaka luknaka ya dî sikka palka ka. La pérdida de una vida humana es algo serio.

sangkas  n.  (sang©kas) [modern; bot] sandía. râyapisa. watermelon. Citrullus lanatus.

sangnaka  1. vt.  (sangpi) hacer enverdecer; hacer verde. sangni daukaia. make green. § Yang damaska kau wauhduting kalkisungh âka sangputing. Yang inmara kauhwaisna trauski na sangni daukaisna. I am going to fall on the grass and get a green stain on my pants. 2. vi.  (sangpi) vi.  vivir; estar vivo. râya kaia. live; be alive.

sangsang  n.  (sang©sang) [bot] amate; chilamate; higo silvestre; higuerón. kwah; kwah damni dûsa. indian fig . [MORACEAE] Ficus insipida.

sanh  vs.  (sasanh) ausente; faltante; carente. âpu. absent; missing; lacking; not having. (cf. âisau) § Yang mâdi kasna sanh yang. Yang naiwa plun âpu sna. Hoy no tengo comida. Today I have no food. § Mining kasna sanh yak. Yawan plun âpu sa. No tenemos comida. We have no food. § Yaka sûkalu balna ya butukana sasanh ka. Baha yûla nani ba tâmaya âpu sa. § Tinit yulnaka ûka kau yawanaka waltayang, katka askina yamka sanh yang. Prias wâtla ra wâia wânt sna, kuna kwailka pain âpu sna.
® sanh danaka  vic.  (sanh dapi) (var. sanhdanaka) desaparecer. âpu takaia; lap tiwaia. disappear. § Yang wâyang tung yang kau, mâ taling dai, katka sanh dapidam. Yang aulna kapri taim, mai kaikri, kuna lap tiwram. § Sanh dapah! Âpu taks!

sanhdanaka  vi.  (sanhdi) (var. sanh danaka) desaparecer. âpu takaia; lap tiwaia. disappear; vanish. § Yang âka sauka âkalah katka lau atnaka waltasing, at sanhdanaka waltayang. Yang naha tasbaya nara kau nâra kaia wânt apia sna, mahka âpu takaia wânt sna. § Yang ûkitak kau mara watah yang dai ka luih sanhdida. Yang taiyara bulpis brî katna ba sut âpu takan. § Sanhdah! Âpu taks!

sanwanaka  vi.  (sanwi) adormecerse; entumirse. srimaia. go to sleep (of body part). § Yang tingki takat kau amanaka waltasing, dau pâlah tingki sanwanaka waltasing. No quiero dormir sobre mi mano, no quiero que se entuma mi mano.

sapa  n.  (sapa©) [anat] frente. lal kamka; lal pûra. forehead. § Walaski sapaka sahwida. Mi sobrino se rajó la frente.

sapakdana[ks]  n.  (sapak©dana) [bot] swahnira [tw].

sapakka  a.  (sapapakka) ácido; agrio. swahni. sour. § Lîma ya panmak as sapakka palka ka. El limón es una fruta muy agria.

sapaknaka  vi.  (sapakti) agriarse; fermentar; descomponerse. swahwaia. sour; ferment; spoil (of food). § Kasna isau dâwak sapaknaka sa. No dejemos que la gran cantidad de comida se descomponga.

sapitka  n.  (sapit©ka) risco; precipicio; escarpa; farallón; abismo; escollo. albanghkia. cliff; abyss; chasm; steep dropoff. § Sûlu as sapitka kau wauhdi âwi yawada. Un perro, al caerse, entró en el abismo.

sapnaka  vt.  (sapti) apretar; estregar; restregar; frotar; amasar. sapaia; taibaia. rub; press; massage; stroke. § Ayan yaka asna siritka balna sapti salaipai. La plancha, apretando la ropa arrugada, la desarruga. § Wahaiki ya yalka dangka pas sapnaka yawada. Mi hermano fue a palpar la espalda de su mujer.
® ûtak sapnaka  evt.  (û©tak sapti) acariciar. tâya sapaia. caress. § Yaka yalka ya ûkatak sapnaka waltayang. Quiero acariciar a esa mujer.

saput  n.  (saput©) [bot] [Nahua. tzapotl (sapota)] guanábana. puntara; dwarsap. soursop; bullock's heart. Annona muricata; Annona americana. § Saput ya panmak as uknaka yamka palka ka. Dwarsap ba dûs mâ kum dâbaia pain pali sa. El guanábano es una fruta muy sabrosa. § Saput ya pulu watah ka, katka damka sa. Puntara ba tangni brîsa, kuna damni apia. The soursop has a flower, but it isn't sweet.

¹sara  adv.  hace poco. bisi. recently; just.

²sara  n.  (sara©) poste; base; raíz; mata; tocón. plâya; plâmaya. base; root; stump; foundation. § Ûki dîpihka kau pan saraka as lau ya dutnaka walting dai. Waitla lata ra dûs plâya kum ba daikaia wânt kapri. En mi patio hay un tronco que quería arrancar.

sarap[ks]  n.  (sarap©) [bot] capirote liso. srap [tw].

saring  n.  (saring©) [bot] aguacate. sikia. avocado; alligator pear. Persea gratissima. § Saring ya panmak as yamka ka. El aguacate es una fruta buena.

sasah  n.  (sasah©) [entom] (var. tasah) zancudo; mosquito. tairi. mosquito. . def. Dî baka as ka, wasmak was minisihka balna kaupak sûwi bungpai, alas ya âwas dînaka wâlik, limdi tung ka, pukka kauh kanas isau bungdai. Daiwan lupia kum sa, drapapa lî taski nani wina sahwisa, witin ba tâla diaia bâman, pâli taukisa, tihmia tâni ra kau ailal takisa. Es un insecto, nace en el lodo y en el agua sucia; chupa sangre; anda volando y se hace más numeroso hacía la noche. § Sasah ya dî baka dutka palka ka, yamah yak âtai bahangh. El zancudo es algo malo, porque nos da la fiebre.

sasahka  apl. (form of sahka) splitting more than two ways.

sasak  vspl. (form of sâk) parados. bui banghwi. standing (plural). § Muih mahka pan anakat kau sasak ka. Muchas personas están paradas debajo del árbol. (eqv. of rau)

sasang(ka)  n.  (sasang©(ka)) [man] (var. tasang(ka)) collar. lilura. necklace. § Sasangka ya umana kau muih wâna balna dakatna kau alahdai dadang. Lilura ba blâsi pyûa ra mairin almuk nani ai nânara pami kan. En tiempos pasados las mujeres adultas se colgaban un collar en el cuello.

sâtwak  n.  (sât©wak) extraño; de otro tipo. aihka; sât wâla. strange; of another sort. § Sâtkawak muihka ya wai ka? ¿Quién es la persona extraña?

