- R -

rahka  a.  (rarahka) gancho. rahya. forked (stick); fork in stick. § Âka panka balna âka rarahka ka. Naha dûsa nani na alhni sa. (cf. alhka)

rahnaka  vt.  (rahpi) astillar; hacer astillas. lisbaia. splinter. § Kuh sikka ya bisika bakana rahnaka waltayang kîdak karak. Pauta târa ba sîrpi lupia nani lisbaia wânt sna, âsa wal.

raidanaka  vi.  (raidi) diara batana klangwan briaia. be slicked over with oily substance; have oily sheen on surface. § Tîma as lâwi yawada bahangh, was âka raidang lau ka. Bût kum lui wan bara lî ba ail klangwan brîsa.

raika  a.  (raraika) lustroso [?]. klâklangwra. sheeny; having oily slick on surface. § Yaka waska raika palka ka. Baha lâya klâklangwra pali sa.

rainaka  vi.  (raipi) lîwra klangwaia. form a sheen or slick on water. § Dî auhka ya was kau raipai. Diara batana ba lîwra klangwisa

râma  n.  (râ©ma) [modern; man] zapato. sûs. shoe.

rânaka  vt.  (râpi) asolear; tender para secar; extender para secar. lâkaia. spread to dry. § Sinak ya ahauka kau râpi dâping kat, was isau wâda dapak luih purawida. Cuando dejé tendidos los frijoles afuera, vino mucha lluvia y se mojaron todos.

rangh  n.  (rangh©) [orn] momoto; guardabarranco; pájaro bobo. dahin; butbut. motmot; any of several species of motmot with racket-tipped tail.. [MOMOTIDAE].

rarah[ks]  n.  (rarah©) [bot] bejuco papamiel [jc]. daikaika [tw]. small vine, no fruits or flowers, with unmistakable split-in-half leaves; apparently used as snakebite medicine.

rasnaka  vt.  (raspi) regar; rociar; esparcir en gotas o en cantidades pequeñas (líquido o substancia granular). srikbaia. sprinkle; spray; splash; disperse in small drops or amounts (liquid or granular substance). § Ûki âkau tasah isau bungpai âka, dîka basta rasping bûna bungpasa atrang. Waitla na ra tairi ailal taki na saika na srikbrika klî takbia apia.

rau  vs.  (rau rau) parados. bui banghwi. standing (plural). § Tûruh balna mâlka kau rau ka. Las vacas están paradas en la sombra. § Manna balna âkalah râuh atnauh. Estense parados aquí.

raudanaka  vi.  (raudi) pararse; ponerse a pie; levantarse. buaia; buwaia. stand up. § Yang pukka ami kûtyang kau muih ûki kau wî yâ waudai pan raudanaka waltasing âka. Cuando duermo de noche y viene alguien a llamarme en mi casa, no me gusta levantarme.

raudi  vprox.  bui; bila; mihta. introduces prompt action or reported speech. (cf. raupi)
® raudi dapi  evprox.  bui muni. ``up and...''; ``haul off and ...''. (cf. raupi)

rauhnaka  vt.  (rauhpi) danh daukaia. finish; use up. § Yang panki pihka balna rauhpikda. Yang sigaritki nani danh daukri.

rauka  a.  (rarauka) cierto; verdad; verdadero. rait; kasak. true; right. § Rauka sa pih? ¿No es cierto? § Rauka û kau wâdam pih? ¿Verdad que viniste a la casa?

raukaka  n.  (rau©ka) 1. derecho. raitka lâka. right. § Muih dutka balna ya dî dutka yamti nâh dapi raukaka waldai. Los criminales al hacer algo malo buscan el derecho. (cf. palkaka) 2. razón. raitka. correctness.
® raukaka watah atnaka  vi.  tener razón. raitka briaia. be right; be correct. § Yang pumtayang daiki ya raukika watah ka. Yang lûkisna waikatki ba ai raitka brîsa. Yo creo que mi cuñado tiene razón. I think my brother-in-law is right. § Man raumaka watah man. Man raitkam brîsma. Tenés razón. You are right.

rauka pumnaka  evt.  (rauka pumti) creer. rait lûkaia; kasak lûkaia. believe. § Dî as ya mikdini karak talwasa dapi rauka pumnaka ya yamka sa, yapa bik tisi atrang. Diara kum ba wan nâkra ni kaikras si kasak lûkaia ba pain apia sa, kan mibi kunin kabia. When you don't see something with your own eyes, you shouldn't believe it, because it may be a lie.

¹raunaka  vi.  (raupi) estar por madurarse. ahwaia (kau sukwras kaina ra). ripen (but not fully, just before softening). § Yâmanh mak bû labaka kau lâti dâpikda ya âting raunaka waltayang. Plâs mâ wal knâya ra laki swîri ba yarka ahwaia wânt sna. Los dos bananos que yo dejé al lado, quiero que se maduren.

