- B -

¹  n.  (bâ©) 1. [anat] intestino; tripas. byâra. bowels; intestines.
® bâ bisika  n[anat] intestino delgado. byâra sîrpika. small intestine. § Sana bâka bisika ya muih balna sip kasdasa. La gente no puede comer las tripas del venado.
® bâ sikka  n.  (bâ© sikka) [anat] intestino grueso; barrigón. byâra târa. large intestine; gut. § Tûruh bâka sikka ya muih balna yamti kasnaka waldai palka ka. La gente prepara con gusto los intestinos de res para comerlos. (eqv. bâsik)
® bâ ûka  n.  (bâ© ûka) [anat] barriga. byâra. belly. § Arakbus sumaka ya al ya bâka ûka kau âwida. La bala entró en la barriga del hombre. 2. excremento; heces; estiércol; abono; bosta. kâna. feces; excrement; dung; manure; stool. § Bikiska balna bâkana ya tumpanauh. Entierren los extrementos de los niños. Bury (you pl.) the children's excrement.

²  ncons.  (bâ©) {1. bâki} herrumbre; orín; moho. mâka. rust. § Sing ya kuma waska purutai kau bâka kasya. Singk ba sâl lâya buswi taim mâka alkisa. Zinc rusts when it gets salt water on it. § Bâki yâ kasya. Mâika ai alkisa. I'm rusting.

³  ncons.  (bâ©) morador. uplika. resident; inhabitant. § Karawala bâka balna. Karawala uplika nani. Los moradores de Karawala. The inhabitants of Karawala.

babardanah  a.  (no form pl) flaco. byâuskira. thin. § Sûlu babardanah ya dî isau kasya. El perro flaco come muchas cosas.

babardanaka  vi.  (babardi) enflaquecerse; ponerse flaco. byâwaia. thin; become thin. § Dî auhkayang bahangh babardanaka waltayang. Como estoy gordo, quiero ponerme flaco.

babarka  a.  (bababarka) flaco; delgado. byâwan; lâwra. thin; slim. § Yaka yalka ya muihka ya dî babarka ka. Esa mujer está muy delgada. § Sawi babarka ya muih kasnaka waldasa, ûkatak bik tubakka palka ka. A la gente no le gusta comer el guari enflaquecido; su piel es gruesa también.

babarnaka  vi.  (babarpi) enflaquecerse. byâwaia. become thin. § Muih as dî kassa laih babarparang. Si una person no come nada se enflaquecerá.

babasnak  n.  (babas©nak) [man] lanza de dos puntos para clavar pescados. sihwrira. two-pointed (fork-shaped) lance or spear for stabbing fish.

babatka  a.  (bababatka) emplástrico. babatni. tacky; sticky; sweet and sticky (like melted candy). § Dî damni balna ya muihni kau yak watya kau babatka ka. Diara damni nani ba wan wîna ra wan alki taim babatni sa. When we get sugary substances on our skin it is sticky.

bâbil  n.  (bâ©bil) [entom] 1. lombriz intestinal. lîwa; byâra lawya. intestinal worm. § Muih ya bâbil isau watah atnaka dutka palka ka. Upla ba lîwa ailal brî kaia ba saura pali sa. Es malo tener muchas lombrices. 2. tenia. lîwa; byâra lawya. tapeworm.

bâdipis  n.  (bâ©dipis) [entom] chinche de jardin. mustukra. stinkbug; small flat cockroach-like insect with foul smell and inflammatory secretion which causes infection. § Bâdipis ya lapit yapa ka, asang pas kau lau lau ka. Pan baska balna kau mîdadai, dapak yak usupai kau ûnitak luih karatpai. Mustukra ba kakaras bâku sa, unta byâra ra bâra sa. Dus wahya nani ra takaskisa, bara wan tâya ra iska krahbuya pyûa ra, sukwisa. The stinkbug is like a cockroach, it lives in the bush. It lives on the leaves of plants, and when it urinates on us it even causes festering sores on our skin.

bahamka  ncons.  (baham©) goma; resaca. gûma sikniska. hangover. goma.

bahamnaka  vt.  (bahampi) dar goma. gûma alkaia. inflict with hangover. § Yâ bahampai. Gûma ai alkisa. Tengo goma. I have a hangover.

bahangh  comp.  porque; ya que; pues. ba mihta; mihta; bara; bamna. because; since; and so. § Was lautai bahangh, sip âyauh yawasing. Porque está lloviendo, no puedo ir.

bahka  1. n.  (bah©ka) {bahkika} a. mujer vieja. kûka. old woman. § Bahka as yamah yamtai kût ka. La viejita está acostada con fiebre. The old lady is lying with fever. (eqv. muih wâna) b. abuela. kûka. grandmother. 2. a.  (babahka) grande; aumentativo. târa. big; augmentative; big ol'. § Âka ûka bahka âkalah mîdayang. Me hospedo en este casón.

bahnaka  vt.  (bahti) 1. quebrar; romper. krîkaia. break. § Alas arakkibus bahtak bautikda. Él quebró mi arma de fuego y le pegué. § Yang arakmabus bahtasing atrang. Yo no quebraré tu arma de fuego. § Yawanangh, mining balna arakkabus ya bahna. Vamos, vamos a quebrar su escopeta. 2. plegar; doblar. krîkaia. fold and crease. § Asna balna yaka yamka bahti kustal kau pûnaka. Kwâla nani ba pain krîki surun ra auhbaia. Hay que plegar toda esa ropa y empacarla en la maleta.
® bahna  vnom.  pliegue; arruga; doblez; raya (de pantalón). krîkanka. crease. 3. cosechar; segar; tapizcar (maíz, arroz). krîkaia. harvest (corn, rice). § Yan mâlak laih ambata bû bahnaka waltayang. Yahwanka lika âya kura wal krîkaia wânt sna. Pasado mañana quiero ir a tapizcar dos hilotes.
® kal bahnaka  vr.  competir; echar carrera; apostar. rîs munaia, bit munaia. compete; race; wager; bet; play one an other. § Yuldauh as kau, kuah dapi sutbangh karak kal bahna. Kisi kum ra, kuswa wihki tibang wal rîs munan. En alguna fábula, la tortuga y la liebre echaron carrera. § Yang kal bahtikda. Yang rîs munri. Eché carrera. § Yang man karak kal bahtuting. Yang man wal rîs munaisna. § Mining yan mâka kau kal bahwuti. Yawan yauhka yûa ra rîs munbia. § Yaka alka balna ya kal bahdai. Baha waitnika nani ba rîs munisa. § Mâdi mâka Karawala dapi Tasba Pauni karak tumul isdi kal bahduti. Naiwa Karawala bara Tasba Pauni wal bâl puli rîs munaisa. Today Karawala is going to play Tasba Pauni in a ball game.

bahwanaka  vi.  (bahwi) quebrarse; romperse. krîwaia. break; become broken. § Arakkibus bahwida. Se quebró mi arma de fuego.

bai  adv.  lejos; lejano. laihwra. far; distant. § Alas bai kau yawada. Él se fue lejos. § Bai dîka ya muih taldasa. Las cosas lejanas no las ve la gente.

bai bai  adv 1. separado. aihka aihka. separated. § Yaka alka ya yang bakaki yal karak bai bai bungna ka. Baha waitnika ba yang luhpi mairin wal aihka aihka takan sa. 2. ralo; con intervalos; a distancia. aubi. sparsely.
® bai bai launaka  evt.  (bai bai lauti) sembrar ralo. aubi mangkaia. plant very sparsely.

baika  a.  (babaika) 1. bajo; seco; poco profundo. buhni. low; not deep; shallow; dry. § mâmâka mâ daihka paraska bungpai kau, waspah balna luih baika bungpai. Cuando el calor del verano se pone fuerte, todos los pozos se secan. 2. delgado. tanta. thin. § Kuringki âka kanas baika yamtaring laih alhdarang. Si hago mi cayuco más delgado se le puede abrir un hoyo. 3. corto (pelo). tanta. short (hair).

bainah  adv.  rápido; ya; de prisa; apurado; en seguida. isti; pat muni; aihni. quickly; immediately; hurried. § Mâmahki raudi bainah wâram atya. Mamiki bîla pat balma wisa. Mi mamá dice que vayás en seguida. My mother said for you to come immediately. (cf. bainah ati, sirihka)
® bainah ati  adv.  rápido. pat muni; isti; aihni. quickly; hastily. § Bainah ati wârah mâdi âkatka, pâpanghki îwai ka. Pat muni bal na' minit, papiki siknis sa. (cf. bainah, sirihka)
® bainah bainah  eadv.  con frecuencia; frecuentemente; a menudo; muchas veces. pat pat. often; frequently. (eqv. andih andih)
® bainah bainah sa  eadvneg.  raras veces; pocas veces . pat pat apia. rarely; seldom; infrequently. (eqv. andih andih sa)

bainaka  vt.  (baipi) 1. adelgazar; enflaquecer. tanta daukaia. make thinner by carving or cutting; thin (hair); plane off (wood). 2. acortar (pelo). tanta daukaia (wan tâwa). (hair) shorten; cut short.

baka  1. n.  (baka©) (bikiska) niño; niña; muchacho; muchacha. tuba; tuktan. § Baka ya mâmahka tâti sâk ka. Tuba ya ai mamika bîla kaiki buisa. El muchacho está esperando a su madre. § Baka bisika ya dî as bik pumti taldasa. Los niños pequeños no consideran bien ni una cosa.
® bakaka  ncons.  (baka©) hijo; hija; niño de; niña de; prole. luhpia. child of; offspring. § Bakaki yal âkalah tukwai. Mi niña trabaja aquí. § Yaka alka ya bakaka al isau palka watah ka. Ese hombre tiene muchos hijos varones. baka al; luhpa waitna; hijo; son. baka yal; luhpa mairin; hija; daughter.
® baka kût atang mâka  n.  (baka kût ating mâka) fecha de nacimiento; cumpleaños. aisubanka yûa. birthday; date of birth. § Man baka kût atam mâka yaka mâmpa ka? Man aisubankam yûa ba ahkia sa? When is your birthday?
® baka kût atang mâmâka  n.  (baka kût ating mâmâka) año de nacimiento. aisubanka mânka. year of birth.
® baka watingka  en.  (baka© watingka) partera. grandi. midwife. grandy. 2. a.  (bakana) pequeño; chiquito; menudo. sîrpi; lupia. small; little. § Yang dî baka laih waltasing, dî itukwâna wâlik waltayang. Yo no quiero nada pequeño, sólo quiero algo grande. § Man karak kau bakayang. Yo soy más pequeño que vos. § Sûlu baka as yâ umtida. Yul lupia kum kia ai wâlan. Un perro pequeño me olió. A puppy sniffed me. (cf. bisika, titiska)

baka basaka  n.  (baka© basaka) bebé; niño tierno. bîbi. baby. § Baka basaka ya âtanam aidanaka âisau. Hagan que no llore el bebé.

bakaka mâka  n.  domingo. sandi. Sunday.