sau  n.  (sauka) tierra; suelo; mundo; comunidad; materia de que se compone el suelo. tasba; tawan. earth; ground; soil; world; community. § Sau kau lau yang. Estoy sentado en la tierra. § Sau kau muih ampas ya luih lihwan waldai. En el mundo, toda la gente quiere dinero. § Sau luih kau tunak muihka lau lau ka. En todas comunidades hay líderes. § Sau yamka palka as yaktikda yakau yawi lau atnaka. Tasba pain kum sâkri bukra wih bâra kaia. Encontré un terreno bueno adonde ir y vivir.
® sau itik  n.  (sau© itik) huerto. gardin. garden. § Sau itik ya tarina as yamka palka ka. Gardin ba kutbanka kum painkira sa. El jardín es un cercado bonito.
® sau tunak pas  loc.  norte. yahbra. North.
® sau tunak pas waikaku  n.  noviembre. yahbra kâti. November. § Sau tunak pas waikaku ya wing paraska lautai. En noviembre hace mucho viento.
® sau ubulka  n.  (sau© ubulka) cerro; loma; colina. tasba prumhni; hil; il. hill; high ground. § Sau ubulka kau dî laudai. Tasba prumhnira diara mangkisa. Siembran en el cerro. § Sau ubulka ya waspauka bik ilti lâtasa. Ni la creciente no pasa por encima del cerro. (cf. asang tarat)
® sau umahka  n.  (sau© umahka) sur; sud; al sur de. waupasa. south; south of. § Yang mâmâka wâk kau kanas sau umahka bîtah kau ûki yamtuting. Yang mâni wâla ra kau waupasa sait ra waitla mâkaisna.
® sau wayaka  n.  (sau© wayaka) mapa. map. map.

sâuh  n.  (sâuh©) [orn] garza; garceta; garcilla. yâmi. heron; egret. [ARDEIDAE]. § Wai raudi dapi sâuhka yau dalaka âtida? ¿Quién le hizo daño a la garza? § Sâuh ya dî baka as ai ai bakana ya walti ukpai. La garza es un pájaro que come varias cosas buscándolas. § Sâuh ya wing paraska lautai kau it paras limdasa. Yâmi ba pâsa karna krawira sip karna palras. La garza no puede volar rápido contra el vendaval.
® sâuh baraska   n.  (sâuh© baraska) [orn] garzeta azul; garzón azulado. yâmi siksa. blue heron. [ARDEIDAE].
® sâuh titiska  n.  (sâuh© titiska) [orn] garcilla bueyera; garza del ganado. yâmi tisbra. cattle egret. [ARDEIDAE] Bubulcus ibis. § Sâuh titiska balna ya tûruh kau mata kasang lau lau balna ya ukdai. Yâmi tisbra nani ba bîp ra traka saman banghwi nani ba pih banghwisa. Cattle egrets eat the ticks off cattle.

saukal  mod.  enfermizo; débil; endeble. saukal; sikniskira. sickly; feeble; unhealthy. § Yang âka saukal yang bahangh mikunka yang. Como estoy enfermo estoy necesitado. (syn. bâtuk)

saupam  n.  (sau©pam) [med] reumatismo; reumas; artritis. dûsa klauhwan sikniska. rheumatism; arthritis. § Saupam ya ripka kaupak bungpai. Dûsa klauhwan sikniska ba kauhla wina takisa. § Mâdi dislah yang salahki wakas dalapai palka, saupam watah yang yapa ka. Naiwa tîtan yang klaihkla sait kum klauhwi pali sa, dûsa klauhwan sikniska brîsna bâku sa.

saupau  n.  (sau©pau) barro. slaubla. clay. § Umana kau saupau karak suba yamdai dadang. En la antigüedad hacían calderos con barro. § Kuringki tunak sahwang ya saupau kahnaka waltayang. Quiero embarrar la proa de mi cayuco que se rajó.

sausi  n.  (sau©si) [modern; man] cemento; mortero; hormigón. simint. cement; concrete.

sawah  n.  (sawah©) posol; bebida fermentada de maíz. pusul. fermented corn beverage. § Yâmak panka dakna yawayang kau pan, sawah ya isau ihyawayang. Cuando voy a la milpa para cortar palos, llevo mucho posol.

sawi  n.  (sawi©) [mam] jabalí; chancho de monte; guari. wâri. white-lipped peccary; javalina; wild pig. waree. Tayassu pecari. § Sawi ya anaka yûhka palka watah ka. Wâri ba nâpa yari pali brîsa. El jabalí tiene grandes colmillos. § Sawi ya dîmuih kasak bik îwadasa. Los chanchos de monte no mueren aún cuando los pica una culebra. § Sawi bakaka balna was dîdai. Los chanchitos de monte están bebiendo agua.
® sawi îtingka  n.  (sawi© îtingka) [entom] avispa grande. wâri âîkra. type of giant wasp.
® sawi kasnaka[ks]  n.  (sawi© kasnaka) [bot] bijagüillo . waisala [tw]. Heliconia psittacorum.
® sawi tihka  n.  (sawi© tihka) almizcle; olor a almizcle. wâri kia. musk; musky smell. (eqv. mulukus tihka)

sâwi  n.  (sâ©wi) [orn] codorniz. pûsal. bobwhite; quail; prairie bird not found near Karawala most resembling spot-bellied bobwhite. [PHASIANIDAE]. [NOTE: Not found near Karawala.]

saya  n.  (saya©) pereza; haraganería; holgazanería; pigricia. srinwan. laziness; sloth; idleness; lethargy. § Saya ya dî as dutka palka ka, mâtak bik yapa îwaram. La pereza es una cosa mala, hasta te puede hacer como enfermo.

sayadanaka  vi.  (sayadi) perecer; haraganear; holgazanear. sringwaia; srinwaia. be lazy. § Bakaki balna sayadadai. Mis niños están perezosos. § Mâ as kau sayadanaka ya yamka ka, katka mâ luih laihsa. Perecer por un día es bueno, pero no todos los días.

sayadingka  vnom.  perezoso; haragán; holgazán. srinwankira. lazy; indolent. § Muih sayadingka ya dî bik nûtingka palka ka. El perezoso es ladrón también.

saya(ka)  a.  (sayayaka) perezoso; haragán; pigre. sringwi; sringwan. lazy; idle; lethargic; slothful. § Amiki ya dî sayaka lauwanana wâlik waltai. Mi hermana perezosa sólo quiere sentarse.

sayakdanaka  vi.  (sayakdi) desencajarse; dislocarse. snikwaia. become dislocated; come out of joint. § Damai yaka alka ya wauhdak karaskamak sayakdida. Ayer, cuando se cayó ese hombre, se desencajó la rodilla.

sayakka  a.  (sayayakka) sriman (nâpa); snikwi. sensitive (tooth); stinging.

sayaknaka  vt.  (sayakpi) 1. desencajar. snikbaia. dislocate (joint). 2. pinchar. snikbaia. pierce; prick; puncture. 3.  srimaia (nâpa). [NOTE: clarify this]

sîbangh  n.  (sî©bangh) [man] flecha; saeta. trisbaya; trisba. arrow. § Sîbangh karak it ka dî înaka. Trisbaya wal sipsa daiwan îkaia. Con la flecha se puede matar animales. § Âka sîkabang bahwarang. Esta flecha se va a quebrar. § Umana kau al balna ya sîbangh wâlik karak dî îdai dadang. En el pasado, los hombres mataron animales con flechas sólamente.
® sîbangh ûka  [man] arco. trisbaya wâtla; pantamangka. bow.
® sîbangh wahka  [man] cuerda de arco. trisbaya âwa. bowstring.