²raunaka  vt.  (raupi) encabriar; entramar; levantar cabrios. dauhbaia. build frame of (house); place rafters of (house). § Yang û as yamnaka pumtayang katka yang waltayang mâ bâs kat raupikda atrang. Yang utla kum mâkaia lûkisna kuna yang wânt sna yû yumhpa ra dauhbri kabia. I'm planning to build a house but I want to have the frame and rafters put up within three days.

raupi  vprox 1.  bila. introduces report of direct or indirect speech. § Singmat balna raupi was isau dihi atnaka yamka atdai. Daktar nani wisa lî ailal dî kaia pain wisa. Doctors say it's good to drink a lot of water. (cf. raudi) 2.  mihta; bui. introduces prompt action. (cf. raudi)

raurauh  n.  (raurauh©) [man; modern] vaso. diaia glâska. drinking glass. § Raurauh ya amang mak dâtasa laih it ka sahwanaka. Diaia glâska ba pain main kaikras kaka sip sa baiwaia. Si un vaso no se cuida bien, se puede quebrar.

rawahnaka  vt.  (rawahpi) blandir. wauhwaia. swing; brandish (hand or long rigid object---not rope or rock). § Baka pan rawahpi tung ya amang talah; mâ wisparang. Tuktan dus wauhwi tauki ba aman kais; mai wipbia. Watch out for that kid swinging the stick; he might hit you. § Wat bâs rawahpikda, katka tumul ya wispasing dai, rumpingka ya yamka bahangh. Aima yumhpa wauhwri, kuna bâl ba wipras kapri, kan pitsa pain ba mihta. I swung and missed three times, because the pitcher was good. (n.eq. wauhnaka)

râwanaka  vi.  (râwi) asolearse. sunbathe; bask (in sun).

ribiska  a.  (ribibiska) disparejo. dâdakwra. choppy; uneven. (cf. basribis)

ribuh  n.  (ribuh©) [entom] tarántula; matacaballos [?]. ûsi wihta târa. tarantula; type of large poisonous spider. § Bikiska kau ribuh kasak aidai. Tuktan ra ûsi wihta târa saman inisa. (syn. wâri buhka)

ribuk  n.  (ribuk©) [entom] jején; ején. klaksa. sandfly; midge; no-see-um; type of biting gnat. § Ribuk ya bisika palka ka; talwasa bahangh, yak waraupai. Klaksa ba sîrpi pali sa; kaikras na ra rau wan munisa. The no-see-um is tiny; since we can't see it, it torments us. § Damai lumah ya ribuk makasikka bungpang dai. Nahwala tûtni ba klaksa mânis takan kan. Ayer por la tarde había salido muchísimos ejenes.

rîdanaka  vi.  (rîdi) llenarse (vela); desplegarse. ilingwaia; ilingkan kaia. become unfurled; unfold; open (sail). § Wing lautak mawah ya rîdida. Pâsa krawan bara kwâltara ba ilingkan sa. When the wind blew the sail opened.

rîh  vs.  andando juntos. aikuki tauki banghwi. walking together. § Mining balna rîh atwarang. Nosotros (incl.) estaremos andando. § Wahaini karak âyakat âyakat rîh atnaka ya yamka ka. Es muy bueno ir andando acá y allá con nuestro hermano. § Mining rîh yak dai was yak watda. Yawan tauki kan bara lî wan alkan. We (incl.) were out walking and we got caught in the rain.

rihwanaka  vi.  (rihwi) andar juntos. aikuki tauki banghwaia. walk together; go in a group. § Mining yak rihwarang. Yawan tauki banghwbia. Nosotros (incl.) andaremos juntos. We (incl.) will go walking together. (cf. rîh)

rikdanaka  vi.  (rikdi) gatear. kwasaia. crawl (on hands and knees). § Bakaki âka talyang ya rikdanaka wâlik ka. Luhpi na kaikisna na kwasaia man sa. I see that my child is about to start crawling. § Bakaki ya bakadah, katka rikdanaka waltai. Mi hijo es pequeño todavía pero quiere gatear.

rimka  a.  (ririmka) tirante; tieso; tenso. pamni; aubi pamni daukan. taut; tense; pulled tight (string or skin).

rimnaka  vt.  (rimpi) estrechar; apretar; estirar. pamni daukaia. tighten; pull taut (string or rope). § Wah sitting dai ka ahaupida ya rimputing. Kîwa wilkri kata ba alala takan ba pamni daukaisna. § Wah upurting lau ya kipti rimpanînah. El mecate que tengo guardado, no lo soquen.
® kipti rimnaka  estrechar; socar (mecate). aubi pamni daukaia. pull taut; stretch (rope).

