- Y -

¹  dem.  eso. bâ. that. § Yâ laih dauh. Bâ lika diara apia. Eso no es nada. That's nothing. (syn. yaka ya)

²  1. procl.  {pl. yâna} me; a mí. ai. me (as object of verb); to me. § Alas yâ bautida. Witin ai prûkan. Él me golpeó. He hit me.

yabahna  n.  (var. yabang) temor; miedo; pavor; asombro. sîbrin; sîrang. fear; fright; surprise; shock. § Al as yabahna watah atnaka ya yamka sa. No es bueno que un hombre tenga miedo. § Yabahnaka mâtasa atrang. No te dará miedo (no te hará tener miedo).
® yabahna înaka  ev.  (yabahna îti) sîbrin briaia; sîrang îwaia. have a fright; be surprised; have a start; have a shock. § Dî as sirihka bungpai kau yabahna îwai. Diara kum isti taki pyûa ra yawan sîrang îwisa. § Yaka muihka laih yabahna ihang tung pan. Baha uplika lika sîrang îwan taukisa sika. Well he just got wide-eyed with greed.

yabahnaka  1. vp.  (yabi) {1pres. yabahyang, 1past. yabikda} temer; recelar; tener miedo (de). syâ briaia; sî briaia; sibrin briaia. fear; be afraid (of). § Yaka sûkalu kang yabahyang. Tengo miedo de ese perro. § Alas yang yabai. Él me teme. § Sûkalu kang yabahnih. No temás al perro. § Mâdi bakaki damaska kau dîmuih tali yabahda. Mi hijo tuvo miedo al ver una culebra en el monte. 2. vi.  (yabi) estar nervioso. sibrin daukaia; sî briaia. be nervous. § Yabahyang bahangh it yamka yultasing. Sî brîsna bara sip pain aisaras. Estoy nervioso y por eso no puedo hablar bien.

yabi  vprox. (form of yabahnaka) con asombro; con sorpresa. sî brih; sîrang wal. in astonishment.
® yabi talnaka  evi.  (yabi tali) mirar con asombro. sî brih kaikaia; sîrang wal kaikaia. look in astonishment. § Dî wayaka yamka as kau muih taldai kau yabi taldai. Lilka pain kum ra upla nani kaiki taim sîrang wal kaikisa.

yahaka  a.  (yahahaka) desmenuzable; suelto; granel; friable; granular; granuloso. krauhni. crumbly; loose; granular; non-cohesive; like dry sand, gravel, flour. § Dî yahaka balna ya wing watak kat buidai. Diara krauhni nani ba pâsa alki taim brih pâlisa. Loose crumbly things can get eroded by the wind. (ant. bibilka)

yahal  n.  (yahal©) 1. [bot] (bejuco) chaparro; bejuco; raspahuacal . (unta kîwka) yahal ; ahwat. sandpaper vine . Davilla kunthii; Curatella americana [?]. 2. [bot] pasica (árbol grande) [jc]. type of large tree.

yaihdanaka  vt.  (yaihdi) acercarse; aproximarse. lâma ra wâia; lâma ra balaia. approach; go closer to. § Yang yaka muihka sâk yau yaihduting, yapa kau yang kanas yamka talring wai muihka pan. Yang baha uplika bui ba ra lâma ra wâisna, bâku ra yang kau pain kaikamna yâ sapa. Voy a acercarme a esa persona que está parada por ahí, para ver mejor quién es. I'm going to get closer to that person standing over there so I can see better who it is. § Yâ yaihdah. Laimara bal. Acercate a mí. Come closer to me.

yaihkat  nrel.  (yaih©t©) {1. yaihkit, 11. yaihkitna, 33. yaihkatna} cercanía; proximidad. lâma. vicinity; proximity. § Yang manna balna yaihmatna kat sâk atnaka waltayang. Yo quiero estar parado cerca de ustedes.