sibibi  n.  (sibi©bi) [orn] soterrey; cucarachero. utla yûla; utla daiwra. house wren. [TROGLODYTIDAE] Troglodytes aedon.

sidan[ks]  n.  (sidan©) [bot] bejuco del hombre [jc]. baskit kîwka [tw]. vine with white flowers and tiny blue fruits.

sîh  adv.  kitwi. budging a little. § Kanas sîh yawah! Kau kitwi was! § Katka sîh labaki kau wâra. Kau wria laimara bal. § Kanas sîh wârah! Kau laimara bal!

sihari  n.  (siha©ri) [bot] brâ lupia sâtka kum. type of small reed.

sihnaka  vt.  (sihpi) mandar; enviar. blîkaia. send. § Parasnaka itukwâna mâ sihpayang. Te mando un saludo grande. § Dî baka waya bakanting watah yang, mâmahki kau sihnaka waltayang. Tengo comprada una cantidad pequeña de algo, se la quiero mandar a mi mamá § Yaka yalka bakaka dîka balna yang karak sihpai. Baha mairka ai luhpia dukia nani yang wal blîkisa. Esa mujer manda conmigo las cosas de su hijo. § Tipitmak ya âkalah âisau bahangh, asang wâk kau muih as karak walti sihpikda, bakanti ihaiti yânaka. Inyan ba naha ra âpu ba mihta, plis wâla ra upla kum wal plîki blîkri, atki brisal aikaia.

sihwanaka  vi.  (sihwi) desplazarse. kitwi wâia. move. § Âkaupak kanas sihwi yawah tâmatka. De aquí desplazate más adelante.

sîk  n.  (sîk©) [orn] pato aguja; aninga. sîk; sig. anhinga; darter. [ANHINGIDAE] Anhinga anhinga.

sîkakaira  n.  (sî©kakaira) [bot] albahaca. sîkakaira; bâsli. sweet basil. barsley. Ocimum micranthum.

sikamhka  a.  (sikakamhka) fétido; rancio; que huele a pescado. skamhni. rank; rancid; fishy smelling. § Yaka sîkuku balna ya sikakamhka palka ka. Baha sîkuku nani ba skamhni pali sa. Esos sîkuku son muy fétidos. Those sîkuku's are very rank smelling.

sikamhkaka  ncons.  (sikamh©ka) {1. sikamhkiki, 2. sikamhmaka} tufo; olor de pescado . skamhni. rank smell; smell of fish. § Man sikamhmaka âisau. Man skamhnikam âpu. No olés a pescado. You don't smell like fish.

sîkar  n.  (sî©kar) [orn] hormiguero dorsicastaño. daiwan tnâwira kum taring yûla bâku tauki ba. chestnut-backed antbird. [FORMICARIIDAE] Myrmeciza exsul.

sikbilh  n.  (sik©bilh) [entom] tórsalo. trimru. screwworm [?]. § Sikbilh ya tûruh balna kau kanas âwai. El tábano infesta al ganado. § Sikbilh ya muih kau âwai kau taihpi yakwasa laih katka isau sûwai. Trimru ba wan wînara dimuya taim, taibi sâkras sa kaka kau ailal sâhwisa. Cuando el tórsalo penetra en nuestro cuerpo, entra estrujándolo y si no se extrae, aumentan sus crías.

sikiringh[ks]  n.  (siki©ringh) [entom] [Span. chiquirín] chiquirín. sikiring [?]. locust. (n.eq. awa)

sikitnaka  vt.  (sikitpi) 1. exprimir; apretar; machucar con la mano. sûbaia; klamaia. squeeze (e.g. in fist); crush with hand. § Was ûka as walti ihi, dapi yaka lîkama balna yakalah sikitpah. Bukit kum wî plîki brîs, bara baha laimuska nani bahara sûs. Buscá un balde y exprimí allí esos limones. § Dîka basta âka sikitpayang katka luhuska bungnaka waltasa. Machuco esta medicina pero no quiere espumar. (cf. tirisnaka, yaunaka) 2. hacer bola arrugando. crumple.

sikka  a.  (sisikka) grande. târa. big; huge; great. § Mining balna sisikka yak. Nosotros (incl.) somos grandes. § Yâmak sikka as tusnaka pumti tung yang. Ando pensando en rozar una milpa grande. (cf. itukwâna, bahka)

siklalah  n.  (sik©lalah) [orn] bolsero norteño; bolsero castaño; cacique veranero; cacique ahumado. sikla. northern oriole; orchard oriole. [ICTERIDAE] Icterus galbula; [ICTERIDAE] Icterus spurius. § Siklalah ya lalahka yamka baka ka. Sikla ba lalahni pain lupia sa. El bolsero es muy bonito con su color amarillo. § Siklalahka pan dî baka as yamka waikaku luih watah ka. El cacique es un buen pajarito y tiene todo un mes dedicado a él.
® siklalah waikaku  agosto. sikla kâtka. August. § Siklalah waikaku bahangh, wing lautasa, dî daihka ka. Como es agosto, no sopla el viento y hace calor.

siksik  n.  (sik©sik) [zoo] langostino negro; chacalín . siksik; krupi [?]. black crayfish.

sîkulh  n.  (sî©kulh) [bot] especie de jícaro pequeño. sîkul; urus lal. type of small gourd tree. Crescentia alata [?]. § Sîkulh ya waskung kau pâtai; pan sikka laih sa, baka pâtai. Panka bik dasika palka ka. Makka ya bik sûtak bisika bakana yapa ka, dasika palka ka sahnaka kau. Yapa bahangh makka ya``urus tunak''atdai. Sîkul ba lî un ra pâwisa: dus târa lika apia, sîrpi pâwisa. Dûsa sin karna pali sa, mâ ba sin kahmi sîrpi bâku sa, karna pali sa baikaia ba. Bâku ba mihta mâ ba``urus lal''mâkisa.

sikwanaka  vi.  (sikwi) târa takaia. § Bakaki andih sikwida. Tuktiki pat târa takan.

sil  n.  (sil©) [anat] fondo; nalga; culo. tnâta; knâta. buttocks; bottom; ass. § Suba silka dâwi daktang ya yamka kurhpi yaknaka waltayang. Quiero raspar bien el fondo de esta porra que se quemó. (cf. sara)
® silka dutdai îwainaka  slâbla daiwi sikniska. worm-related illness in which the large intestine partly comes out of the anus. § Muih almuk balna raupi bikiska silka dutdai îwanaka ya dutka atdai. Upla almuk nani bîla tuktan slâbla daiwi sikniska ba saura wisa.

silam  n.  (silam©) [bot] fruta de danto ; tamarindo. slim. tamarind. Cynometra retusa; Tamarindus indica. § Silam ya makka damka ka. Slim ba mâ damni sa.

silâmhdanaka  vi.  (silâmhdi) mirar con enojo. lawaia (nâkra ni). glare at; stare menacingly at. § Yaka bakaka ya yâ silâmhdai. Baha tuktika ba ai nâkra ni ai lawisa. That child is glaring at me.

silih  n.  (silih©) [bot] especie de palmera de hojas espinosas. sliku. type of palm with spiny leaves. [PALMAE].