bakamuru  ea.  preñada (animal); embarazada (animal). byârira (daiwan). pregnant (animal). (n.eq. muih daihka)

bakanaka  vt.  (bakapi) restar; reducir. sîrpi daukaia; dakbi sâkaia. reduce; make smaller by any means. § Yang kalkisungh sikka bakanaka waltayang. Yang trauski sîrpi daukaia wânt sna. (cf. adahnaka, bisinaka, wayanaka)

bakannaka  vt.  (bakanti) comprar; vender. atkaia; atkrika wâia. buy; sell. § Yang yaka alka kasnaka bakanti kaskuting. A ese hombre le voy a comprar comida y la voy a comer. § Yang âka kasnaka alas kau bakantuting. A él le voy a vender esta comida. § Yang lihwan watah yang dai laih asang tîma as bakanniki dai. Si yo tuviera dinero compraría un coche.
® bakannaka pahka  n.  mercado. markit. market. § Bakannaka pahka kau yawayang dî bakanna. Voy al mercado a comprar cosas. (syn. bakannaka ûka)
® bakannaka ûka  n.  mercado. markit. market. (syn. bakannaka pahka)
® bakantak yawanaka  evt.  {1. bakanting yawanaka} vender. atkan wâia. sell.
® bakanti înaka  vtc.  (bakanti ihi) comprar. atki briaia. buy. § Âka mâmâka kîdak as bakanti îtuting. Naha mâni âsa kum atki briaisna. Este año voy a comprar una hacha. This year I'm going to buy an axe. § Mâmahma Bluefields kau asna isau bakanti îda. Mamikam Bluefields ra kwâla ailal atki brin. Tu mamá compró mucha ropa en Bluefields. Your mother bought a lot of clothing in Bluefields.
® bakanti yaknaka  evt.  (bakanti yakti) 1. cancelar (deuda). atki sâkaia. pay off; cancel (debt). 2.  atki sâkaia. sell out of a given item. § Bakantingka ya dîka balna luih bakanti yaknaka waltai. Âiatkra ba ai dukia nani sut atki sâkaia wânt sa. § Yaka alka tûruh as îtang dai muihka balna luih laih bakanti yaktida dai. Baha waitna bîp kum ikan kan winka nani sut lika atki sâkan kan. [NOTE: note surface baha waitna may be baha + IHRC]

bakantingka  vnom.  (bakanting©ka) {bakantingkika} expendidor; vendedor. âiatkra. buyer; vendor. § Muih dî bakantingka ya mâ luih kau dîka balna ya bakanti yaknaka waldai. Upla diara âiatkra ba pyû bâni ra ai dukia nani ba atki sâkaia wânt sa.

baka talnaka  vtc.  (baka tali) parir; dar a luz. luhpa baikaia. give birth; have a child. § Yal balna as as ya baka talnaka waldasa. Algunas mujeres no quieren parir hijos.

baka talsa  ea.  estéril. byâra para. barren; sterile. § Yaka yalka ya baka talsa yapa îwida. Esa mujer parece haber muerto sin tener hijos.

baka tunak yûpingka  en.  padrino; madrina. tuktan lal kâka(h)bra. godparent. § Yaka yalka ya baka tunak yûpingka as ka. Baha mairka ba tuktan lal kâkahbra kumi sa. [NOTE: refers to baptism ceremony where godparent puts hand over baby's head] [NOTE: can only be used as predicate, not referential.] (cf. tunak yûnaka)

baknaka  (bakpi) 1. vi.  podrirse; arruinarse. aisawaia. perish; rot; spoil. § Âka bilamka bakpida bahangh rumpayang. Como este pescado se pudrió lo boto.
® bakpasa  vneg.  incorruptible; perdurable; imperecedro. aisauras ban kaia dukia. imperishable; everlasting. 2. vi.  emborracherse. blâ takaia. become drunk; intoxicated. § Batani balna ya urum sa bik wasbulu dihi baknaka waldai ka. Wahma nani ba waru apia sin chicha dih blâ takaia bâman plîkisa. Los jóvenes toman ron o chicha solamente para emborracharse. § Mâdi pukka laih urum dihi baknaka wâlik, dî wâk âisau ka. Esta noche no hay otra cosa que tomar ron y emborracharse.
® bakpang  vprt.  (bakna) borracho; desmayado; mareado; con vértigo. blâ. drunk; dizzy; nauseous; faint; seasick.
® kuma bakpangka  ev.  marea. kâbu blâ. seasickness.
® bakpi isdanaka  evi.  (bakpi isdi) jugar rodando. blâblâ pulaia. game in which one swings around in circles to get dizzy. 3. vi.  no poder; faltar; fallar; fracasar. sip daukras munaia. be unable; fail; fall short.
® dau baknaka  vi.  (dau bakpi) perder. tiwaia; lûs tiwaia. lose; miss out on. § Yaka alka karak kal bauti dau baknaka waltasing; kang yabahyang. No quiero perder al pelear con ese hombre; le tengo miedo.

Bakrara  nprop[myth.] nombre de un ser mítico que vivía en la orilla del Río Grande. Bakrara. name of mythical being who lived on the bank of the Río Grande.

bakus  n.  (bakus©) [bot] (may be bâkus) (árbol) . balsam dûsa . (tree) Peruvian balsam . Myroxylon pereirae.

bâl  n.  (bâl©) [Eng. ball] pelota. bal. ball. § Yal balna bâl isdadai pan talnaka waltasing. Las muchachas están jugando con una pelota, no las quiero mirar. (pref. tumul)

bala  n.  (bala©) [herp] tortuga lagarto; tortuga voraz. ih. snapping turtle; crocodile turtle. [CHELYDRIDAE] Chelydra serpentina. § Dî dutka watah muihka balna laih bala kang yabahdai. Diara saura brî uplika nani lika ih sya brî banghwisa. Las personas mágicas temen a la tortuga lagarto. § Bala ya kuah nakabahka, katka supika ya pan pirihka wayaka watah ka. La tortuga lagarto parece a la jicotea pero en su pecho lleva la marca de una cruz.

baladanaka  vi.  (baladi) retumbar; hacer un ruido sordo y continuo; vibrar. sararwaia. rumble; make low vibrating sound. § Kungkung ya dîpihtai kau aidi baladi atya, was walti. Gunggung ba yû baiwuya ra ini sararwisa, lî mâkabi. The howler monkey makes a rumbling sound at dawn in a plea for rain.

balah  n.  (balah©) gorra; sombrero. kyap; trahat. cap; hat. . def. Tunni balahnaka dîka. Cosa que se pone en la cabeza. Something you wear on your head.

balahnaka  vt.  (balahpi) ponerle (sombrero o gorra). bapaia. put (hat or cap) on other. § Âka balahwanaka dîka âka bakaki kau balahputing. Quiero ponerle este sombrero a mi hijo.

balahwanaka  vi.  (balahwi) ponerse (sombrero o gorra). bapaia. put on self (hat or cap). § Âka balahwanaka dîka âka balahwasing. No me voy a poner este sombrero. § Pat balahwikda. Ya me puse (mi sombrero).

balakdanaka  vi.  (balakdi) blakwaia. be wrapped up [?].
® kal balakdanaka  vr.  (kal balakdi) cobijarse; enrollarse; enroscarse; enredarse; enmarañarse. aiblakwaia. wrap self up; cover self. § Mâdi âka ripka yâ yamtai, asna ahaiti yâtah; kal balakduting. Naiwa na kauhla ai daukisa, kwâla brisal aik aiblakwaisna. (syn. kal balaknaka) (cf. kal biriknaka)

balakna  vnom.  (balakna©) blakan. roll (of tape, thread, etc.).

balaknaka  vt.  (balakpi) 1. enrollar; enroscar. blakaia. coil; roll up; wrap. § Bakaki ripka yamtai âka tas as karak balakpayang. Luhpi kauhla dauki ba sît kum wal blakisna. Estoy enrollando con una sábana a mi hijo que tiene frío. § Wah pûting lau ya luih ya yamka balaknaka waltayang. El mecate que dejé desenrollado lo quiero enrollar bien.
® kal balaknaka  1. vr.  (kal balakpi) cobijarse; enrollarse (en sábana). aiblakwaia. wrap self up (in blanket); cover self. (syn. kal balakdanaka) (cf. kal biriknaka) 2. n.  (kal balakna©) enredo. aiblakwanka. roll; tangle. 2. confundir; aturdir; dejar perplejo; desorientar. blakaia. confuse; perplex; bewilder; disorient. § Âka tukka âka yak balakpai. Naha warkka na wan blakisa. Este trabajo nos confunde. This work is confusing (lit. confuses us).

balas  n.  (balas©) [entom] hormiga bala. kâras wihta. cocksendeer ant; long skinny black ant with incredibly powerful sting. § Balas ya sau pah pas kau ûka watah ka. Kâras wihta ba tasba munhtara ai wâtla brîsa. La hormiga bala tiene su casa dentro de la tierra. § Balas ya yak iptak dalaka palka ka. Kâras wihta ba wan samuya bara lâtwan pali sa. Cuando nos pica la hormiga bala, duele mucho. § Balas ya anaka dalaka palka ka. Kâras wihta ba nâpa lâtwan pali sa. El aguijón la hormiga bala es doloroso.

balaska  ncons.  (balas©) 1. cera; cera de abejas; parafina. blaska. wax; beeswax. § Amak ya balaska yamtai. Nâsma ba blaska daukisa. La abeja produce cera. The bee makes wax. 2. costra. blaska. scab. § Muihma kau karatdang ya, yapa bik takdang lau ya kurpi balaska ya takpanih; dâpam at yampangh. Wînam ra sukwan ba, bâku sin plinghwan bâra ba, kurbi blaska ba plinghpara; swis mahka pain takbia. Don't scratch the scab off of a sore or scrape on your skin; leave it alone and it will get better soon.

balastang  n.  (balas©tang) [anat] 1. cóccix. tnâta dûsa. coccyx; tail bone. 2. aguijón (de avispa, cienpiés, y quizás alacrán). slâbla. stinger (of wasp, centipede, possibly scorpion). [NOTE: in strictest sense, scorpion stinger is not balaskatang, because it is at the end of the tail, rather than at the anus]

balauh  n.  (balauh©) [modern; man] mesa. tîbil. table. § Wirahma wâya sâk ka, kasna ya balauh kau laktah. Lamkra aula sa, plun ba tîbil ra kahs. Your brother is coming; set the food on the table.

balhnaka  vi.  (balhpi) abanicar; volar aleteando. balhbaia. fan; flap wings.

balhtang  n.  (balh©tang) [modern; man] bandera. plâkin. flag; banner.

balisnaka  vt.  (balispi) abrazar; asirse de; enroscar. klûbaia; klûbi alkaia. cling to; wrap around.
® kal balisnaka  vr.  (kal balispi) abrazarse. klûbi alkaia. hug; embrace. § Alas balna kal balisna mûk ka. Witin nani klûbi alki prâwisa. They are lying there in an embrace.

balispi watnaka  evt.  (balispi wati) abrazar. klûbi alkaia. hug; embrace.