yaihnaka  vt.  (yaihpi) acercar. lâma ra brih wâia; lâma ra brih balaia. bring or place near, or nearer. § Kuh kumdai âka yâ yaihpah, ripka yâ yamtai bahangh. Pauta ami na laimara brih bal, kauhla ai dauki ba mihta. Bring the fire closer to me because I'm cold.

yaika  a.  (yayaika) filoso; agudo. mala. sharp. § Kuhkibil yaika. Mi cuchillo está filoso. § Kuhbil yaika watah atnaka ya yamka ka. Es bueno tener un cuchillo filoso. § Tulhniki ya yaika palka ka. Mi machete está filoso.

yainaka  vt.  (yaipi) afilar; dar filo. mala daukaia. sharpen; whet. § Tulhniki yaka yainaka waltayang. Quiero afilar ese machete mío.

yak  12. procl.  nos (incl.); nosotros (incl.); a nosotros (incl.). wan; yawan. us (incl.); to us (incl.); we (incl.). § Âka tukka âka yak bautai. Naha warkka na wan prûkisa. Este trabajo es difícil (para nosotros). This work is hard (for us). § Âyauh yak yawakuti? Yawan âni ra wâisa? ¿Adonde vamos a irnos (incl.)? Where are we (incl.) going to go?

yaka  d.  ese; esa(s); eso(s). baha. that; those.

yâkal  n.  (yâkal©) [orn] [Misk. yâkal] águila. yâkal. eagle. § Yaka yâkalka limdi wâda. Esa águila vino volando. (cf. dîrauh)

yakat  loc.  allí. bâra; bahara. there. § Man raupi yakat yawaring atdam katka yawing âisau man dai. Tu me dijiste que irías allí pero al llegar yo no estabas.

yakau  loc.  allá; allí; ese lugar. bukra; bâra. there; over there; yonder. § Wahaiki yakau tukwai. Muihniki bukra wark takisa. Mi hermano trabaja allí. My brother works over there. § Yang yakau yawakuting. Yang bukra wâisna. Yo voy a ir a ese lugar. I'm going to go over there. § Yakau nahas wâk yau kuringni ya, mâmpa yak ihwârang sah? Aquel pipante que está al otro lado es nuestro, ¿cuándo lo traeremos? (cf. yau)

yakis  n.  (yakis©) [kin] sobrina (de hombre). yâmsi. niece (of man). § Al raupi wahaika bakaka yal kau dapa amika bakaka yal kau yakis atya. Waitna bui ai muihni luhpia mairin ra bara ai lâkrika luhpia mairin ra yâmsi wisa.

yaknaka  vt.  (yakti) 1. hallar; encontrar. sâkaia. find. § Sûkilu yaktah. Hallá mi perro. § Sûmalu yaktasaman pih? ¿No Hallaste tu perro? § Alas sûkilu yaktak îrida. Él encontró mi perro y (éste) se escapó. 2. sacar; quitar; extirpar; extraer; descalzar. sâkaia. remove; extract; extricate; take out; take away; take off. § Muih as kau lihwan sirhpikda dai ka lihwan as âniki watah yang âkaupak waya yaknaka waltayang. Upla kum ra lalah len munatna ba, lalah kum yâya brîsna nâ wina dakbi sâkaia wânt sna.
® kang yaknaka  vpt.  quitar; separar; arrebatar; apartar. mihta dakbaia. take away; separate; deprive of. § Aratukuh ya alas kaupak kang yaktuting. Pistal ba witin wina mihta dakbaisna. Voy a quitarle la pistola. I'm going to take the pistol away from him. § Yaka alka ya amiki kau dutka katatya bahangh, kang yaknaka waltayang. Ese hombre maltrata a mi hermana, y por eso quiero separarlos. That man mistreats my sister, so I want to take her away from him.

yak watingka lâsdana[ks]  n.  ( [?]) [bot] mozote [jc]. type of bramble or thorny bush; bramble.