silimh[ks]  n.  (silimh©) [bot] slimh [tw].

silipin  n.  (sili©pin) [anat] aleta dorsal. yaslamka. dorsal fin. (n.eq. lipih)

silipnaka  vt.  (silipti) desgranar; trillar. drusbaia. thresh; remove grain. § Wasbaras makka silipnaka. (Hay que) desgranar café.

silpituk  n.  (sil©pituk) [bot] sombrerito [jc]. pulaika [tw]. plant with red and yellow flower.
® silpituk almuk  n.  (sil©pituk almuk) [bot] sacatinta [jc]. pulaika wainhka [tw]. plant with white flower.

silsuling[ks]  n.  (sil©suling) [entom] puhpuh [tw]. type of large ant with shiny yellowish abdomen.

simbah  n.  (sim©bah) [modern; mus] órgano. âgin. organ. § Muih simbah yamka isdai kau lauwi daki atnaka yamka ya. Upla âgin pain puli pyûa ra îwi wâli kaia ba pain sa. Es bueno estar escuchando cuando una persona toca bien el órgano.
® simbah isdingka  en.  organista. âgin pâpulra. organist.

simbaka  n.  (sim©baka) [modern; mus] acordeón. akardian. accordion.

simin  n.  (simin©) [man] anzuelo; avíos de pescar; útiles de pesca. kyulh. fishing tackle. § Yang siminki karak bilam watikda. Yo cogí un pescado con mis avíos de pescar.
® simin anaka  n[man] anzuelo. kyulh mâ. fishhook. § Yang mâdi âka simin anaka itukwâna yapabik bakana bakantuting. Yang naiwa na kyulh mâ târa bâku sin sîrpi atkaisna. § Simin anaka yâ âwida. Kyulh mâ ai diman. Se me clavó el anzuelo.
® simin kutnaka  ev.  (simin kutpi) pescar. kyulh kiskaia. fish. § Muih as as balna ya mâ luih kau simin kutnaka waldai. Upla kum kum nani ba yû bâni ra kyulh miskaia wânt sa. Algunas personas quieren pescar todos los días.
® simin wahka  n.  (simin© wahka) cordón. kyulh âwa. fishing line. § Simin wahka ya kal balakdai kau uluhnaka tuk palka ka. Kyulh âwa ba aiblakwan taim wark pali sa langhki sâkaia. Es difícil desenredar el cordón cuando se enrede. § Siminki wahka âka adahka bahangh kanas tang ânaka walting dai. Kyulhki âwa na prahni bara kau tâ mangkaia wânt kapri. El cordónde me anzuelo, por ser corto, quería ponerlo una extensión.

simling  n.  (sim©ling) [modern; man] campana. bel. bell.

simlis  n.  (sim©lis) [modern; mus] música; tono. myusik. music; tune.

simlulung  n.  (sim©lulung) [modern; mus] guitarra. kitar. guitar.

sîna  n.  (sî©na) 1. [bot] árbol magaleta [?]. sinak; sihnak. 2. [bot] isna [tw]. Mouriria myrtilloides.
® sîna almuk  n.  (sî©na almuk) [bot] ilán [jc]; magaleto [?]. tailu.

sinak  n.  (sinak©) [bot] [Nahua. xinactli ()] frijol; frijoles; poroto; haba; judía; habichuela. bins. bean; beans. Phaseolus sp.. § Sinak ya kasnaka yamka palka. Bins ba piaia pain pali. El frijol es muy bueno para comer. § Âka mâmâka sinak yâmak itukwâna tuspi lauting dai, katka sinakka ya baska wâlik bungpida, makka laih âisau. Este año sembré una gran milpa de frijol, pero sólo salieron las hojas del frijol, sin fruto.

sînaka  vt.  (sîpi) bañar. tahbaia. bathe. § Sûkilu baka ya mauka watah atnaka waltayang bahangh, sînaka waltayang. Como deseo tener limpio a mi perrito, lo quiero bañar.
® sîpi yamnaka  bautizar. tahbi daukaia. baptize.

sing  n.  (sing©) [Eng. zinc] zinc; cinc. jingk; dsingk. zinc.

singka  num.  cinco. matsip. five. § Kataramah suma singka watah yang bakannaka waltayang. Tengo cinco huevos de gallina y los quiero vender.

singmat  n.  (sing©mat) médico. daktar. doctor; physician. § Singmat balna ya muih îwadai kau singdai. Daktar nani ba upla siknis ra rakisa. Los médicos curan a las personas cuando están enfermas.

singnaka  vt.  (singpi) 1. curar; sanar. râkaia. cure; heal. § Wahaiki damaska kau tung atak tingsuba kumhpida ya singna yawayang. Voy para curar a mi hermano que fue tocado por satanás en el monte. 2. despertar. râkaia. awaken; wake up.

singwanaka  vi.  (singwi) curarse; sanar; despertarse [?]. râwaia; kyûr takaia. heal; awaken [?]. § Tunik dalaka watah yang âka dî basta as waltayang singwanaka. Laila klawan brîsna na sîka kum wânt sna kyûr takaia. Con este dolor de cabeza que tengo necesito medicina para curarme. § Mâmâka isau kau îwayang âka singwanaka waltayang. Quiero curarme después de estar enfermo durante muchos años.

sins  n.  (sins©) [Eng. sense] sentido común; juicio. sins. sense; common sense; judgment. § Alas sinska âisau. Él no tiene juicio. (pref. pumnaka)

sip  aa.  (pref. it)

sipah  n.  (sipah©) [modern] cárcel. sîlak wâtla. jail. § Mâdi pukka al as wati sipah kau âti kutdida. Naha tihmia waikna kum alki sîlak wâtla ra mangki banghwan. Esta noche un hombre fue arrestado y encarcelado.

sipidi  n.  (sipi©di) [orn] paloma del espíritu santo. swita; spirt holikira butku.
® sipidi mâka  n.  jueves. tausdi. Thursday.

sipitnak  (sipitkanak) [anat] (n) uña; garfa; garra; presa. âsmala. nail; fingernail; claw. § Yal balna sipitkanak yûhka ya dutka palka ka. La uñas largas de las mujeres son malas.

sipul  n.  (sipul©) 1. [bot] sapote; zapote; mamey. kûri. sapota; sapote; mamee apple; mamey . [ZAPOTACEAE] Pouteria mammosa; Lucuma mammosa. § Alas sipul ukpi sâk ka. Está chupando zapote. He is standing there eating/sucking on a mamee apple. § Sipul panka as watah yang âka, mâmâka isau palka lakwida. Este zapote que tengo tiene frutos desde hace muchos años. § Sipul ya pan as itukwâna pâtai ka. Kûri ba dus kum târa pâwisa. El árbol de zapote crece muy grande. The sapota tree grows very large. 2. [bot] tasmuk [?] [tw]; îban wainhka [?].

sirah  n.  (sirah©) [modern; man] tenedor. pârk. fork.