balna  det.  (var. banna, bana) 1. articulo plural. nani. plural article.
® balna as  det.  uno de. nani kum. one of. 2. de clase de; de estilo de. muna; nani bâku. of the kind; and the like.
® yaka balna  (var. yâ balna) esa clase; ese tipo. baha muna. § Ting âna as walti bakannaka waltayang katka sulungpara yâ balna. Quiero buscar un anillo para comprarlo pero (que sea) del estilo barato. 3. aproximadamente; a eso de; como. nani bâku; bâku. around; about; approximately. § Panpirih mâka balna wârang. Praidi nani balbia. They will get here around Friday. § Yang pumtayang singka balna watah yang. Yang lûkisna matsip bâku brîsna. I think I have about five (of them). § 5:00 balna yawakuting. 5:00 nani bâku ra wâisna. I'm going to leave at about 5:00.

baltak  n.  (bal©tak) [anat] axila; sobaco. klukia; plapta. armpit. § Yaka muihka ya balkatak lâska atak kurhpai. Baha uplika ba klukia nâri kan kurbisa.

bal tisnaka  evt.  (bal tispi) {1obj. yâ bal tispi, 2obj. mâ bal tispi} abrazar. aibiatâya alkaia; blaki alkaia. hug; embrace. § Alas yâ bal tispida. Witin aibiatâya ai alkan. Él me abrazó. § Yang mâ bal tisparing. Yang aibiatâya mai alkaisna. Te voy a abrazar. § Alas balna yâna bal tisdida. Witin nani aibiatara ai alki banghwan. Ellos nos abrazaron. § Amiki ya alkamuk wâda kau bal tisna kau wati parastida. Laikra ba ai maîa balan taim aibiatâya alki lâkula daukan. § Yâ bal tispida dangkit kaupak. Blaki ai alkan nini wina. He hugged me from behind. (cf. yas kal bal tisnaka)

bâmak  n.  (bâ©mak) 1. [anat] cintura; talle. maisa. waist. § Yal bâkamak bisika ya yamka ka. Mairin maisa sîrpi ba painkira sa. La mujer de cintura pequeña es bonita. Slim-waisted women are pretty.
® bâmak alah  en.  (bâkamak alah) delantal. îpan. apron.
® bâmak wah  n.  (bâ©mak wahka) faja; cinturón; cincha. maisa wila; bilk; byâra wila. belt; sash. § Bâmak wah âisau yang bahangh as walti tung yang bakannaka. Como no tengo faja estoy buscando una para comprarla. § Bâmak wah ya yakti yâtam, bâkimak sit dapi kuh duihkuting. Buscame la faja, me voy a ceñir para cargar leña. § Al balna dapi yal balna bik bâmak wah sitdai. Waitna nani bara mairin nani sin maisa wila wilkisa. Los hombres y las mujeres se atan el cinturón.
® bâmak wakalka  n.  (bâ©mak wakalka) [anat] cadera. maisa dûsa. hip bone. 2.  maisa. girth; circumference. § Burimak panka ya kanas yûhka pâtai aransa panka karak, katka bâkamak baka ka. Sîkra dûsa ba kau yari pâwisa andris dûsa wal, kuna maisa lika sîrpi sa. The guava tree grows taller than an orange tree, but its trunk is not as big around.

bana  (var. of balna)

banak  n.  (banak©) [bot] (árbol) cebo. (dus târa) . (tree) .

bânaka  vt.  (bâti) 1. mezclar. miks munaia. mix; combine. § Wasbaras waska ya damka waya bâti kawatpah. Kâpi lâya ba damni ria miks muni wauhws. Mix a little sugar into the coffee. (cf. burunaka) 2. poner juntos o pegados. prâkaia. put together. § Luih kal pakti bâwarang kau yulti talnaka âyaka ya yamka bungparang laih yaka înaka. Sut aikuki prâkbia taim aisi kaikaia âni ba pain takbia kaka baha briaia. When we put them all together we can discuss them and choose the one the comes out the best.
® bâti talnaka  evt.  (bâti tali) comparar. prâki kaikaia. compare. § Dî waska patli kau lau ya wâk yaka karak bâti talah âyaka ya katka isau lau pan. Diara lâya batil ra bâra ba wâla ba wal prâki kais âni ba kau ailal bâra sapa. Compare this bottle of sauce with the other one and see which has the most in it.

¹bang  vs.  sentados; estar (plural). banghwi; îwi banghwi. sitting (plural); be (plural). § Bikiska ami bang ka. Los niños están durmiendo. § Al balna ya tukwi bang ka. Los hombres están trabajando. § Sûlu balna ya îri bang ka. Los perros están corriendo.

²bang  n.  río arriba; aguas arriba. klâ. upstream; up river. § Pâpanghki bang kau yawada. Papiki klâwra wan. My father went up river.

bânghka  a.  (babânghka) buido; puntiagudo; agudo. tatwa. pointed; sharp-pointed. § Pan bânghka ya dî yabasikka palka ka. El palo puntiagudo da miedo. § Dî bânghka ya yak âwai. Diara tatwa ba wan dimisa. Las cosas agudas se nos clavan.

bânghnaka  vt.  (bânghpi) sacar punto tallando. kusbi tatwa daukaia. carve into point; sharpen by carving. § Baka yau ulnaka panka ya yamka bânghpi âtam yawangh. Tuktan ba ra pinsilka ba pain kusbi tatwa dauki yâs wâbia. Sharpen the pensil for the child and he will go.

bangnaka  (var. banghnaka) 1. vt.  (bangti) llenar. banghkaia. fill. § Yang âka ûka pûti bangtaring. Yo llenaré esta casa. § Kuring wisam ya was pûti (utuhpi) bangnaka waltai. Quiere echar agua en el pipante nuevo hasta llenarlo. § Âka tamanka âkau was bangnaka waltayang. Quiero llenar este cántaro con agua. 2. vi.  (bangti) llenarse. banghwaia. fill. § Was ûka ya ahauka kau dâping was lautak bangtida. Bukit ba lata ra swîri lî auhwan banghwan. I left the bucket outside and it filled up with rain water.

bangtang  vpp.  lleno. banghki. full. § Was bangtang. Sólo agua, lleno de agua. § Was isau lautida bahangh waspah ya bangtang palka ka. Como llovió mucho, está lleno el pozo. (cf. bangnaka.)

bangwanaka  vi.  (bangwi) sentarse (plural) . îwi banghwaia. sit down (plural).

banna  (var. of balna)

bâpah  1. ea.  hueco. untra; untrira. hollow. § Dî bâpah balna isau lau lau ka: pan bâpah, patli bâpah balna, turum bik bâpah dapak ukung bik bâpah. Pas kau dî âisau, pahka wâlik. Diara untrira nani ailal bâra sa: dus untrira, batil untrira, drum sin untrira, bambu sin untrira. Bîla ra diara âpu, bîla man. There are many hollow things: hollow logs, hollow bottles, hollow drums, too, and bamboo is also hollow. Inside there's nothing, just empty space. 2. n.  (bâ©pah) pan. brit. bread.

bâpakmah  n.  (bâpak©mahka) [orn] {bâpakkimah} mirlo; yigüirro; zorzal. âyalila. robin; thrush. [TURDIDAE] Turdus spp.. § Bâpakmah ya dî baka as dî suyu palka unbautai was mâ balna kau. Âyalila ba daiwan lupia kum painkira pali aiwanisa lî taimka nani ra.

bâpau  n.  (bâ©pau) [med] disentería; diarrea con sangre; gastroenteritis. taldura; byâra tâla sâki ba. dysentery; bloody diarrhea; gastroenteritis.

bâpih  n.  (bâ©pih) (var. bâ pihka) excremento blanco (enfermedad de gallina). kâna pihni sikniska. white feces (sickness of chickens). § Bâpih îwanaka ya muih kau watak dahwasa bahangh, kang yak lâwasa ka, katka kataramah kau laih watya: tahwai kau dalaka âtai, yapa bik alas silka anakat kau butuka balna ya luih pihka wâlik watya. Kâna pihni sikniska ba upla ra lika alkan wâlras ba mihta, yawan tânka brîras, sakuna kalila ra lika alkisa: kâna krahbi taim latwan yâbisa, bâku sin witin knâta munhta ra tâya nani ba sut pihni bâman alkisa. Since we no of no case in which humans get white feces we cannot speak from personal experience, but chickens do get this sickness: when they defecate it is painful and the feathers around the anus become all stained white.

bâpuh  n.  (bâ©puh) {bâkipuh} cobarde; temeroso. sîbâbrîra. cowardly; fearful; timid; skittish. § Tilauh ya bâkapuh palka ka, yak talya kau îwi kût îwi kût atya. Taktak ba sîbâbrîra pali sa, wan kaikuya bara tus tus pruisa. The green-backed heron is very timid, when it sees us it cowers in terror. [NOTE: inflects as construct of subject ]

baradanaka  vi.  (baradi) anochecer; oscurecer. tihmu takaia. become dark; grow dark.

barahnaka  1. vt.  (barahpi) quemar incompletamente. byulkaia. burn incompletely; burn partially. § Yâkimak ya barahputing. Naisla ba byulkaisna. I'm going to do a partial burn-off of my swidden. 2. vi.  (barahpi) quemar incompletamente o sólo por una parte. byulkaia. burn incompletely or partially. § Yâkimak ya yamka dâwarang pumti sukpikda, katka dau barahpi lâwida. Naisla ba pain ambia lûki angkri, kuna bahki byulki luwan. I set fire to my field, thinking it would burn off completely, but it only burnt partially.

baraka  1. a.  (bararaka) oscuro. tihmu. dark. baraka amanaka; tihmu yapaia; ; sleep in the dark. 2. n.  oscuridad; tinieblas. tihmu. darkness. § Baraka kau ya muih luih ya tung atnaka waldasa ka. La gente no quiere andar en la oscuridad.

baranaka  1. vi.  (barapi) hacer algo hasta que se pone el sol. dimaia (yû). end the day; do something until dark. § Mâdi dislah kaupak tunik dalapi mâ barapikda. Naiwa tîtan wina laila klahwi yû dimri. I've had a headache all day (till I brought the day to a close). 2. vt.  (barapi) apagar (luz); oscurecer. tihmu daukaia. turn off (light); darken. § Bikiska balna, û ya taihpanauh. Yang baranaka waltayang. Tuktan nani, utla ba prâks. Yang tihmu daukaia wânt sna. Children, close up the house. I want to make it dark inside. 3. vi.  (barapi) oscurecerse. tihmu takaia. become dark.

¹barang[ks]  n.  (barang©) [bot] (árbol). bul dûsa [tw]. type of tree small, with gigantic leaves and tall stalk (7m).