yal  n.  (yal©) 1. mujer; hembra. mairin. woman. § Man yaka yalka kang lâwayam pih? ¿Conocés a esa mujer? § Asang as kau yal as watah yang dadang. Yo tenía a una mujer en un pueblo. 2. esposa. maya mairin. wife; mujer de. § Man yalma âyauh yawada? ¿A dónde se fue tu mujer? § Wanihni ya yalka dâpi yawada bahangh amatdi tung ka. Nuestro hermano está triste porque lo dejó su esposa.

yalau  n.  (yalau©) [bot] mango. manggu; mangkru. mango. Mangifera indica. § Yalau ya was mâ kau lalahtai. El mango crece en el tiempo de lluvias. § Yalau ya bataka kau sapakka palka ka. Manggu ba kura taim swahni pali sa. Es muy ácido el mango cuando está verde.

yalubu  n.  (yalu©bu) [modern] fábula. pâbul. fable. . def. Tisi yapa, katka dî karak tisika balna. Kisi bâku, sakuna daiwan wal stûrka nani. § Yalubu ya dî balna bâti yulka yuldai dapi tangka kau yul yamka as yak sumaltai. Pâbul ba daiwan nani wal prâki stûri aisisa bara tnâta ra stûri pain kum wan smalkisa. La fábula cuenta una historia con animales, y a la conclusión nos da un buen mensaje.

yam  n.  (yam©) [modern] uso. yûs. use. § Yaka dîka watah man ya man kau yam âisau. Baha dukia brîsma ba man ra yûs apia. Esa cosa que tenés no te sirve de nada.
® yam karak  útil. yûskira. useful.

yamah  n.  (yamah©) [med] calentura; fiebre. rihka; wrihka. fever. § Yamah ya dî as dutka ka, mâ watya kau dî bik kasnama waltasaman. Rihka ba diara kum saura sa, mai alkuya taim diara sin pin mai daukras. § Yamah yâ watda. Tengo calentura (me agarró la calentura). § Yamahki lâwida bahangh dasitikda. Habiendo pasado mi calentura me puse fuerte.

yamahtak  n.  (yamah©tak) esfuerzo; fuerza. tâ baikanka karnika aiska trai muni ba. effort; force; strength; determination; will. § Sumalmat as as ya alas balna yamahkanatak luih karak bikiska balna kau dî kangna kâdai. Sasmalkra nani kum kum ba ai karnika aiska ni tuktan nani ra diara smalki banghwisa. Some teachers use all their effort to teach their students.
® yamahtak înaka  evi.  (yamahtak ihi) dar fuerza; hacer fuerzas. ai tâ baikaia. exert oneself. § Yamahtak ihi tung ating yapa dalaka yâtai. Tai baiki tauki kapri bâku lâtwan aikisa. I'm in pain as if I'd been doing hard labor. § Dî tîka ihirnaka kau yamahtak îyam kau yamka ihirtayam. Diara wîra bûkaia taim tambaikisma taim pain bûkisma. § Singmat ya kang lâwai ka yal muih daihka kau ai suwinka kau ``yamahtak ihih!'' atnaka ya. Daktar ba nû sa mairin kwihra ra âni taimka ra ``tambaiks!'' wiaia ba.

yâmak  n.  (yâ©mak) labranza; plantación; terreno cultivado; huerto. insla. swidden; plantation; field; cultivated plot; garden. § Yang dapi wahaiki karak yâmamak kau yawayangna. Yo voy con mi hermano a tu plantación. § Yan yâmak kau yak yawarang ya, (yaka ya) pâpanghki yâkamak ka. La milpa a la cual iremos mañana (esa) es la milpa de mi padre.
® yâmak wisam  n.  (yâ©mak wisam) tierra nueva; tierra inculta. insla dîsang. plot of land which has never been tilled. (ant. yâmakbah)
® yâmak yawanaka  vi.  (yâmak yawi) insla ra wâia. go to the fields. § Wahaiki walti tung ating kat andih yâmak yawang atdai. Muihki plîki taukri kat pat insla ra wan wisa. I was walking around looking for my brother but they say he already left for the fields. § Yang yâmak yawayang. Yang insla ra auna. I'm going to the plantation.