sirahnaka  vt./vdat.  (sirahpi) alquilar. ayar munaia. rent; hire. § Yang kuring as sirahping dai ka bakaki ihyawi luktida. Yang dûri kum ayar munri kan ba luhpi brîsi tikan. Mi hijo perdió el cayuco que yo había alquilado. § Alas kuringka ya yang kau yâ sirahpang dai. Witin ai dwarka ba yang ra ayar ai munan kan. Él me alquiló su cayuco.

sirak  n.  (sirak©) [herp] caimán; lagarto; cuajipalo; babilla. tura. cayman; caiman. Caiman crocodilus. § Sirak yaka katka baka yapu karak. Tura ba kau sîrpi sa kâras wal. El caimán es más chiquito que el cocodrilo. The cayman is smaller than the crocodile.

sirangka  a.  (sirarangka) abierto (ojo); pelado (ojo). ilingwra (nâkra). open wide (eye).

sirangnaka  vt.  (sirangpi) pelar (ojos); abrir (ojos). ilingkaia (nâkra). open wide (eyes). § Alas makdaka sirangpi yâ talda. Witin ai nâkra ilingki ai kaikain.

sirau  (sirauka) 1. n.  muchacha; doncella; señorita; adolescente (fem); joven (fem). tyâra. maiden; young woman. § Yal sirau as as ya muih taldai kau waldasa. Mairin tyâra kum kum ba upla kaikuya taim laik apia sa. Algunas muchachas, cuando las ven la gente, no las quieren. 2. n[kin] sobrina (de mujer). yâmsi [?]. niece (of woman).

sirh  n.  préstamo; prestación; prestar. lin. loan; lending. § Sirh ya yamka ka, bûna bik dutka ka. Lin ba pain sa, klî sin saura sa. Prestar es bueno, sin embargo no es tan bueno. (cf. sirhnaka)

sîrh  n.  (sîrh©) [orn] martín pescador enano. krasku sîrpi, nina sangni, lâma bîla pauni. American pygmy kingfisher. [ALCEDINIDAE] Chloroceryle aenea. § Sîrh ya kalak as bisika palka ka. Sîrh ba krasku kum sîrpi pali sa. El martín pescador enano es un martín pescador muy chiquito.

sirhnaka  vt, vdat.  (sirhpi) prestar. lin munaia; len munaia. lend; loan. § Lihwan waya yâ sirhpah. Lalah ria lin ai muns. § Yaka alka ya damai yang kau wang dai, dapak lihwan as sirhpikda. Baha waitnika ba nahwala yang ra balan kan, bara lalah kum len munri. Ese hombre me vino ayer y le presté dinero. § Yang muih as kau lihwan waya sirhping dai kanas yâ lautasa dah ka. Yang upla kum ra lalah ria lin munri kan kau aibapras sa. Le presté un poco de dinero a una persona y todavía no me ha pagado. I loaned a bit of money to someone and they still haven't repaid me. § Pâpanghki al as kau lihwan sirhpida. Mi padre le prestó dinero a un hombre.

sirihka  a.  (siririhka) rápido; apurado; agresivo. isti. fast; hurried; agressive. § Yang sûkilu sirihka palka irai. Mi perro corre muy rápido. § Muih sirihka ya dî as dâpak kau, alas ya tunak kau tungwai. Las personas agresivas se adelantan en todas las cosas.

sirik  n.  (sirik©) [ichth] sábalo; savalete. srik. savalette. § Sirik ya bilam as sikka ka, was ripka kau wâlik ka. Srik ba inska kum târa sa, lî kauhla ra bâman sa. § Sirik ya muih anaka yapa watah ka. El sabalete tiene dientes como los del ser humano.

siringmak  n.  (siring©mak) [anat] [May. siringmak] codo. tingting. elbow. § Yang siringkimak kau kurhpikda bahangh dutka yamdida. Me rasguñé el codo y se puso malo. (pref. ispiring)

sirisiri[ks]  n.  (siri©siri) [bot] sirisiri [tw]. type of fern.

siritdanaka  vi.  (siritdi) ponerse arrugado. srîwaia. wrinkle; become wrinkled. § Yal balna as as ya muih wânapi yawadai kau siritdanaka waldasa, dî ai ai bakanti kal kahwadai. Mairin nani kum kum ba almuk taki auya taim riswaia wânt apia, dia dia atki aimaki banghwisa. Algunas mujeres al envejecerse no quieren ponerse arrugadas; compran varias cosas y se untan con ellas.

siritka  a.  (siriritka) arrugado. sriwan. wrinkled.

sisin[ks]  n.  (sisin©) [entom] krûkrû [tw]. type of insect.

sitna  n.  (sit©na) nudo. kakauka; wilkanka. knot. § Âka wahka âka sitna bâs watah ka. Naha kîwka na kakauka yumhpa brîsa. Este mecate tiene tres nudos. [NOTE: note sitkana instead of sitnaka] (cf. susumka)

sitnaka  vt.  (sitti) atar; amarrar. wilkaia. tie; bind; tie up. § Sitwangh! ¡Amarrémoslo. § Yaka alka yâ sitti yâ bautida. Ese hombre me amarró y me pegó. § Sûkilu âka dî walahka bahangh, sitnaka waltayang. Como es bravo mi perro, lo quiero amarrar. § Wah yârak walika yau sittuting. Kîwa wal bîkka ba ra wilkaisna. I'm going to tie the bag closed with a vine. (n.eq. tutuhnaka)

sitti launaka  ev.  (sitti lauti) amarrar; atar. priskaia. bind; tie up. § Bakaki ya tunak dutka watang tung bahangh, wati sitti launaka waltayang. Mi hijo anda con ataque a la cabeza, quiero amarrarlo (para que no se escape).

siuka  a.  (sisiuka) desarrollado; maduro. tilwan. grown; mature. § Yâmanh siuka ahaitikda dai ka lalahnaka wâlik lau ka. El guineo desarrollado que yo había traído sólo ha de ponerse colorado.

siuli  n.  (siu©li) [bot] coyolito ; güiscoyol ; huiscoyol ; coyol ; biscoyolito [?]; biscoyol ; uvita ; palmera con fruta parecida al pejibaye. sih. ``puck on the boy'' ; small, very spiny palm with fruit similar to pejibaye. [PALMAE] Bactris minor; [PALMAE] Bactris balanoidea. (syn. sîwakal)

siulis  n.  (siu©lis) [orn] golondrina. plipli. swallow.

siunaka  vi.  (siuti) (fruto) cumplir su desarollo faltando aún madurarse. tilwaia. § Yang yâmanh balna ihwi dâping lau lau ya siudai. Yang plas nani brisal swîri banghwi ba tilwisa.

sîwakal  n.  (sî©wakal) [bot] (syn. siuli)

siwanak  n.  (siwa©nak) 1. [bot] raíz. wâkia. root. § Âka pan siwakanak yâtak wauhdikda. Esta raíz me hizo caer. § Anu panka siwakanak ya dasika palka ka. La raíz del coco es muy fuerte. § Malai ya siwakanak tangka yaka pan muih kaswai ya. Esa raíz de la yuca es lo que comemos. 2. [anat] vena; arteria. wâkia. vein; artery. 3. [anat] (clar. siwanak itukwâna) tendón; ligamento. wâkia (târa). tendon; ligament.