²barang  adv.  verdaderamente; bien; sin duda. rait; kasak. truly; really.

barangka  a.  (bararangka) recto; correcto; cierto; verdadero; sincero; honrado. wapni; kasak; ainghwa. straight; correct; true; sincere; honest. § Awanak panka balna ya barangka ya kanas pâtai. Los santamarías rectos crecen más. § Tâ ya barangka bahangh lukdasa atrang. Por ser recto el camino no se va a perder. § Alas dî yultai ya laih barangka ka. Lo que él dice es verdad (es correcto). § Muih luih yaka yul barangka yuldasa. Upla sut ba stûri kasak aisaras. No todo el mundo cuenta la verdad.
® barangka ânaka  evt.  (barangka âti) enderezar; poner en orden. wapni(ka) mangkaia. put straight; straighten; rectify; put in order. § Yul balna ya yulti tali barangka ânaka ya yamka ka. Stûri nani ba aisi kaiki wapnika mangkaia ba pain sa.

barangnaka  vt.  (barangpi) enderezar; arreglar; poner in orden. wapni daukaia. rectify; straighten out; correct; arrange. § Yang mâmahki yâ yultida kahkilu balna barangnaka. Yang mamiki ai win kwailka nani wapni daukaia. § Barangwasa sai damai. Wapni daukras kan nahwala. We didn't straighten it yesterday. § Yulting yâ barangpai. Aisari wapni ai daukisa. He corrects my speech.

barasdanaka  vi.  (barasdi) ennegrecerse. siksa takaia. become black; turn black; blacken. § Suba wisam ya dâwi umana yawai kau, dangka ya barasdai. Dikwa râya ba ami almuk auya taim, nina ba siksa takisa. After a new pot has been cooked in for a long time, its underside becomes black.

baraska  a.  (bararaska) negro. siksa. black. § Âka sûkalu balna luih laih bara(ra)ska. Todos estos perros son negros. § Muih tingmak balna ya kahlu baraska âwadai. Las viudas llevan ropa negra.

barasnaka  vt.  (baraspi) ennegrecer; dar de negro; teñir de negro. siksa daukaia. blacken; make black; stain black. § Suba dangka ya watnaka waltasing, yâ barasparang bahangh. Dikwa nina ba alkaia wânt apia sna, siksa ai daukbia ba mihta. I don't want to touch the bottom of the pot, because it will get me (my hands) black.

bârhdanaka  vi.  (bârhdi) roncar. krâtwaia. snore. § Mâdi pukka paraska ami bârhdanaka waltasing. Esta noche no quiero, durmiendo fuerte, roncar. § Yak bârhduti. Vamos (incl.) a roncar. We (incl.) are going to snore.

baril  n.  (baril©) [anat] espinilla. brâka. shin.

bas  n.  (bas©) 1. pelo; cabello. tâwa. hair; mane (of horse, lion). § Yaka yalka baka ya baska yûhka palka ka. Esa muchacha tiene el pelo muy largo. (n.eq. butuka)
® bas pihtang  n.  canas. tâwa pihwan. grey hair. § Awangki ya baska pihtang palka ka. Mi tío tiene canas. 2. hoja. wahya. leaf.
® bas dangkapanak  en.  nervadura medial de hoja. wahya nina dûsa. midrib of leaf.

bâs  num.  tres. yumhpa. three. § Muih bâs âka manah wî lâwi yawadida, katka talsing dai wai balna dai pan. Tres personas pasaron por aquí, pero no vi quienes eran.

basaka  a.  (basasaka) pequeño; chiquito; menudo. sîrpi. small; little. § Bilyapu ya basaka palka ka. El pichete es muy pequeño. (cf. bisika, titiska)

bâsik  n.  (bâ©sik) [anat] intestino grueso; barrigón. byâra târa. large intestine; gut. (eqv. of bâ sikka)

bâsitna  eav.  marsupial; que tiene bolsa abdominal. sakbatkira. marsupial; pouched.

baskarhna  n.  (bas©karhna) peine. kûm. comb. § Waltasing baskikarhna bahwanaka. No quiero que mi peine se quiebre. § Baskarhna ya yâtah, bakaki waltai. Dame el peine, mi niño lo quiere.

basnaka  vt.  (baspi) pegarle (un tiro/balazo a). lulki sâbaia. shoot; hit with thrown projectile. § Yaka bakaka âka arankasa karak basputing. Baha tuktika naha arinska wal sâbaisna. I'm going to hit that child with this orange (by throwing it).
® lakti basnaka  (see under laknaka)

baspuput  n.  (bas©puput) [bot] (helecho) parrilla [jc]. (dus sîrpi) syâya. fern with black stem, underside of leaves covered with gray powder which comes off readily; apparent medicinal value. (syn. puput)

basribis  mod.  de pelo disparejo. tâwa dadakwra. having choppy, uneven, poorly cut hair.

bas sana tamka  n.  (bas© sana tamka) [bot] (planta) cuerno de venado [jc]. (dus). (plant) deer-antler.

bassirih  n.  (bas©sirih) [orn] halcón. tritri. falcon; chicken hawk. § Bassirih ya dî baka as sirihka palka ka. El halcón es un pájaro veloz. § Bassirih ya dî bakana kau wîpi wâlik wati kasya. Tritri ba daiwan lupia nani ra blîki bâman alki pisa. El halcón es un pájaro que se dedica a perseguir otros pájaros para devorarlos.

bassirit[ks]  n.  (bas©sirit) [bot] hierba palma [jc]; especie de helecho de hojas grandes. dus sîrpi wahya târakira sâtka kum. type of large-leafed fern.

¹bâsulumah  n.  (bâ©sulumah) [entom] insecto luminoso del pantano. lâmp daiwra. luminous swamp insect.

²bâsulumah  n.  (bâ©sulumah) [orn] tororoi. antpitta. [FORMICARIIDAE].

bât  n.  (bât©) [Eng. fart] pedo. tusban. flatulence; fart. § Baka bâtka laih bisika. El pedo del niño es pequeño. (cf. bâtnaka)

bata  n.  (bata©) (eqv. albata) joven; doncel. wahma. youth; young man. § Al bata balna ya sirihka palka rihwadai. Los jóvenes andan rápido. Young men walk fast.

batahka  a.  (batatahka) tartamudo; que tartamudea. kakahwi; stama. having a stammer.

batahnaka  vi.  (batahpi) tartamudear; trabarse la lengua. kakahwaia. stutter; stammer. § Yul yulti tûki batahnaka waltasing. Tûri aisi twîsi kakahwaia wânt apia. No quiero que se me trabe la lengua al hablar. § Âka bakaka âka tûka batahpai. Este niño tartamudea.

bata(ka)  a.  (batataka) tierno; no maduro; nueva (luna). kura. immature; new (moon). § Waiku bataka yakat sip pan daktasaman. No podés cortar árboles en tiempo de luna nueva.

batakka  a.  (batatakka) astringente; amarroso; agarroso. krakraka. astringent. § Bâwas yak watya kau, pan ûkatak balna, burimak panka ûkatak, kasauh panka ûkatak, lasap panka ûkatak, yaka balna lahtayam kau batakka ka. Yaka dîka balna it ka yak umhnaka. Wan byâra sâki taim, dus tâya nani, sîgra dûsa tâya, kasau dûsa tâya, bâku sin pûramaira dûsa tâya, baha nani pyâkisma taim, krakraka sa. Baha dukia nani sip sa hilp wan munaia. When we get diarrhea, the bark of various trees, such as guava, cashew and sonsapote, when boiled yield a very astringent liquid. This can help treat the sickness.

batanaka  vi.  (batapi) wahma takaia. become a man; grow into a man. § Bakaki al ya andih batapai bahangh tukka tîka balna yamti yâtai. Luhpi waitna ba pat wahma taki bara wark wira nani dauki aikisa. Since my son is fast becoming a man he does the heavy work for me.

bâtih  n.  (bâ©tih) olor a excremento. kâna kia. smell of excrement. § Man laih dau bâtih tung man sah! Man lika kâna kia taukisma si! Well, you're just walking around smelling like shit, aren't you!

batirhdanaka  vt.  (batirhdi) inclinarse; escorar (barco). yapanhwaia; karhwaia (dûri). tip; list; heel; lean to one side, but not up against something. § Yataihdanih, kuring batirhdarang. Saitkam ra drîwpara, dûri karhbia. Don't lean, the canoe will tip. § Balauh ya ilting batirhdida kau bukkitak balna luih butam yau auhdadida. Tibil ba bûkri yapanhwan taim bukki nani sut plûr ba ra yakawi banghwan. When I made the table tip by lifting up one edge, all my books fell on the floor. (n.eq. dayadanaka, yataihdanaka)

batirhka  a.  (batitirhka) inclinado. ai knâya ra yapanhwi. tilted; leaning.

batirhnaka  vt.  (batirhpi) inclinar; hacer escorar (barco); ladear. yapanhkaia; karhbaia (dûri). tip; cause to lean. § Turum ya waya batirhpam was ya utuhdangh. Drum ba ria drîs lî ba laiwbia. Tip the drum a little so some water will pour out. § Kuringka ya batirhpanih! Dwarka na yapanhpara! ¡No inclinés el cayuco! (n.eq. dayanaka)

bâtnaka  (bâtpi) peer; ventosear; echarse pedos. tusban krahbaia. fart; break wind. § Muih isau palka ya bâtnaka waldasa. A muchísima gente no le gusta echarse pedos. § Baka ya raudida kau bâtpida. Cuando se levantó el niño, se echó un pedo.

bâtuk  mod.  (bâ©tuk) enfermizo; débil; endeble. saukal; sikniskira. sickly; feeble; unhealthy. § Bâtuk balna ya dî maknakunka palka ka. Saukal nani ba umpira pali sa. § Yangna balna bâtuk yangna. Yang nani saukal banghwisna. We (excl.) are sickly. (syn. saukal)

bauh  n.  kungh. sound of axe chopping wood. § Muih kîdak karak pan dakdak bauh bauh ati araduh. Upla âsa wal kus klakan kungh kungh wî ba. There's sound of someone chopping wood with an axe.

baunaka  vt.  (bauti) 1. pegar; golpear; apuñear; aporrear. prûkaia. hit; beat; punch; strike; pound (with fist). § Yang bautasing dai. Yo no le pegaba. § Alas yâ baunaka waltai. Él quiere pegarme. § Yaka alka ya, yang baunaka waltasing. A ese hombre no le quiero pegar.
® kal bauna  n.  (kal bauna©) {kal bauniki} guerra; lucha; pelea; batalla. war. war.
® kal baunaka  vr.  (kal bauti) 1. pelearse; luchar; forcej(e)ar. aiklabaia. fight; struggle. § Alas balna kal baudai. Ellos se pelean. § Âka mâka balna kau pan, sau balna isau kau yaka wâr kal baunaka wâlik waldai. En estos días, en muchos países, sólo quieren hacer guerra. (cf. baunaka) 2. costarle; lograr luchando. aiklabaia. struggle; have a difficult time. § Âka urumka kal bauti ihikda. Naha wâruka aiklabi brîri. Me costó lograr conseguir este ron. I had a difficult time getting this rum.
® kal baunaka dîka  n.  arma. aiklabaika. arm; weapon.
® kal bautingka  vnom.  soldado; luchador; peleador. aiklaklabra. soldier; fighter. 2. ser difícil para. mâpa ra karna kaia; prûkaia. be difficult for. § Yak bautai. Wan prûkisa. Es difícil (para alguien en general). It is difficult (for people in general). § Yâ bautai. Ai prûkisa. Es difícil para mí. It is hard for me.