rînaka  vt.  (rîpi) llenar (vela); desplegar. ilingkaia; kwâkaia; lakaia. unfold; unfurl; hoist (sail); open (sail, book). § Kuring as wâya wît ka katka mawah rîpang ka. Dûri kum aula sa, kuna kwâltara lakan sa. There's a dory approaching but it's sail is open. § Asna ya rîpah. Kwâla ba ilingks. Unfold the clothes. § Bukmanatak yaka rîpi talnauh baska salap bû takat singka yakau talramna. Bukkam ba ilingki kais wahya 25 ba ra kaiki banghwma. Open your books and look on page twenty-five.

rîparah  n.  (rî©parah) [man] tarraya; atarraya. kiastinit. casting net.

ripka  a.  (riripka) 1. frío; fresco. kauhla. cold. § Âka waska ripka. Esta agua está fría. § Ripka yâ yamtai. Tengo frío. § Was yak puratai kau ripka ka. Lî wan buswi taim kauhla sa. Hace frío cuando nos moja la lluvia. § Ripka kau tukwanaka ya yamka ka. Kauhla taim wark takaia pain sa. Es bueno trabajar en tiempo fresco. 2. dulce (agua). kauhla (lî). fresh (water). § Waknahlalah dîka pan, bâka kassa was ripka kau, kuma waska kau bik. El bronce no se ensarra ni en el agua dulce ni en el agua salada.

ripnaka  (ripti) 1. vt.  enfriar; entibiar; refrescar. kauhla daukaia. cool; cool off; make cold. § Bakaki kasnaka ya ripti nâh dapi pahkâtuting. Luhpi pata ba kauhla dauki muni dakakaisna. I'm going to cool off my child's food before I feed it to him. 2. vi.  refrescar; enfriarse. kauhla takaia. cool; cool off; become cold. § Bainah ati wârah, kasnama andih riptida. Pat muni bal, patam pat kauhla takan. Hurry up, your food has already gotten cold.

rubukdanaka  vi.  (rubukdi) acortarse. prahni takaia. become shorter. § Ninihki ya mâmâka lâwai luih kau kanas rubukdai ka. Dâmiki ba mân lui bâni ra kau prahni takisa.

rubukka  a.  (rububukka) corto; chaparro; bajo. prahni. short. (syn. adahka)

rubuknaka  vt.  (rubukpi) acortar. prahni daukaia. shorten.

rudapil[ks]  n.  (rudapil©) [bot] [Eng. rose apple] manzano [jc]; manzana rosa . rudapil. rose apple; jambos . Eugenia jambos.

ruknaka  vt.  (rukpi) 1. meter; introducir; calzar (zapato, guante, etc.); poner (zapato, guante, etc.). dingkaia. insert; put in; introduce; put on (shoe, glove, etc.). § Yang nangkitak kau tingkimak rukpasing. No meto mi dedo en mi nariz. § Râma wisam as bakantikda, watah yang yan ruknaka. Compré un par de zapatos nuevo, los tengo para ponérmelos mañana. 2. pilar (en mortero). unuh wal kapaia. hull by pounding.

rukuhka  a.  (rukukuhka) truhtruha. bumpy; warty; rough (texture). (syn. tutuhka)

rukuhnaka  vi.  (rukuhpi) truhtruha takaia. become bumpy; break out (in hives, welts). (syn. tutuhnaka)

rumnaka  vt.  (rumpi) botar; tirar; lanzar; arrojar; echar; despedir (flecha); disparar. lulkaia. throw; cast; pitch; shoot (weapon); fire (weapon); launch. § Alas kîmak as rumpida. Él tiró una piedra. § Dî bubuh upurting lau ya rumnaka waltayang. Quiero botar la basura que tengo apilada.

rumpingka  vnom.  (rumpingkika) [sport] (form of rumnaka) lanceador (beisbol). pitsa; bâl lâlulkra. pitcher (baseball).

rupik  n.  (rupik©) [modern; man] radio. ridiu. radio. § Mining mâdi rupik wisam îwida. Yawan naiwa ridiu râya brin. Hoy conseguimos una nueva radio. Today we got a new radio. (cf. rupikmak)

rupikmak  n.  (rupik©mak) [modern; man] batería; pila. batri. battery. § Mining âkalah rupikmak âisau palka bakannaka. Yawan nâra batri âpu pali sa atkaia. Aquí no tenemos baterías que comprar.

rustubuk  n.  (rus©tubuk) [entom] jején; ejen; papalomoyo [?]. rustubuk. type of biting fly. § Rustubuk balna ya wing paraska lautai kau it rihwadasa katnatya. Rustubuk nani ba pâsa karna krawi taim, sip taukras munisa. § Rustubuk ya ribuk karak katka waya sikka para ka. Rustubuk ba klaksa wal kau wria târa lupia sa. The rustubuk is a little bigger than the ribuk. (n.eq. ribuk)