siwi[ks]  n.  (siwi©) [bot] bakangkang [tw]. small bush with low, red, edible fruits and large stalk of red flowers.

siya  n.  (siya©) [bot] sauce. knasu. willow. Salix sp.. (syn. wâwas)

  n.  (sû©) tambor. tambur; bans; kunghbi. drum. § Wahaiki ya sû bautai palka ka. Mi hermano golpea mucho el tambor.

suba  n.  (suba©) [man] olla; marmita; caldera; porra. dikwa. pot; cooking vessel; kettle; cauldron. § Yang âka subaka kau pûti bangtuting. Voy a llenar esta olla. § Suba âisau laih, dî lahti kaswasa atrang. Si no tenemos caldero, sin cocer nada no comeremos. § Muih balna suba karak dî kasnaka lahdai. Upla nani dikwa wal plun pyâkisa. La gente utiliza la olla para cocinar.
® suba baraska  n.  (suba© baraska) hollín; tizne. alami; lahlata. soot.

subingka  a.  (subibingka) puntiagudo. tatwa. pointed. § Wisusu ya nangkatak subingka ka. El pizote tiene una nariz puntiaguda.

subitdanaka  vi.  (subitdi) 1. escapar; escaparse. swak takia; swakwaia; swakwi takaia. escape. § Dî dutka âkaupak uba subitdah. Escapate paulatinamente de esta cosa mala (de este peligro). § Malaka bakaka as wati watah yang kat subitdi îrida. Cogí una guatusa pero se escapó. 2. desprenderse. alhwaia. come loose.

subitnaka  vi.  (subitpi) swakbaia. perform action unsuccessfully; act unsuccessfully. § Yâ rumpi subitpida. Ai lulki swakban. He shot at me and missed. § Kataramah ya wati subitpikda. Kalila ba alki swakbri. I grabbed the hen but it got away. § Yâ kasi subitpida. Ai sami swakban. It bit me but failed to sink its teeth in. [NOTE: does not generalize to many other verbs.]
® subitpi yaknaka  vtc.  (subitpi yakti) salvar; rescatar. swaki sâkaia. save; rescue.

subitnaka  vi.  (subitpi) (var. subitdanaka) escaparse. swakwaia. escape; get away. § Dî as dutka ya pas kaupak subitnaka ya yamka ka. Diara saura ba tîla wina swakwaia ba yamni sa. Es bueno escaparse de algo malo.

subuknaka  vi.  (subukpi) 1. hipar; tener hipo. skutbaia. hiccup; hiccough. § Subuknaka ya yamka palka sa. El tener hipo no es muy bueno. 2. excavar. skutbaia. dig.

suhnaka  vt.  (suhpi) 1. cansar. swapaia. tire. § Bikiskika balna âka âting îri suhnaka waltayang. [NOTE: nice example of obviative (causative) serial in infinitival env.] Tuktiki nani na yârika plapi swapaia wânt sna. Estos niños míos los quiero hacer correr hasta cansarse. § Yang tukwi yâ suhpida. El trabajar (trabajando) me cansó. § Malaka ya sûlu wîpak bai îri suhpasa ka. Cuando un perro sigue la guatusa, ésta corre lejos sin cansarse. § Bakaki ya âting îri suhnaka waltasing. No quiero hacer que se canse corriendo mi hijo. § Bakaki kuh duhi tungwak kat suhpang dai. Mi hijo, habiendo traído leña, se había cansado. (syn. lungnaka)
® kal suhnaka  vr.  cansarse. swapaia. tire; become tired. § Tukwi kal suhpikda. Wark taki swapri.
® suhpi laknaka  ev.  (suhpi lakti) aburrirse. tayat takaia. become bored. § Yakiski tukwi tung yaka suhpi laknaka wâlik ka. Esa sobrina mía que anda trabajando sólo es para aburrirse. [?] 2. lavar; enjuagar. sikbaia; tuskaia. wash; rinse. § Wahaiki tingka suhpai. Mi hermano se lava las manos. § Subaki bahka minisihka ya suhnaka waltayang. Quiero lavar mu calderón sucio. § Askina suhpayang. Lavo mi ropa.

suhsu  n.  (suh©su) [orn] loro verde. taksu. green parrot; mealy amazon parrot. [PSITTACIDAE] Amazona farinosa.

sûih  n.  (sûih©) cualquier murciélago o pájaro nocturnal. âni daiwra tnâwira tihmia ra pâli nani ba. any bat or nocturnal bird. § Sûih balna ya pukka kau wâlik rihwadai, katka sûih sa laih pukka kau it taldasa. Âka dîka balna ka: wauh, dâuh, dîluk muihka, umis, yapa yapa. Sûih nani ba tihmia ra bâman tauki banghwisa, kuna Sûih apia kaka sip kaikras sa. Naha daiwra nani sa: wauya, wâri yûla, yulswin daiwra, sakanski, ban ban.

suihdanaka  vi.  (suihdi) 1. romperse; quebrarse. kalhwaia. break; snap off. § Yalau panka itukwâna lau dai ka wing paraska lautak tingka as suihdida. Manggu dûsa târa bâra kata ba pâsa karna balan tnâwa kum kalhwan. Hacía mucho viento y una de las ramas del mango se rompió. 2. herirse. injur oneself; wound oneself. § Yaka yalka ya makdaka wakas suihdang. Esa mujer se hirió un ojo.

suihnaka  vt.  (suihpi) romper; arrancar. kalhbaia. tear off. § Anu baska yaka bû suihpi nâh dapi yawada. Kûku wahya ba wal kalhbi muni wan. Rompió dos hojas de coco y se fue. § Aransa tingka as suihpikda. Arins knâwa kum kalhbri. Arranqué una rama del naranjo.

sukbai  n.  (suk©bai) [modern; man] foco. plaslait. flashlight.

sûki  n.  (sû©ki) 1. [orn] jabirú; galán sin ventura; veterano. sûki; suk tara. jabiru. [CICONIIDAE] Jabiru mycteria. § Sûki ya dî as limdingka sikka ka. Kalka yûhka, tunak baraska, dakat pauka, muihka luih laih pihka ka. Kungkamak bik yûhka ka. Sûki ba daiwan knâwira kum târa sa. Mîna yari, lal siksa, nâna pauni, wîna aiska lika pihni sa. Kâkma sin yari sa. 2. [orn] cigueñón; cigueña; garzón; guairón. sûki; suk tara. wood stork. [CICONIIDAE] Mycteria americana.

suknaka  vt.  (sukpi) encender; alumbrar; iluminar. angkaia. light; ignite; kindle; illuminate. § Sukpi talikda. Iluminándolo lo vi. § Mâ daihka yamka palka bungparang dapak, yâmak ya suknaka. Va a salir un sol muy bueno para alumbrar la milpa.
® awas suknaka  1. n.  antorcha. awas bûkrika. torch. 2. ev.  encender una antorcha; usar antorcha. awas buhkaia. use a torch. § Pukka kau âyauh yawakutim kau awas sukpi nâh dapi it man yawanaka, katka awaska ya nauh watram laih it talsa atram yamka; tarat iltaram kau laih tâmat ya yamka tali yawaram. Tihmia ra âni ra wâisma pyûa ra, awas angki brih muni sip sma wâia, kuna awaska ba mâya ra alkisma kaka, sip paim kaikma apia; pûra ra bûkma kaka yabalkam ba pain kaiki wâma. At night when you go anywhere you must first light a torch, but if if you hold the torch too low you will not be able to see your way well; if you hold it up high you'll see your way well. 3. awas suknaka.  pescar a luz de antorcha. awas buhki inska îkaia. catch fish by torchlight.