yâmakbah  n.  (yâ©makbah) guamil. insla prata. abandoned plantation; land which has already supported crops. (ant. yâmak wisam)

yâmaktalah  n.  (yâ©maktalah) [orn] tucán pico iris; tucán de Swainson; Dios-te-dé; curré negro. yâmukla. keel-billed toucan; rainbow-billed toucan; chestnut-mandibled toucan. [RAMPHASTIDAE] Ramphastos sulfuratus; [RAMPHASTIDAE] Ramphastos swainsonii. § Yâmaktalah ya anaka lumakka dî yamka watah ka. El picón tiene pico de color bonito.

yam ânaka  evt.  (yam âti) bendecir; consagrar; santificar. blis munaia. bless; consecrate. § Alah ya muih luih kau yam âtai katka muih isau yaka pumti taldasa. Dâwan ba upla sut ra blis munisa kuna upla ailal baha lûki kaiki banghwras. God blesses everyone, but many people don't pay any attention to it.

yâmanh  n.  (yâ©manh) [bot] [Eng. German [?]] chata; majoncho; guineo butuco; guineo cuadrado. plâs. bluggoe ; plas ; white house banana ; horse banana . [MUSACEAE] Musa sapientum. § Yâmanh lalahka kuruhna waska ya yamka palka ka. El guabul de majoncho maduro es muy bueno.

yamdanaka  vi.  (yamdi) hacerse; ponerse; llegar a ser. takaia. become; get to be; cause self to be; turn oneself into. § Âka waska yang âting daihka yamdarang. Haré que esta agua se ponga (ul haga) caliente. § Bakaki as ya urus yapa yamdanaka waltai. Tuktiki kum ba urus bâku takaia wânt sa. One of my children would like to become like a monkey. § Wahaiki ya lihwan muihka yamdang. Muihki ritskira takan. My cousin got rich (became a rich person).

yam(ka)  a.  (yayamka) bueno; bien; amable; agradable. yamni; pain. good; well; nice; pleasant. § Alas û bitnaka dîka yamka watah ka, yapa bahangh yamka bitpai. Tiene una buena escoba (cosa para barrer), por eso barre bien. § Muih as yamka ya muih luih yulka yamka yuldai. Todo el mundo habla bien de una persona buena. § Asang âkau muih as as ya pumnaka yamka watah ka. En este mundo, algunas personas tienen ideas buenas. § Yâ laih yamka! Baihka pain! ¡Eso sí es bonito!
® yam barangnaka  vt.  (yam barangpi) perfeccionar. ainghwa pali daukaia. perfect.
® yamka wâdam  expr.  (yamka wâdamna) bienvenido. yamni balram. welcome.

yamkaka  ncons.  (yam©ka) lo bueno de; rasgo bueno de. painka. good feature of; good point; positive aspect of.
® yamkaka yulnaka  (yamkaka yulta) recomendar. painka aisaia. recommend. § Muih as sayadasa yamka tukwai kau, yamkaka muih wâk kau bik yuldai. Upla kum sringwras pain wark taki taim, ai painka ba upla wâla sin aisisa. Cuando una persona no es perezosa y trabaja bien, la recomiendan a los otros también. § Alas yang yamkiki yultai. Witin yang painki aisisa. Él me recomienda. § Man yammaka yultai. Man painkam aisisa. Él te recomienda. § Alas mining yamnini yultai. Witin yawan wan painka aisisa. Nos recomienda (incl.). § Alas yangna balna yamkinaka yultai. Witin yang nani painki aisisa. Nos recomienda (excl.). § Alas manna balna yammanaka yultai. Witin man nani painkam aisisa. Les recomienda a ustedes. § Alas alaska balna yamkanaka yultai. Witin witin nani ai painka aisisa. Les recomienda a ellos.