bâwanih  n.  (bâ©wanih) [man] mortaja; ataúd; todo lo que se alista en anticipación de un fallecimiento. plâtira. shroud; coffin; burial clothes; all that is prepared in anticipation of a death. § Kanas îwasing dah kau, yang bâkiwanih talnaka waltayang. Kau prûras sna ba ra, yang plaitira kaikaia wânt sna. Although I'm not dead yet, I want to see what I'll be buried in. § Ninihki ya îwana as watang ya kanas dutka bahangh, yang andih alas bâkawanih balna bakantikda tâtpi watah yang, ai as daparang kau rukniki wâlik ka. Dâmiki ba siknis kum alkan ba ûba saura ba mihta, yang pat witin plâtirka nani atkri ridi brîsna, diara kum kaka dingkaia bâman sna. As my grandfather's illness is becoming grave, I have already bought his burial suit so that when `it' happens we will be all ready to put them on him.
® bâwanih ûkala  n.  (bâ©wanih ûkala) [modern; man] ataúd; féretro. kâpin. coffin; casket.

bâwas  n.  (bâ©was) diarrea. byâra plapaia ba. diarrhea.
® bâwas dîka basta  n.  (bâ©was dîka basta) purgante. byâra plapaia saika. laxative.
® bâwas mînaka dîka basta  n.  (bâ©was mînaka dîka basta) medicina contra la diarrea grave. byâra sâkiba takaskaia saika. diarrhea medicine.

bayan  n.  (bayan©) herencia; lo dejado por un difunto. pahni. inheritance; any article inherited. yang bayanki; yang pahniki; ; something I inherited. § Muih îwang dîka balna asang pas kau lau lau balna ya yapa bik û pas kau dî balna lau lau ya yapa bik û dîpihka balna kau lau lau ya yaka ya bayan balna ayangpayangna. Yaka laih muih îwang wanihka balna bayankana ka. Upla pruan dukia nani unta byâra ra nani bâra ba, bâku sin utla bîla ra diara nani bâra ba, bâku sin utla lata ra banghwi ba, baha ba `pahni nani' mâki banghwisna. Baha lika upla pruan taika nani pahnika sa. A dead person's possessions, whether in the bush, in the house, or in the yard, we call all of these things bayan's. They are the survivors' inheritance.
® sûlu bayan  (sû©lu bayan) perro cuyo dueño ha muerto. yul pahni. dog whose owner has died.

bayaska  a.  (bayayaska) (var. bayas) ladeado; (en) diagonal. prih; prihnira. tilted; crooked; diagonal.

bayasnaka  vt.  (bayaspi) ladear. prihnira lakaia. tilt; make crooked. § Mâmahki wayaka ilting wît ya wai palka kumhpi bayaspida wît ka? Yâptiki lilkika sunri bâra ba yâ pali kangbi prihnira lakan sa? Just who tilted the picture of my mother that I hung there?

  vs.  (bibi) 1. verbo estativo que implica actitud de compasión o cariño hacia el sujeto. umpira ba. stative particle which implies attitude of pity or endearment toward subject. § Bakaki îwai dai ka laih mâdi kat raudi waya isdi bî ka. Luhpi siknis kata ba lika naiwa kat ra bui wria puli sa, umpira ba. My child who had been ill finally today is up and playing a bit, the little dear. 2. [fig] (eqv. lau) § Wasni baka sahka yau asangdak baka as bî ka. Wan tingnika tâ ba ra kî lupia kum bâra sa. At the end of our branch of the river sits a little island.

bibi  pl. (form of )

bibilka  a.  (bibibilka) amoldable; pegajoso. praspraya. moldable; cohesive; not crumbly. § Saupau balna yaka dî bibilka ka. Slaubla nani ba diara praspraya sa. Clay is very cohesive and moldable. (ant. yahaka)

bibitka  a.  (bibibitka) pegajoso como miel; humido. bibitwi. sticky like honey. § Amak waska laih bibitka. Nâsma lâya lika bibitwi sa. La miel es pegajosa. Honey is sticky.

bihu[ks]  n[bot] (árbol) barazón [jc]. (dus târa) tururya [tw]. tree with flat fruits.

bik  adv 1. también; asimismo; además. sin. also; too. § Alas bik Wayah yulka yultai. Él también habla miskito. § Man aiwanparam laih, yang bik aiwanparang. Si vos cantás, yo cantaré también.
® sa bik  o. ar; apia kaka; apia sin. or. § Yang yan bang kau yawakuti pumtayang, yapa sa bik yan malak kau yawakuting. Yang yauhka klâwra wâia lûkisna, apia sin yahwanka ra wâisna. Pienso ir río arriba mañana o pasado mañana. 2. ni; aún. sin. not even. § Muih as bik wâsa. Upla kumi sin balras. No vino ni una persona. Not a single person came. § Yang dî as bik âisau yang. Yang diara kumisin âpu sna. No tengo ni una cosa. § ``Yawayang'' bik atsa dai. ``Auna'' sin wiras kan. She didn't even say goodbye.
® bik pan  s.prt.  debe ser que; supongo que. kra si; kaia sa. it must be that; I suppose that. § Yaka yalka ya Kâuhmak kaupak bik pan. Baha mairka ba Auhya wina kaia sa. That woman must be from Sandy Bay.

bikiska  n.  (bikiskika) niños. luhpa nani. children. § Umana kau bikiskika balna dadang ya bikiska yamka palka balna dadang. Los niños de los tiempos pasados eran niños muy buenos.

bil  n.  (bil©) 1. [herp] culebra; serpiente; ofidio. pyûta. snake. . def. Asang pas kau dî as tung ka wah yapa yûhka dîka ya muih mining kau bik yak kasya. Unta byâra ra daiwan kum sa kîwa bâku yari daiwra ba yawan upla ra sin wan samisa. § Bil anaka ya dî dutka palka ka. Pyûta nâpa ba diara saura pali sa. Los dientes de la culebra son malísimos. (cf. dîmuih)
® bil bulka  n.  (bil© bulka) [herp] culebra coral; coralillo. silbiara. coral snake. Elaps sp.. (syn. bilpirih)
® was bilka  n.  (was© bilka) [herp] serpiente de agua. lî sukika; lî pyûtka. water snake. 2. [entom] lombriz. lîwa. worm. § Man mâmpa bakana balna kaupak bil yaktidam? ¿Cuándo les sacaste los lombrices a los niños?

bilak  n.  (bilak©) [entom] (var. of bilap)

bilam  n.  (bilam©) [ichth] pescado. inska. fish. § Bilam bâs bakannaka waltayang. Quiero comprar tres pescados. § Bilam titiska ya kasnaka yamka ka. Los pescados pequeños son buenos para comer. § Bilam itukwâna as damai wating dai. Inska kwarika kum nahwala alkri kan. Ayer pesqué un pez mediano.

bilamhdanaka  vt.  (bilamhdi) (var. bilamhnaka) parpadear. klipaia; ipaia. blink (eyes); open and close rapidly. § Muih as as balna ya dî pumdai kau makdakana ya bilamhdadasa dî aslah kat taldai. Upla kum kum nani ba diara lûki taim ai mâkra nani ba klipras diara kumi kat kaikisa. Some people just stare at one thing without blinking when they're thinking about something.
® makdaka bilamhdana as kau  expr.  nâkra klipan kumi ra. in the blink of an eye. § Yang yâlah mâ sihpayang ya mikdiki bilamhdana as kau âkalah andih wam atram. Yang naura mai blîkuna ba naikra klipan kumi ra nâra pat balram kabia. Where I'm sending you you'll be back before I can blink.

bilamhnaka  (bilamhpi) (var. bilamhdanaka)

bilam takapas pauka  n.  (bilam© takapas pauka) [ichth] pez roncador. bilapau. snoring fish. § Bilam takapas pauka ya muih luih waldai, bilam yamka bahangh. A todo el mundo le gusta el pez roncador, porque es un pez bueno.

bilamtitis  n.  (bilam©titis) [ichth] sardina. bilam; blim. sardine; topminnow . § Bilamtitis karak damai kutpikda. Bilam wal nahwala miskri. Con sardina pesqué ayer. Yesterday I fished with sardines (as bait). (eqv. bilam titiska)

bilam titiska  n.  (bilam© titiska) [ichth] sardina. bilam; blim. sardine. § Wasni baka tunak kau bilam titiska maka sikka palka lau ka. En el nacimiento de nuestro riachuelo hay muchas sardinas. (eqv. bilamtitis)

bilamtitis mukulka  n.  (bilam©titis mukulka) [ichth] olomina; sardina redonda. pûpu. sardine; topminnow .

bilap  n.  (bilap©) [entom] (var. bilak) coloradilla. asdura; asdiura. chigger; grass louse. § Bilap ya yak kasya, anaka bik lâska; kurhparam laih ûmatak bik karatparang. La coloradilla nos muerde y tiene dientes `picantes'; si te rasguñás la piel, se te infectará. § Bilap ya dî baka as bisika katka anaka lâska palka ka. Asdura ba daiwan lupia kum sîrpi sakuna nâpa nâri pali sa. La coloradilla es pequeña pero sus dientes dan picazones.

bildauh  n.  (bil©dauh) [herp] tamagaz falsa (morado sobre crema). pyûta bastar. bastard snake. § Bildauh ya, ûkatak tasang lumakka yapa ka. La piel de la tamagaz tiene una marca semejante a un collar. (cf. dîmuih dauh)

biliska  a.  (bililiska) prahpraya. resistant to peeling; having skin that will not come off easily in one piece. § Yâmanh ya ûkatak turunaka yamka ka, katka ingkinih adahka ya it turuwasa, ûkatak biliska bahangh. Plâs ba tâya swakaia pain sa, kuna siksa prahni ba sip swakras, tâya ba prahpraya ba mihta. The bluggoe is easy to peel, but the dwarf banana is resistant to peeling (the skin comes apart as you try to peel it).

bilkâku  n.  (bilkâku©) [orn] garza-tigre; martín peña; pájaro vaco. uhki. tiger-bittern; tiger-heron. [ARDEIDAE] Tigrisoma spp.. § Bilkâku ya wassik kung balna kau tungwai, bilamtitis wati kasya. Yapa bik kalak yapa katka ûkatak bulka, dapi bik kanas sikka ka. Uhki ba âwala un nani ra taukisa, blim sîrpi nani alki pîsa. Bâku sin krasku bâku sakuna tâya bulni, bâku sin kau târa sa. The tiger-bittern inhabits the banks of rivers and catches and eats sardines. Moreover, it is like a kingfisher, but it is spotted and bigger.

bilnaka  vt.  (bilpi) reñir; regañar; maldecir. lawi daukaia. reprimand; scold; yell at. § Mâdi û âkalah bikiska isau wâdarang kau bungpi bilputing. Naiwa utla na ra tuktan ailal balbia taim yang taki lawi daukaisna. § Niningki ya muih kau bilnaka wâlik waltai. Dâmiki ba upla ra lawi daukaia bâman wânt sa.
® kal bilnaka  vr.  (kal bilpi) reñir; disputar; pelear; discutir. blahwaia; unsâbaia. argue; fight; quarrel. § Muih balna isau palka lau lau ka âka asang âkau, kal bilnaka wâlik waldai. Upla nani ailal pali bâra bâra sa naha tasba ra, blahwaia bâman wânt sa. § Yaka yalka ya yang karak kal bilnaka walti tung ka. Baha mairka ba yang wal unsâbaia plîki taukisa. That woman scolds me/ recites complaints against me every time she passes as she goes around town. § Yang yalki karak kal bilpayang dai bahangh, wâsing dai. Yang mayi wal unsabi kapri ba mihta, balras kapri. I didn't come, because I was having an argument with my wife.