¹suksuk  n.  (suk©suk) [man] arpón; lanza; fisga. waisku. harpoon; lance; javelin; throwing spear.
® suksuk kunkakun  n.  (suk©suk kunkakun) [man] flotador de arpón. waisku kunkunka. harpoon bob.
® suksuk panka  n.  (suk©suk panka) [man] asta de árpon. waisku dûsa. harpoon shaft.
® suksuk wahka  n.  (suk©suk wahka) [man] cuerda para arpón. suksuk âwa. harpoon line.

²suksuk  n.  (suk©suk) [mam] mapachín; mapache. suksuk. raccoon. Procyon lotor.

sukutnaka  vt.  (sukutpi) empuñar; apretar; cerrar (puño). kruskaia. clench; clinch. § Tingma sukutpah. Mihtam krus. Cerrá tu puño. Clench your fist. § Tingki sukutping karak bautikda. Mihti kruskanka wal prûkri. Le di un puñetazo. I punched him with my fist.

sukutwat  n.  (sukut©wat) [modern; man] candado. padlak; kî wâtla. padlock; lock.
® sukutwat tingka  n.  (sukut©wat tingka) [modern; man] llave. kî mihta. key.

sulduih  n.  (sul©duih) [man] balsa. râp. raft. § Bang kau dî isau watayang ya sulduih kau pûti ihaiti laktuting. Cargándolas en la balsa, voy a traer la gran cantidad de cosas que tengo río arriba. § Sulduih ya dî isau pûnaka it ka. Râp ba diara ailal auhbaia sip sa. En la balsa pueden caber muchas cosas.

sulsul  n.  (sul©sul) [bot] arbolito manchón; chintorolo ; cachito . sulsul.

sûlu  n.  (sû©lu) [mam] [Nahua. xulo (dog)] perro. yul. dog. . def. Îtingka dîka û pas kau muih watah ya. Antin daiwra utla bîla ra upla brî ba. A hunting animal that people keep in their homes. § Yaka sûkalu yâ kassa. Baha yûla ai samras. Ese perro no me muerde. That dog doesn't bite me. § Sûlu almuk baraska as bakannaka pumtayang. Yul wainhka siksa kum atkaia lûkisna. Pienso comprar un perro macho negro. I'm thinking of buying a black male dog. § Sûlu ya pukka kau û mak dâtai ka. Yul ba tihmia taim utla main kaikisa. El perro guarda la casa durante la noche. The dog guards the house at night.

sulungpara  mod.  (var. lulungpara) barato. mâna apia. cheap; inexpensive. (eqv. makalnak sa)

suma  n.  (suma©) 1. huevo. mahbra. egg. § Kataramah sumaka bâs bakanna yawayang. Voy para comprar tres huevos de gallina. § Sumaka ya muih luih waldai ka kasnaka. Mahbra ba upla sut plîkisa piaia. Toda la gente busca huevos para comer. 2. [anat] (clar. suma makka) testículo; cojón. waitna mahbra. testicle.
® suma (makka) yaknaka  vt.  (suma© (makka) yakti) castrar; capar. mahbra sâkaia. castrate. § Wahaiki kusihka almuk ya sumaka makka yakniki atrang. Muihki kwirku wainhka ba mahbra sâkaia kamna. Tendré que castrar al cerdo de mi hermano. I'll have to castrate my brother's hog. 3. [man] (clar. arakbus sumaka) bala. mahbra (raks). bullet.

sumal  n.  (sumal©) enseñanza; escuela; educación. skul; skul lâka. schooling; education. § Yangna saukina pas âkat sumal ûka sikka as yamnaka waltayangna. Yang nani tasbaiki bîla nara skul wâtla târa kum mâkaia wânt banghwisna. En nuestra región queremos construir una escuela grande. § Yang bakaki ya sumal itukwâna kau âwak talnaka pumtayang. Yang tuktiki ba skul târa ra dimka kaikaia lûkisna. Pienso ver a mi niño entrar en una escuela grande.

sumalmat  n.  (sumal©mat) maestro; profesor. maistru; skûl smâsmalkra. teacher; professor.

sumalnaka  (sumalti) 1. vi./vt.  enseñar; instruir. smalkaia (skûl). teach; instruct. § Alas Wayah yulka yâ sumalnaka waltai. Él quiere enseñarme el miskito. § Wahai, kuring pakti yâ sumaltah. Hermano, enseñame a acepillar un cayuco. § Dî as kang lâwayam ya wanihma kau sumalnaka ya yamka palka ka. Es bueno enseñarles a tus familiares alguna cosa que sabés. 2. vi.  predicar; sermonear. smalkaia (prias). preach; sermonize.

sumaltingka  vnom.  (sumal©ting) maestro; predicador. smâsmalkra; sasmalkra; pâsin; nâpakan. teacher; preacher; parson.

sumh[ks]  n.  (sumh©) [bot] palo de piedra [jc]. tree with small yellow inedible fruit.

sûnaka  vt.  (sûpi) chupar; beber chupando. utbaia. suck; suck juice from; suckle.
® tâ sûnaka  evi.  (tâ© sûpi) mamar. tyâla diaia; tyâla aubaia; utbaia. suckle; nurse. § Âka tûkaruh bakaka âka tâka sûnaka wâlik waltai. Naha bîpka luhpia na tyâlka diaia bâman wânt sa. This calf only wants to suckle. (cf. tâ sûnaka)

sûnana  n.  (sû©nana) [man] pezón artificial; tetilla (de botella). nipil. nipple of bottle.

suni  n.  (suni©) [zoo] ostión; ostra; caracol . sîta. oyster; snail .

sûpa  n.  (sû©pa) [bot] pejibaye; pejiballe; chontaduro. supa. (palm) pijibay; pejibaye; peach-palm. [PALMAE] Guilielma gasipaes; Bactris gasipaes. § Sûpa makka ya lahtayam kau kuma âdai ya dutka; panka kaupak îdam yaka abaltayam Sûpa mâ ba pyâkisma bara sâl mangkisma ba saura; dûsa wina brîram ba sauhkisma. If you add salt while boiling pejibaye fruit, you ruin the tree you got them from.

supi  n.  (supi©) [anat] tórax; pecho; esternón; seno. lâma; lâma dûsa; lamkuka. chest; breast. § Amiki ya supika dalapai mâ bâs watah ka. A mi hermana le duele el pecho desde hace tres días. § Wilih supika ya muihka yamka watah ka. El pecho de la tortuga del mar tiene carne buena.