¹yamnaka  vt.  (yamti) 1. hacer; construir; fabricar; edificar; producir; reparar; componer; realizar; efectuar; remendar. daukaia; paskaia; mâkaia (utla). make; do; create; produce; repair; fix; effect; perform; build. § Kuhbil kalka as yamnaka waltayang. Quiero hacer un mango de cuchillo. § Pedro û yamtingka yamka ka, dîka balna îrang laih. Pedro es buen constructor de casas, si tiene las cosas (necesarias). § Û itukwâna as yamnaka pumti yultayang. Pienso construir una casa grande.
® kal yamnaka  vr.  (kal yamti) encopetarse. wîna skahkaia. get dressed up nicely; get dolled up; get well-groomed. § Itukibah ya tâpas kau bungpi yawakuti bahangh alas muihka ya yamka kal yamti nâh dapi kau laih yawanaka waltai; dî walapka balna luih ya kal kahwi yapa kau laih yamka kal dahya, yapa bik kahkalu yamka âwi baska karhpi râma yamka rukpi yapa daparang kau laih alas yawanaka yamka kal dahrang. Antiki ba yabal ra taki wâi ba mihta, witin ai wîna ba pain skahki muni ra lika wâia wânt sa; diara kia pain nani sut ba ai wîna ra aimaki bâku ra lika pain taukisa, bâku sinai prâka pain dimi, ai tâwa aubi, ai sûska pain dimi bâku ra lika witin taki wâia ba pain ai dâra wâlisa. 2. tratar como. daukaia wânt kaia. treat as. § Baka as yâ yamduti. Tuktan kum bâku ai daukaia wânt banghwisa. The treat me like a child (want to turn me into a child).

²yamnaka  vt.  (yamti) {yâ yamtai} hacer desear. daukaia. make want; be desirable to. § Yang Blupil kau yawanaka yâ yamtai dî as walti talnaka. Yang Blupil ra wan ai daukisa diara kum plîki kaikaia. Quiero ir a Bluefields para buscar algo.

³yamnaka  vi.  (yampi) mejorarse; reponerse. pain takaia. become better; recover. § Alas îwai dai katka yampida. Estaba enfermo, pero se repuso.

yamnaka [4]   vinv.  (yamti) {yâ yamtai} hacerle; afectar; tener que. daukaia. make; be affected by; need to. § Amanaka yâ yamtang dai. Yapan ai dauki kan. Yo tenía sueño. I was sleepy. § Amana yâ yamtai. Yapan ai daukisa. Tengo sueño. I am sleepy.

yampara  interj.  hola. nak'sa. hi; hello; greetings.

yamtingka  vnom.  creador. pâpaskra. creator.

yam yamnaka  vt.  (yam yamti) utilizar; usar; emplear. yûs munaia. use; utilize; employ.

yam yawah  ev. imperativo.  adiós; vaya con Dios; buen viaje. aisabia; pain wâs. good-bye; farewell; bon voyage.
® yam yawah atnaka  despedirse de. aisabia wiaia. say good-bye; bid farewell. § Muih balna ya sirih bungpi yawadai mâka kau, yam yawah atnaka ya yamka palka ka. Upla nani ba isti taki auya pyûa ra aisabia wiaia ba pain pali sa.

yan  adv.  mañana. yauhka. tomorrow. § Wahaiki yan wârang. Mi hermano vendrá mañana. § Yan laih sawi îna yawakuting. Mañana voy a ir a matar un chancho de monte.
® yan mâlak  adv.  pasado mañana. yahwanka. day after tomorrow. § Yan mâlak am bahnaka yawanaka. Pasado mañana (hay que) ir a tapizcar maíz.

yâna  11. procl.  (form of ) nos (excl.); a nosotros (excl.). (yang nani ra) ai. us (excl.) (as object of verb); to us (excl.). § Yâna taldam pih? Yang nani ra ai kaikram ki? Nos viste? Did you see us?