bil palka  n.  (bil© palka) [herp] tamagaz; toboba; . pyûta ainghwa. tomagoff ; poisonous Central American snake. § Bil palka ya muih luih ya kang lâwadasa. No todo el mundo conoce la tamagaz. (syn. dîmuih palka)

bilpamka  n.  (bil©pamka) [herp] culebra mica; culebra voladora (ploma con cara manchada). aiwahkru; matsiksa. zumbadora snake ; indigo-like snake .

bilpau  n.  (bil©pau) 1. [herp] especie de culebra. pyûta sâtka kum. type of rear-fanged snake. Coniophantes fissidens punctiregularis. 2. [herp] especie de culebra. pyûta sâtka kum. type of racer-like snake. Dryadophis sanguiventris.

bilpirih  n.  (bil©pirih) [herp] culebra coral; coralillo. silbiara. coral snake. Elaps sp.. (syn. bil bulka)

bilsang  n.  (bil©sang) [herp] especie de culebra larga y verde. tawamâ. green tree snake. Leptophis ahauatella occidentalis.

bil tunak pauka  n.  (bil© tunak pauka) [herp] barba amarilla; serpiente de veneno mortal. pyûta lal pauni. yellow beard; snake with lethal venom. § Bil tunak pauka ya talnaka dasika palka ka. Es difícil ver la serpiente barba amarilla. It is very difficult to see the yellow-beard snake. (cf. dîmuih tunak pauka)

bilus  n.  (bilus©) [bot] jocote. plums. Spanish plum. Spondias sp..

bilusbaras  n.  (bilus©baras) [bot] hicaco; melastomo (árbol). bihu.

bilusmak  n.  (bilus©mak) [bot] lilura mâ; bilusmak. plant with hard white beans slightly larger than the red and black mâmak beans used for necklaces.

bilyapu  n.  (bil©yapu) [herp] pichete; perro zompopo. kâras pyûtka. snake caiman. § Bilyapu ya tunak laih dîmuih tunak yapa ka, katka muihka laih yapu yapa ka. Yûhkika laih kâla yûhkika yapa watah ka. Kâras pyûtka ba lal ba lika pyûta lal bâku sa, kuna wîna lika kâras talia sa. Yarika lika swain bâku. The snake caiman has a head like a snake but its body is like a crocodile. It is about as long as a crested lizard. (eqv. dîmuih yapu)

bînaka  (bîti) 1. vt.  (clar. asna bînaka) coser; embastar; bastear. sipaia. sew; stitch. § Yang asna bîtayang. Yang kwâla sipisna. Estoy cosiendo ropa. I am sewing clothing. § Wai man kau asna bînaka mâ sumaltang? Yâ man ra kwâla sipaia mai smalkan? ¿Quién te enseñó a coser ropa? Who taught you how to sew? § Kahkilu kurudida ya bînaka waltayang. Quiero coser mi camisa que se descosió.
® bîtingka  vnom.  sastre. kwâla sâsipra. tailor; dressmaker. 2. vt.  mukaia. kindle; arrange wood in preparation for lighting fire. § Kuh bîtah! Pauta muks! ¡Encendé un fuego! Arrange some wood for a fire! § Kuh watkutim kau, tâkat kau ya kuh bîtayam, yapa dapi kau awas sukpi ihi kuh bîtam yau âtam kumdai. Pauta alkaisma taim, kaina ra ba pauta mukisma, bâku muni ra awas angki brih pauta mukram ba ra mangkram klauhwisa. When you're going to make a fire, first you arrange the firewood, then you take a lit pine splinter and light the fire. 3. vt.  calafatear; atascar. tukuskaia; sipaia. caulk. (syn. kingnaka) 4. vt.  afligir; hacer sufrir; doler. trabil yâbaia; trabil munaia; prakaia; mârikaia; îkaia. (ailment) ail; afflict; trouble; cause misery; ``kill''; inflict suffering; make one ``get it''; ``punish''. § Nangtak yâ bîtak tung yang. Siahka ai îkuya taukisna. This cold is killing me. § Man yulki rumpi yawayam yaka, tâmat kau mâ bîtarang, was dîkuhka karak. Man bîli lulki auma ba, kainam ra brîma, lî dîran wal. You'll be sorry for going (somewhere where there is no water) without heeding my warning, you'll pay with dehydration.

birau  n.  (birau©) [entom] nigua. sikar; sigar. chigoe; jigger flea. § Birau kalni kau âwai kau lâska palka, sumaka ihi ituwai kau bik dalaka ka. Sigar wan mîna ra dimi taim nâri pali sa, mahbra brih târa taki taim sin lâtwan sa. When the jigger flea gets in our foot it is very itchy, and when its eggs grow it is painful.

birhdanaka  vi.  (birhdi) (var. bisdanaka) romperse (ropa); desgarrarse. kalwaia. tear; rip; shred. § Kalsungh umana ya birhdanaka wâlik ka. Traus almuk ba kalwaia bâman sa. Los pantalones viejos sólo son para romperse.

¹birhnaka  vt.  (birhpi) despedazar; desmenuzar; desgarrar; hacer pedazos. bisbaia. tear to pieces; shred. . def. Muih as asang pas kau tung kau, wakal kahkalu kau alhpai kau, kahkalu âisau wî bungpai ya. Upla kum unta byâra ra tauki taim kyâya prâka ra klauhbi taim, prâka âpu bal takisa. § Asna murukka balna pûwang lau ya luih birhnaka, ai yamti watah atwarang? Debemos romper toda la ropa vieja que tenemos, ¿Porqué guardarla?

²birhnaka  vi.  (birhpi) heder; apestar. bisbaia. stink.

biri bik  ea.  pana sin. doing the same thing in return; in reciprocation. (cf. biri biri)

biri biri  adv.  mútuamente. pana pana. mutually; reciprocally. § Dî luih kau ya biri biri yul bauwai ya yamka ka. En todas las cosas, cuando nos hablamos mútuamente, sale bien. § Alas balna biri biri kaltaldai. Ellos se ven uno al otro. (cf. biri bik)

birika  a.  (biririka) adhesivo; pegajoso. prakprak alki ba. adhesive; sticky; gluey; forming an adhesive bond. § Biriwat ya birika palka ka. Tîp ba prakprak wan alki pali sa. Adhesive tape is very sticky. § Yâmanh pulka ya turupayam kau tingma kau mâ watya kau dî birika ka, katka babatka sa. Plâs mâka ba swakisma taim mihtam ra mai alki taim prakprak mai alkisa, kuna babatni apia. Yâmanh sap sticks to your hands when you pick them, but it is not tacky.

birikdanaka  vi.  (birikdi) cubrirse. aibikaia. cover oneself. § Was paraska lautai kau pan, dî birikdanaka âisau man kat, purawanaka wâlik. Cuando llueve fuerte, si no tenés con que cubrirte, solo (vas a) mojarte.

biriknaka  vt.  (birikpi) (clar. takat biriknaka) cubrir; entoldar; cobijar. bikaia; prâkaia (kwâla wal). cover (with cloth); drape. § Alas lauwanaka luih ya asna karak takat birikpida. Witin iwaika sut ba kwâla wal pûra prâkan. He even draped cloth over the chairs.
® kal biriknaka  vr.  (kal birikpi) cobijarse; arrollarse. aibikaia; aibakaia. cover self. § Yang pukka amakuting kau kal biriknaka waltasing, kat pukka ya dî mâ daihka bahangh. Yang tihmia yapaisna pyûa ra pûri aibikaia wânt apia sna, kan tihmia ba bitni ba mihta. When I'm going to sleep at night I don't like to cover up, since it's so hot at night.

¹birinaka  vt.  (biripi) encolar; engomar; pegar. prâkaia; kâk munaia. glue; stick; tape; caulk; fuse; apply (adhesive). § Duputmak panka ya pulka isau watah ka; yapa bik dî birinaka yamka. Britprut dûsa ba mâka ailal brîsa; bâku sin diara prâkaia pain sa. The breadfruit tree has a lot of sap; moreover it (the sap) is good for gluing things. § Yang âka wayaka balna aitak kau watah yang âka dî pulka karak lâp yau biriputing. Yang naha lilkika nani wauhtaya ra brîsna na diara mâka wal tât ra prâkaisna. I'm going to glue these pictures that I have on paper onto a board with some sticky resin.

²birinaka  vi.  (biripi) reciprocar; hacerle mútuamente. panawra tawaia. turn and reciprocally do something; do in return; reciprocate; respond with action. § Ukmik as ya tukpi kasi tung dadang dapak muih balna ya îti biripi kau kasna, ukkamik kau. Tahira kum ba salhki pih tauki kan bara upla nani ba îki panawra tawi pin, tahirka ra. This one armadillo was digging up crops and eating them, so the people killed and ate him in return.

biriwat  n.  (biri©wat) [man; modern] cinta adhesiva. tîp. adhesive tape. § Biriwat yaka balakna yûhka as aitak birhdang balna kau yapa bik buktak umana balna wisamnaka kau yam yamwai. Tîp ba blakan yari kum wauhtaya kalwan nani ra, bâku sin buk almuk nani râya daukaia ra yûs munisa. Tape comes in a long roll and we use it on ripped paper and to repair old books.

biri yulnaka  vic.  (biri yulti) responder; contestar; contradecir. pana wiaia. answer; talk back; contradict. § Wanihni kau biri yulnaka ya dutka palka ka. Es malo contradecir a nuestro prójimo.

biru  n.  (biru©) [entom] lombriz de tierra. sîka. worm; earthworm. § Biru ya damaska âyau âyau yawaram kau lau ka. Sîka ba unta âni âni ra wâma ra bâra sa. La lombriz se encuentra en el monte y en todas partes.

bis[ks]  n.  (bis©) [orn] twîtwi sîrpi [?] [tw].

bisahka  a.  (bisasahka) de dedos desplegados. kwâwra. splay; having fingers or toes fixed in open position. § Muih kalbisah balna ya it râma rukdasa, yapa bik rukdarang kat mâ luih kau laih tungwasa. Upla mîna kwâwra nani ba sip sûs dingkras, bâku sin dingkbia kaka yû aiska ra sip taukbia apia. Gente con los dedos del pie desplegados no puede usar zapatos, por lo menos no por todo el día. People with splayed toes cannot wear shoes, or if they do, not for the whole day. (syn. ririhka)

bisakdanaka  vi.  (bisakdi) hacer chasquidos con la boca al comer. bin dauki wakahbaia. smack while chewing. § Muih as as yaka kasna kasdai kau bisakdi kasdai. Upla kum kum ba plun pî taim bîla ra bin dauki pîsa. Algunas personas hacen chasquidos con la boca mientras comen. Some people make smacking noises while eating.

bîsdanaka  vi.  (bîsdi) una pyukbaia. make tsk, tsk ingressive click sound; make kissing sound.

bisika  a.  (bisisika) pequeño. sîrpi. small; little. (cf. baka, titiska)

bisika baka  ea.  pequeñito; chiquito. sîrpi lupia. tiny; little. § Sûlu bisika baka ya yamka ka watah atnaka. Es bueno tener un perrito chiquito.