sûpingh  n.  (sû©pingh) [entom] especie de araña que lleva un saco de huevos en forma de disco. ûsi wihta; sûping. type of spider which carries disc-shaped egg sack. § Yaka sûkaping yâ tali îrida. Al verme la araña huyó (corrió). § Sûpingh ya sumaka ûka yaska ûkatak kau watah tungwai. Yaka dîka ya û pas kau wâlik buihwadai. Ûsi wihta ba ai mahbra wâtla ai byâra tâya ra brih taukisa. Baha daiwra ba utla bîla ra man tauki banghwisa.
® sûpingh mukulka  n.  (sû©pingh mukulka) [entom] araña. anansi. spider. § Sûpingh mukulka ya ûka yamka palka marapai ka. La araña se teje una casa buena. § Supingh mukulka ya ûka marapi tung ka. Anansi ba wâtla mami taukisa. La araña anda tejiendo su casa.
® sûpingh ûka  n.  (sû©pingh ûka) telaraña. anansi wâtla. spiderweb.

sûrh  n.  (sûrh©) [orn] gorrión; colibrí. tininiska. hummingbird. [TROCHILIDAE]. § Sûrh ya dî baka as bisika palka ka, pulu waska wâlik dîya. El gorrión es un pájaro pequeño que sólo bebe jugo de flor. § Sûrh ya dî baka as bisika palka ka. Tininiska ba daiwan lupia sîrpi pali sa. El gorrión es un animalito pequeño.

surhkumuk  n.  (surh©kumuk) [bot] (var. surhmuk) ñame; camote morado ; cuculmeca . yampi; paisawa. yam; sweet potato. yampi.
® surhkumuk pihka  n.  (surh©kumuk pihka) [bot] ñame blanco (no dulce). yampi pihni; paisawa pihni.
® surhkumuk pauka  n.  (surh©kumuk pauka) [bot] ñame morado (no dulce). yampi pauni; paisawa pauni.

surhmuk  n.  (surh©muk) [bot] (var. of surhkumuk)

suru  n.  (suru©) [anat] furúnculo; divieso. yukri. boil; furuncle. § Suru ya sahwanaka wâlik lau ka. El furúnculo está para reventarse.

susum  n.  (susum©) [ichth] (var. tusum) bagre; pez barbudo. batsi. catfish. § Susum ya was ripka kau wâlik tungwai, katka kuma waska kau laih bungpi yawasa. El bagre sólo anda en el agua dulce, no anda en el agua salada.
® susum mâmahka  n.  (susum© mâmahka) [ichth] (var. tusum mâmahka) anguila. batsi yâptika; swiuri. eel. § Susum mâmahka ya was tangdakka balna kau tungwai. La anguila vive en los laguitos.

susumka  ncons.  (susum©) nudo (de madera). kakauka. knot in wood.

sûtak  n.  (sû©tak) [bot] jícaro; huacal; guacal; cumba . kahmi. calabash; gourd; gourd. Crecentia cujete. § Sûtak as waltayang kataramah suma pûnaka. Kahmi kum wânt sna kalila mahbra auhbaia. Quiero un guacal para cargar huevos. § Sûtak karak umana kau muih kasna kasdai dadang. Kahmi wal blâsi pyûa ra upla plun pî kan. En tiempos pasados la gente comía con jícaros.
® sûtak panka  n.  (sû©tak panka) [bot] árbol de jícaro. kahmi dûsa. calabash tree; gourd tree. Crecentia cujete.

sutbangh  n.  (sut©bangh) [mam] conejo. tibang; tibam; bangbang. rabbit. Sylvilagus sp.. § Sutbangh ya sipul lalahka kasya. Tibang ba kuri pâwan pisa. El conejo come los zapotes maduros. § Sutbangh balna ya kî sikka balna isau kau wâlik lau lau ka. Tibang nani ba walpa târa nani ailal ra bâman bâra sa. Los conejos sólo viven en lugares donde hay muchas piedras grandes. (syn. tibam)

sutdanaka  vi.  (sutdi) brincar; saltar. srutwaia; srumaia. jump; hop; spring. § Yaka mukuka yamka sutdai. Ese sapo salta bien. § Mâdi mâka laih audi sutdanaka waltayang. Este día quiero brincar de alegría.

sutnak  n.  (sut©nak) [bot] gamelote; carrizo; junco. kubu; kbu. reed. Paspalum fasciculatum [?]. § Sutnak ya wassik kungka kau pâtai, asang tarat kau bik pâtai. Kubu ya lî un ra pâwisa, bâku sin prumhni ra pâwisa. El gamelote crece en las riberas y también en la tierra firme. Reeds grow on river banks and also on high ground.

sûwanaka  vi.  (sûwi) nacer. aisubaia. be born. § Yang bakaki as watah yang ya kahma waikaku kau sûwang. El niño que tengo nació en marzo.

sûwang mâka  en.  {1. sûwing mâka} fecha de nacimiento; cumpleaños. aisuban yûa. date of birth; birthday.

suwin  ncons.  (suwin©) [modern] tiempo; vez; momento; hora. taim; minit. time; moment; minute. § Ai suwinka wâdam? Dia taim balram? ¿A qué hora llegaste? What time did you arrive? § Yang yaka suwinka kau wing alas bik wâda. Yang baha minitka ra balri witin sin balan. Él llegó al mismo tiempo que yo. He arrived at the same time I did. § Alas yaka suwinka kau wak yang bik wikda. Witin baha minitka ra balan yang sin balri. Yo llegué al mismo tiempo que él. I arrived at the same time he did. § Âkatka as ya 60 suwinka watah ka. Awar kumi ba minit 60 brîsa. Una hora tiene 60 minutos. There are 60 minutes in an hour. [NOTE: Note dangkat makpah form: supúwipínkapa]
® suwin as dîka  en.  temporario. minit kumi dukia. temporary; short-lived; ephemeral.
® suwinka ânaka  vic.  (suwinka âti) fijar la hora. pyû mangkaia. set a time. (syn. mâ ânaka, âkatka(ka) ânaka)

sûya  n.  (sû©ya) agalla (de pez); branquia. sisia. gill.

suyu(ka)  1. n.  (suyu©) belleza; hermosura; beldad. prâna. beauty. 2. a.  (suyuyu(ka)) bonito; guapo; lindo; hermoso. painkira; prâna. beautiful; pretty; attractive; handsome. § Man amima balna ya suyuka balna ka. Man lamkra nani painkira atia sa. Tus hermanas son todas bonitas. § Dî suyuyuka lau lau ka. Diara painkira nani bâra bâra sa. Hay cosas bonitas. § Man amima balna ya suyu wâlik ka. Man lamkra nani ba pain bâman sa. Tus hermanas son todas bonitas. § Yang asang tîma as watah yang ya suyu palka ka, katka it îrasa yamtai; dutka ka. Yang truk kum brîsna ba painkira sa, kuna sip plapras munisa; saura sa. El carro que tengo es bonito pero no anda; está roto. § Yaka yalka talnaka dî suyuka. Esa mujer es bonita (de ver).

suyun  n.  (suyun©) [bot] cedro blanco; cedro real. yâlam. cedar; white cedar. Cedrela sp.. § Suyun lâpka ya lâp yamka palka ka. Las tablas de cedro blanco son tablas muy buenas. Boards of white cedar are very good lumber.

suyunaka  vt.  (suyupi) gustarle a uno; querer; gustar de; codiciar. laik kaia; wânt kaikaia. like; covet.