yânaka  vt.1dat.  (yâti) [ < yâ ânaka] darme; hacerme; causarme. aikaia. give to me; give me; make me; cause me. § Alas kasnaka yâtai. Él me da comida. § Alas sûkilu yakti yâtida. Al encontrar el perro me lo dio. § Yâtak wauhdikda. Me hizo caer. (cf. ânaka)

yânânaka  vt.11dat.  (yânâti) [ < yâna ânaka] (cf. ânaka)

¹yang  pron.  yo. yang. I.

²yang  1. procl.  (form of kang)

¹yangna (balna)  pron.  nosotros (excl.). yang nani. we (exclusive).

²yangna  11. procl.  (form of kang)

yapa  adv.  así; como; en la manera de; todavía; siempre; sin fin; eterno. bâku; ban. thus; so; like; as if; still; eternal; endless. § Yapa atrang. Así será. § Yapa laih sa. Ban apia pali sa. Seguro que no es así. It's not like that at all. § Bakaki nawah yapa îrai. Mi hijo corre como un tigre. § Pukka wâyang tung yang kat, was ya launaka yapa dai. Anoche cuando venía andando, parecía que iba a llover. § Alas kal kapahtasa yapa lau dadang, dî balna ai bungpai ya alas kau sa yapa dadang. He sat there calmly, as if what was happening was not happening to him. yapa pâ ya; ban kra si; parece así; it looks that way. yapa sa pih?; ¿no es así?; ban apia?; isn't that so?.
® yapa bahangh  conj (introductiva).  por eso. baha mihta; bâku sa kaka. therefore.
® yapa bik  1.  tal vez; quizás. mibi. maybe; perhaps. 2.  además; por otra parte; es más. bâku sin. moreover.
® yapa bik pan  tal vez; quizás. mibi; ban kra. maybe; perhaps. yapa sa bik pan; bâku apia kra si; tal vez no; maybe not.
® yapa dapak  conj.  así que; de consiguiente; entonces. bâku bara. and so; consequently.
® yapa dâpak lukdanaka  evi.  (yapa dâpak lukdi) perdonar; dejarlo perder. ban swîka tiwaia. pardon; let it be. § Alas lihkiwan yang nûtida, yapa katka yang yapa dâping lukdarang. Witin laihlaka ai implikan, ban sakuna yang ban swirka tiwbia.
® yapa katka  conj.  sin embargo. ban sakuna. however; nevertheless. § Wisam dihikda; yapa katka kanas dîtik pah ka. Bisiwra dîri; ban sakuna kau din ai daukisa.
® yapa kaupak  así no más; sin motivo; sin razón. ban wina. senselessly; for no reason. § Yaka alka ya yapa kaupak dakat kal karhpida. Baha waitnika ba ban wina ailangkan. Ese hombre se ahorcó sin razón. (cf. dau kaupak)
® yapa laih  en ese caso; si es así; entonces. bâku kaka; ban kaka. in that case; if so.
® yapa sa  bâku apia. unlike. § Âka kuringka âka yang kuringki yapa sa; âkauh tâkat itukwâna ka. Naha dwarka na yang dwairka bâku apia; naha kanra târa sa.
® yapa wâlik  conj.  así no más; solamente. bâku bâman. so; just that way. § Yapa wâlik dî dutka yamti dâpayam. Sólo así hacés cosas malas.
® yapa yaka  conj.  así; de esa forma. bâku. thus; in that way. § Tânit kau dî dutka bungpai bahangh yapa yaka ai yamnaka pih? Nos parece que en nuestro camino están sucediendo cosas peligrosas, ¿que hacer?
® yapa yapa  etcétera. ban ban. etcetera; an so on.