bisinaka  1. vi.  (bisipi) wria takaia. shrink by losing some. 2. vt.  (bisipi) wria daukaia. shrink by removing; make smaller. § Amiki pihmak pûtang lau yaupak waya yaktida, dapak katka bisipida. Laikra rais auhban ba wina wria sâkan, bara kau wria takan. § Yang bakaki kahkalu as âting bîdida, katka itukwâna ka, bahangh kanas bisinaka waltayang. Yang luhpi prâka kum yâri (yâbri) sipan kuna ûba târa sa ba mihta kau sîrpi daukaia wânt sna. I had my child sew me a shirt, but it's big so I want to make it smaller. (cf. bakanaka, adahnaka, wayanaka)

bisirka  a.  (bisisirka) pelados (dientes). skinra; sikinra. bared (teeth).

bisirnaka  vt.  (bisîrpi) pelar (los dientes). sikinkaia (nâpa); skinkaia (nâpa). bare (the teeth). § Yaka yalka baka ya muih luih kau tali anaka bisirnaka wâlik tung ka. Esa muchacha cuando mira a todo el mundo sólo anda pelando los dientes.

bisnaka  vt.  (bispi) romper; desgarrar. kalkaia. tear; shred; rip. (cf. birhnaka, tirhnaka)

bisuknaka  vcomp.  (bisukpi) daukra munaia kuna daukras. fail to realize intention to; try unsuccessfully; almost do. § Mâ ulpi bisukpikda. Mai ulbra munri, kuna ulbras kapri. I meant to write to you but didn't. § Dîmuih as yâ kasi bisukpida. A snake tried to bite me but failed.

bîtah  n.  (var. bîta) lado. tâni. side; direction; way; in the general direction of. § Yang mâmahki bîtah kau wanihki isau watah yang. Yang mamiki tâni ra tâya ailal brîsna. I have a lot of family on my mother's side.

bitbibit  n.  (bit©bibit) [orn] gavilán ranero. kuskus pîram. crane hawk. [ACCIPITRIDAE] Geranospiza caerulescens niger. § Bitbibit ya wispilpil karak kanas baka ka. Kuskus pîram ba wahtatak wal kau sîrpi sa. El gavilán ranero es más pequeño que el gavilán cangrejero. The crane hawk is smaller than the common black-hawk.

bitnaka  vt.  (bitpi) barrer. pahbaia. sweep. § Ûki bitpi sâk yang. Estoy (parado) barriendo mi casa.

biuhna  n.  polvos (de tocador). pauda. powder (for skin).

biuhnaka  vt.  (biuhpi) rub powder on. § Wasari nâh dapi biuhna karak kal biuhpayang. I put powder on after bathing.

bîwanaka  vi.  (bîwi) 1. [Karawala] sentarse (una persona vieja y decrépita). îwaia (upla almuk bara wîk pali). sit (old, decrepit person). § Bîwah, ninih. Îws, dâma. Sentate, abuelito. Sit down, grandfather. 2. [Sûtak] sentarse. îwaia. sit.

  num.  dos. wal. two. § Muih bû kuring kau rihwadai kau yamka ka, was baka bisika kau atrang bik kuring tunak watpi lânaka. Es bien que anden dos personas en el pipante, porque (ul ayudan en) enderezar la proa, aunque el caño sea pequeño.

bû as balna  en.  los demás. wâlka nani; wâla nani. the others. § Yang alas kau dalaka dahyang, katka bikiska bû as balna kau laih dalaka dahsing. Yang witinra lâtwan kaikisna, kuna tuktan wâlka nani lika lâtwan kaikras sna. I love him/her, but I don't love the other children. (cf. wâk balna)

bubutnaka  vt.  (bubutpi) hacer toser. yan kuhbaia; yâka kuhbaia. make cough; cause to cough. § Sûpa kasyam ya mâ bubutparang. Sûpa pîsma ba maikka kuhma. Eating pejibaye will make you cough.

buh  n.  (buh©) [kin] 1. biznieto; biznieta. snâwa. great grandchild. § Buhma ampas watah man? Snâwikam an brîsma? Cuántos biznietos tiene usted? How many great grandchildren do you have? 2. bizabuelo; bizabuela. wan aisika kûkika, dâmika, apia kaka wan yâptika kûkika, dâmika. great grandparent.

buh almuk  n.  (buh© almuk) trueno. alwani. thunder. § Mâdi buh almuk paraska palka rumpida. Hoy tronó muy fuerte.
® buh almuk sumaka  n.  rayo; meteoro. alwani mahbra; imyula mahbra. lightning; meteorite. [NOTE: Lightning striking earth is equated with meteorites.] (n.eq. lapnih)

buhka  1. a.  (bubuhka) seco; reseco; árido. lâwan. dry; desicated. § Was mâ kau kuh buhka yaktasaman, luih ya puraka wâlik. En el tiempo lluvioso no podés encontrar leña seca, todo está mojado. (ant. puraka) 2. a.  (bubuhka) (masa de agua) poco profundo; seco. lâwan; buhni. (body of water) shallow; dry. § Waskipah buhka ka; was waya wâlik watah ka. Lâiwanhta buhni sa; lî wria man brîsa. Mi pozo está seco; sólo tiene un poquito de agua. My well is dry; it only has a little water. § Âka duduka âka pah as as bubuhka watah ka. Naha arbarka na plîs kum kum buhni brîsa. This harbor has some shallow spots. § Was baka tingka ya yawing kat buhka ka. Tingni knâya ba wâri kat lâwan sa. El riachuelo donde fui está seco. The stream I went to is dry. 3. n.  (buh©ka) encalladero; bajío. buhni. shoal; shallows; shallow region in body of water. § Yang it tumhdasing bahangh buhka kau wâlik tung yang. Yang sip yawras sna ba mihta buhni ra bâman taukisna. I can't swim, and so I'm staying in the shallows.

buhnaka  (buhti) 1. vi.  secarse; enjugarse. lâwaia. dry; become dry; dry out. § Amki puratang lau ya buhnaka waltayang. Quiero que se seque mi maíz que está mojado. I want my wet corn to dry out. § Askina suhna ya râping buhtarang. Kwailka tuskan ba lâkrika lâwbia. I'll set the washed clothes out to dry. (n.eq. rânaka) 2. vt.  aserrar; cortar aserrando. buhbaia. saw; cut with sawing motion. § Sûtak ya ûkatak dasika bahangh, it yapa bukwasa; dî kiritka karak buhti buknaka laih it ka. Kahmi ba tâya karna ba mihta, sip ban baikras; diara tramhtrama kum wal buhbi baikaia lika sip sa. Since a gourd has such a hard shell, you can't just slice it open, you have to saw it with a serrated edge. 3. vt.  frotar; fregar; cepillar. yauhbaia (utla, kwâla, dikwa). brush; rub; scrub (pot, floor, clothing, not self). § Mâdi âka âyauh yawasing bahangh, ûki âka buhti tung yang. Naiwa na âni ra wâras sna ba mihta, waitla na yauhbi taukisna. Since I'm not going anywhere today, I'm going around scrubbing my house. (n.eq. kataknaka)
® kal buhnaka  vr.  (kal buhti) 1. secarse. ailâkaia. dry self off. 2. frotarse. silp tâya yauhbaia. scrub self. 4. vt.  ; buhbi tatwa daukaia; yauhbi tatwa daukaia. ; file to a point; sharpen by filing. ; .

buhtubak  n.  (buh©tubak) [modern; man] toalla. tawil. towel.

buhukka  a.  (buhuhukka) celeste (ojos). sangni (nâkra). green or blue (eyes only). § Muih pipihka balna ya makdakana buhuhukka balna ka. Upla pihni nani ba nâkra sangni nani sa. White people have light eyes.

buhutka  a.  (buhuhutka) buhutni. muddy or dirty (water). § Was ya tunak lautai kau was bakana luih ya buhutdai, katka was kanas isau lautai kau was pauka itukwâna laktai; yaka waska ya pauka---buhutka sa. Lî ba tâwra auhwi taim lî samra târa bal îwisa; baha lâya ba pauni sa---buhutni apia. At the start of the rains the water in the small rivers becomes muddy, but when it really rains hard big floods come down; this water is `red,' not simply `muddy'.

buhutnaka  vi.  (buhutpi) enturbiarse (agua). buhutwaia. become muddy or stirred up (water).

buidanaka  vi.  (buidi) ser llevado por el viento. pâsa ra taki pâlaia. be airborne; blow away; waft.

buih  vs.  andando (pl.). tauki (ailal). walking (pl.). § Tâ lau bahangh, muih balna ya buih ka, tâ âisau laih dutka. Como hay camino, la gente anda, (pero) si no hay camino, es malo.

buihdana  vnom 1. tirón; sacudida; contracción espasmódica. smâya. twitch; muscle spasm. 2. presentimiento; corazonada. smâya. premonition; presentiment.

buihdanaka  (buihdi) 1. vi.  smâya pulaia; smâya munaia. have a twitch or muscle spasm. § Yâ buihdai. Smâya ai pulisa. I have a twitch. § Salahki takat kau mâ bû yapa yâ buihdai. Klaihkla pûra ra yû wal bâku smâya ai pulisa. I've been having muscle spasms in my shoulder for two days now. 2. vcomp.  presentir; tener presentimiento. smâya pulaia; smâya munaia. have a premonition. § Yang yâ buihdang dai man wânama ya. Yang smâya ai munan kan man balaia kapram ba. Presentí que ibas a venir. I had a feeling you would come.

buihnaka  vt.  (buihpi) fumar (tabaco). diaia (twâku); twâku pakbaia. smoke (tobacco). § Panka pihka as buihputing. Voy a fumar un cigarro. § Buihnaka waltasing. No quiero fumar. (cf. aka buihnaka)

buihwanaka  vi.  (buihwi) andar (plural distribuido). tauki banghwaia (aikuki apia). walk (plural distributive). (cf. buih)

¹buinaka  vi.  (buipi) brisar; llovisnar; pringar. sikwaia. drizzle; sprinkle (of rain). § Was âka lautasa katka dau buipai. Lî na auhwras, kuna bahki sikwisa. No llueve, sólo está brisando. It's not raining, just drizzling.