yâpas  n.  (yâ©pas) [modern] letra. lita. letter. § Yâpas balna ya Ulwah balna kang lâwadasa dadang. Lita nani ba Ulwa nani tânka brîras kan. Los ulwas no conocían las letras. § Alas yâkapas balna laih dutka ka. Witin ai ulbanka nani lika saura sa. He has bad penmanship.

yapatka  adv.  (var. yakatka) todavía; siempre. ban. still; continuing; the same. § Bahka as îwai dai yulti daking kat yapatka ka yatda. Kûka kum siknis kan mâkabi wâlri taim ban sa ai win.

yapu  n.  (yapu©) [herp] cocodrilo; lagarto. kâras. crocodile. Crocodylus acutus. § Yapu sikka ka, yapa bahangh dî yabasikka ka. El cocodrilo es grande, y por eso es terrible. § Yapu ya was kau umahka paraska palka wispai ka. Kâras ba lîwra ai wâika karna pali wipisa El lagarto azota fuertemente (con) su cola en el agua.

yaradanaka  vi.  (yaradi) tambalear; vacilar. siknis wina pirhwaia. totter; stagger; reel. § Muih as kau îwana as watya tînh kutwai kau, yakaupak yamka kal daki laktai kau, alas it tâtungh tungwai yapa sa; âyauh yawakuti kau, uba yaradi yawai. Upla kum ra siknis kum alkuya wihka prâwi taim, baha wina pain ai dâra wâluya taim, witin sip kanra tauki kan bâku apia sa; âni ra waia taim, tawa pirhwi auya.

yaringka  1. a.  (yariringka) brillante; reluciente; lustroso; claro. ingni; aswi. bright; shiny; brilliant; clear. § Mâdi pukka yang yamka yaringka îsing dai bahangh wauhkitaya sip talsing dai. Como no tenía buena luz anoche, no podía leer mi libro. § Kîmak yaringka bahangh talnaka yamka ka. El oro brilla (es claro) y por eso se ve bonito.
® kî yaringka  n.  (kî© yaringka) oro. gul. gold. § Sau ubulka itukwâna balna kau kî yaringka muih yakdai. En las montañas se encuentra oro. 2. n.  luz. ingni; lait. light; light source.

yas  n.  (yas©) [anat] barriga; estómago; abdomen. byâra. abdomen; belly; stomach; paunch; gut. § Muih yaska itukwâna ya sip paras îrasa. Una persona de barriga grande no puede correr rápido.
® yas ituwang  mod.  (yas© ituwang) barriga panzona. byâra nuhan.
® yaska raudanaka  evi.  (yas© raudi) estar de parto. byâra buaia. be in labor.
® yaska taihpang  mod.  (yas© taihpang) que ya no puede parir más hijos. byâra prâwan. no longer able to bear children.
® yas takat  n.  (yas© takat) [anat] abdomen y tórax. byâra pûra. abdomen and thorax. § Muih ya yaska takat kau ya asung dapi pûska lau ka. En el abdomen y el tórax de la persona hay el hígado y los pulmones.
® yas wayaka  n.  (yas© wayaka) ruido del vientre. byâra binka. stomach noise. § Muih as as balna ya yasni wayaka dahdai kau, bâbil pumdai, katka yaka ya wing. Upla kum kum nani ba wan byâra binka wâli taim, lîwa lûkisa, sakuna baha ba pâsa.

yasamah  n.  (yas©) [man] clavo. sîlak (tât sâbaia dukia). nail. § Yasamah ya âisau laih, it û yamdasa. Sîlak ba âpu lika, sip utla paskras. Sin clavos no se puede construir una casa.

yas kal bal tisnaka  vr.  (yas kal bal tispi) abrazarse. aibiatâya alkaia. embrace; hug one another. § Yas kal bal tispaning yawada. Aibiatâya alki banghwri wan. We hugged and she left.