²buinaka  vt.  (buipi) [agr] aventar; ventilar; bieldar; despajar. singbaia. winnow. . def. Dîmak as ûkatak isau watah ya wing kau ihirnaka, yapa kau ûkatak balna luih bungpi buidadai, dapak muihka wâlik mîdadai. Diara may kum tâya ailal brî ba, pâsa ra bûkaia, bâku taim tâya nani sut taki pâlisa, bara wîna bâman takaskisa. When grain has a lot of skins and shells in it and you raise it in the wind (and drop it), and thus all the skins blow away leaving only the grains themselves.

buk  n.  (buk©) [entom] ronrón. kwâkwa. beetle. § Buk ya tûruh bâka umana dasitang balna kau âwadai. Kwâkwa sîrpi ba bîp kânka lâwi karna takan nani ra dimisa. Beetles burrow into old dried-up cattle dung.

bukdi bungnaka  1. evi.  (bukdi bungpi) bifurcarse; dividirse en dos partes (río, camino). kilwaia. fork; split off (road, river). 2. ncons.  (bukdi bungna©) bifurcación; división. kilwanka. fork; split in road or river.

buknaka  vt.  (bukpi) rajar; hender; (a)serrar siguiendo la veta (madera). baikaia. split; cleave; rip (wood). § Yang kuh panka bukpayang. Yo rajo leña. § Panwas ya bukpi nâh dapi û as yamti yâtah. Construíme una casa cortando (aserrando) madera de sanjuán. § Yang awanak panka as watah yang ya buknaka waltayang. Yang krasa dûsa kum brîsna ba baikaia wânt sna. Tengo una madera de santamaría que quiero aserrar. (cf. sahnaka)

buksirih  n.  (buk©sirih) [modern; man] motosierra. mutusira. chainsaw.

buktak  n.  (buk©tak) [modern; man] libro. buk. book. § Yulti talnaka bukkatak ya dî yamka palka ka. Un libro para leer es una cosa muy buena. § Buktak yaka aitak baska isau palka watah ka ûkatak karak taihna. Buk ba wauhtaya wahya ailal pali brîsa, tâya wal prâkan. A book has a lot of papers bound in a cover.
® buktak ûka   n.  (buk©tak ûka) biblioteca. buk wâtla. library.

bûlah  cuant.  un par; unos pocos. wal lupia man. a couple; a few. § Alkimuk kutna yawang dai katka bilam isau watsa, bûlah baka wâlik watda. Mayi miskaia wan kan, kuna inska ailal alkras, wal lupia man. My husband went fishing but he didn't catch much, only a few.

bulka  1. a.  (bubulka) manchado; pinto. bulni; matina. spotted; striped; speckled. § Kahlu as watah yang katka bulka bahangh âwanaka waltasing. Tengo una camisa pero no quiero ponérmela porque está manchada. 2. n.  (bul©ka) {bulkiki} militar; soldado. bulni. military; soldier.

bulnaka  vt.  (bulpi) salpicar; manchar; emborronar. bulni daukaia. stipple; sploch; decorate with random pattern. § Aitak kau dî wayaka balna yamti lumakka kahti bulpayang. Wauhtaya ra diara lilka nani paski mâpla dingki bulni daukisna. I'm decorating this paper.
® kal bulnaka  vr.  ponerse loco. krîsi takaia. go crazy. § Manna yâ kumhpayamna ya it mîtasamanna kat, yang at kal bulputing. Man nani ai munisma ba sip takaski banghwras sma kaka, yang mahka krîsi takaisna. If you all can't stop bothering me, I'm going to go crazy.

bulunaka  vt.  (bulupi) llenar completamente. abalkaia. fill. § Mâdi pan sikka as kuringki kau bulupi âtikda. Hoy puse un tronco grande en mi pipante llenándolo completamente.

bumnaka  vi.  (bumpi) (var. of bungnaka)

bûna  adv.  otra vez; de nuevo. klî. again. § Bûna yang kasnaka dîka kaskuting. Otra vez voy a comer.
® bûna bûna  eadv.  una y otra vez; repetidas veces. klî klî. again and again; over and over; repeatedly. § Buhki balna ya muih yul yuldai kau dahdasa; bûna bûna yultam kau dahnaka waldai. Snâwiki nani ba upla stûri aisi taim wâlras; klî klî aisuma taim wâlaia wânt sa. My great-grandchildren don't listen to people, if you say it over and over then they finally listen.

¹bungh[ks]  n.  (bungh©) [bot] hierba palmita [jc]. bungh.

²bungh  adv.  tungh. falling like a dead weight; `plop!'.
® bungh wauhdi amanaka  evi.  (bungh wauhdi ami) tungh kauhwi yapaia. fall fast asleep instantly. § Bikiska balna ya makauh watya kau bungh wauhdi amadai. Tuktan nani ba yapan alkuya taim tungh kauhwi yapisa. When children get sleepy they plop right to sleep.

bungnaka  vi.  (bungpi) (var. bumnaka) 1. salir; resultar. takaia. come out; exit; result. § Yawasaman laih, barang bungparang. Si vos no vas, todo saldrá bien. § Âka ûka pas âkaupak bungnaka waltasing, yang ûki bahangh. Naha wâtla bîla na wina taka wânt apia, yang waitla ba mihta. No quiero salir de esta casa, porque es mía. I don't want to go out of this house because it's mine. 2. suceder; pasar. takaia. happen; occur. § Ai bungpida? ¿Qué pasó? § Yang kang lâwayang ai bungpai pan. Yo sé lo que sucede. 3. ponerse; volverse; llegar a ser. takaia. become. § Bakaki itukwâna bungpida. Mi niño llegó a ser grande.

bûrh  n.  (bûrh©) [herp] rana de ternero; rana mojadora. burhka; bûrka. bull-frog; wetting frog. Leptodactylus pentadactylus. § Was mâ kau pan, bûrh balna isau palka tangdakka kau âwi aidadai. En el tiempo de lluvias, muchas ranas mojadoras cantan en los estanques de agua.

burhnaka  vt.  (burhpi) coger (fruta); arrancar. dakbaia. pick (fruit); pluck. § Mâdi lumah âka muih balna saringki bû burhdida. Naiwa tûtni na upla nani sikiki wal dakbi banghwan. Esta tarde me cogeron dos de mis aguacates. This afternoon they picked two of my avocados. § Yang makka burhpi sâk yang. Yo (parado) estoy arrancando frutas.

burimak  n.  (buri©mak) [bot] guayaba dulce; guayabo; guava. sîkra; sîgra. guava. Psidium guajava.
® wâlang burikamak[ks]  n.  (wâ©lang burikamak) [bot] arrayán [jc]. krû. small bush yielding small guava-like edible fruit.

burimka  a.  (buririmka) firme. pamni; lasni. firm; not flabby or wrinkled. § Bikiska yal sirau bakana balna ya muhkana burimka katka muih wâna bungdai kau muhkana ya siritdai. Tuktan mairin tyâra lupia nani ba mâwan nani ba pamni sa, kuna almuk takuya taim srîwan takisa. Young girls have tight firm faces but when they get older they become wrinkled.

burnaka  vi.  (burpi) tronar; producir sonido de trueno. ringhbaia (alwani). thunder; rumble (thunder). § Waiku wâk laih was waikaku bahangh buh almuk saratusnaka wâlik ka. Kâti wâla lika lî kâtka nara alwani ringhbaia man sa. El mes que viene es julio y por eso el trueno produce mucho sonido.

burulâ  n.  (buru©lâ) [modern; man] tortilla. turhtia. tortilla.

¹burunaka  1. vt.  (burupi) freír. kiskaia. fry. § Bilam as wati ihwikda ya burunaka waltayang. Inska kum brih balri ba kiskaia wânt sna. Quiero freír el pescado que cogí y traje. 2. vt.  (burupi) mezclar. miks munaia; abalkaia. mix. § Kasna wâk wâk kasi buruwai kau yasni pusingtai, dapak bik tining bik yakwai, bâniwas luih yaktai. Plun wâla wâla pih miks muni taim, wan byâra puskuya, bâku sin aikabisa, wan byâra sut sâkisa. When we eat too many different foods our stomach inflates, we vomit and even get diarrhea. § Muih yulka yamka yuldai balna ya muih wâk yul yulti burudai balna sirihka kang lâwadai dutka yuldai ya. Upla bila pain aisi nani ba upla wâla stûri aisi miks muni nani ba isti nû takisa saura aisi ba. If you speak well you can quickly identify a poor speaker by the way he mixes languages. § Yaka dîka ya yamka burunaka waltai, yapa sa laih dutka atrang. Baha dukia ba pain abalkaia wânt sa, ba' apia kaka saura kabia. § Alas damaska buhtang ya burupai. Witin inma lâwan ba abalkisa.

²burunaka  (burupi) 1. vt.  quemar desigualmente o incompletamente. brahkaia. burn partially or unevenly. § Mâmâka lâwang kau was waikaku yâmak tusping dai mâ daihka waya watak burupikda, dî launaka yulka. Mâni luan ra lî kâtka insla irbri kan lâpta wiria alkan taim brahkri, diara mangkaia dukiara. Last July when there was a little sun I partially burned my plantation to plant new crops. 2. vi.  quemarse desigualmente. brahwaia. burn partially or unevenly.

burus  nr.  (burus©) aversión; odio personal; objeto de odio. misbara. aversion; object of hatred. § Man yang buruski man. Man yang misbarki sma. Te odio. I hate you.
® buruska talnaka  evt.  odiar (a una persona). misbara kaikaia. hate (a person). § Yang buruska mâ talyang. Yang misbara mai kaikisna. Te odio. I hate you. § Mining buruska kal talwai. Yawan panâpana misbara kaikisa. Nosotros (incl.) nos odiamos. We (incl.) hate each other.
® burus tihka  ea.  hediondo; apestoso; oliendo a comida pudrida. snahsnaya kia taki. stinking; malodorous. § Anu as bakantang dai katka dutka; pas ya burus tihka dai. Kûku kum atkri kan, kuna saura; bîla ba snahsnaya kia kan. I bought a coconut but it was bad; it had a rotten smell.
® burus tihnaka  ea.  heder; apestar; oler a comida pudrida. snahsnaya kia takaia. stink.

burusnaka  vi.  heder. snahsnaya kaia; snahsnaya kia takaia. stink. (syn. burus tihnaka)

bûsû  n.  (bû©sû) gemelo; mellizo; doble. sûtki. twin; double. § Mâmahki ingkinih isau bakantida, mak as laih bûsû dai. Mi madre compró muchos guineos y uno de ellos fue un doble. § Bûsû balna ya dasika palka ka bû pak alawanaka. Sûtki nani ba karna sa wal sut pâwaia. Es difícil criar a dos gemelos a un tiempo.

butam  n.  (butam©) [modern; man] piso. plur. floor.

butdanaka  vi.  (butdi) moverse topando. mutwaia. burrow; push through. § Tîma ya muih isau kangka dai katka yapa butdi âwi lauwikda. Bût ba upla ailal tutukwa kan sakuna ban mutwi aimaki îwri. The boat was packed with people but I pushed my way on board and sat down.

butin  n.  (butin©) [man] [Eng. button] botón. butin. button.

butnaka  vt.  (butpi) sacar (agua del pozo). pangkaia. draw (water). § Yawi was butpanauh! Wih lî pangki banghws! Go and draw water from the well!

butnih  n.  (but©nih) [orn] güis; saltón. wîs. brush-finch; wees bird. [EMBERIZINAE] Atlapetes sp.. § Butnih dîka baka ya talyam pih? Dî yamka baka ya. ¿Ves el güis pequeño? Es muy bonito. § Butnih laih dî baka as mauka. Wîs lika daiwan lupia kum klîn sa. El güis es un pájaro limpio.
® butnih waikaku  n.  septiembre. wîs kâtka. September. § Butnih waikaku kau butnih isau palka bungpai. En septiembre aparecen muchos güises.

butsung  n.  (but©sung) [mam] ardilla. tastas; butsun. squirrel. Sciurus sp.. (syn. taitai)

butuka  ncons.  (butu©) piel; vello del cuerpo; pluma; pelo espeso de un animal. tâwa; tâmaya. body hair; fuzz; fur; feather.