yataihdanaka  vi.  (yataihdi) saitka ra drîwaia. lean to one side. § Kuring kau kanas yataihdaram laih abukdarang. Dûri ra ûba tnamya ra drîwma kaka aimakupbia. If you lean over more in the canoe it will tip over. [NOTE: volitional only, for objects in state of leaning see batirhdanaka]

yataihka  ncons.  (yataih©) {1. yataihki} knâya; tnâya; malka. flank; side. (syn. yaikaka)
® yataihka kau  expr.  (yataih© kau) atanghwi; knâya ra; malka ra. on one side. § Buh almuk dasika rumpi lau kau muih balna ya bakakana balna luih ya âdak yataihka kau wâlik amadai; pah rîka kau kutwaram laih it ka dasika rumpai bahangh sumaka wauhdi mâ înaka. Alwani karna baiwi taim, upla nani ba ai luhpia nani sut ba ai knâya ra bâman yan prâwi banghwisa; knamya ra prâwma kaka sip sa karna lulki bara mahbra ba kauhwi mai îkaia.

¹yau  adv.loc.  allá; allí. bukra; baha ra. there; over there. § Yau yawanangh, yang dî as mânaka watah yang. Bukra wâp, yang diara kum maikaia brîsna. Vamos por allá, tengo algo para darte. § Yang yau tukwayang. Yo trabajo allí.

²yau  d+p.  [ < ya kau]

yauh  prt.  [ < ya kauh] más. ba kau. more. § Yang amiki yauh waltayang wahaiki karak. Yang laikra ba kau wânt sna muihki wal. (form of kauh)

yaumah  n.  (yau©mah) [bot] mangle. laulu. mangrove. (syn. laulau)
® yaumah pihka  n[bot] mangle blanco. pahtang. white mangrove.

yaunaka  vt.  (yaupi) exprimir; apretar; ordeñar; extraer. sûbaia. squeeze; milk; wring; extract. § Tûkiruh wâna ya sitti tâka yaupah. Bîpki mairin ba wilki tyâlka sûs. § Anu bâs ya yang buhti yaupukuh atikda katka mâmahki raupi waska wayalah yauparam yatda. Kûku yumhpa ba yang wisbi sûbaia wîri, kuna mamiki bila lâya ria man sûma win. I was going to scrape and squeeze out the juice from three coconuts, but my mother told me I wouldn't get much juice. § Yal balna ya asna suhpi yaunaka wâlik waldai. Las mujeres quieren exprimir la ropa al lavarla. (cf. sikitnaka, tirisnaka)

yawana  n.  (yawana©) viaje. trip; impakanka. trip. § Yang yawana wâk kau laih mâ ihi yawaring. Yang trip wâla ra lika mai brih wâmna. Te llevaré en otro viaje.

yawanaka  vi.  (yawi) ir. wâia. go. § Asung aslah bahangh yamka yak yawai. Por ser contentos vamos (incl.) bien. § Mining balna man karak yâmamak kau yawayangna. Nosotros vamos con vos a tu milpa. § Yawanaka waltayam laih, yawa. Si querés ir, andate. § Yawanang! ¡Vamos! § Yang lihwan watah yang dai laih, Bilwi kau yawatik dai. Si yo tuviera dinero, iría a Puerto Cabezas. § Mâdi pukka tinh laih kutna bungpi yawanaka. Esta noche, salimos para ir a pescar.
® yawi bungnaka  vtc.  llegar allá. wih takaia. get there; reach there; arrive there.

yawi mîdanaka  ev.  (yawi mîdi) 1. asentarse; ir y quedarse. wih takaskaia. go and stay; settle. § Yang yaka asangka kau laih yawi mîdanaka waltasing. No quiero asentarme en ese país. 2. terminar; concluir. end; end up; conclude; come to an end. § Âka tâkapas âka wassik kau yawi mîdai. Este camino termina en el río. This path ends at the river. § Was baka âka yawi mîdai kau wasdak yamka baka kût ka. Donde termina este caño hay un laguito muy bonito. At the end of this stream is a nice little pond.

yuh  n.  (yuh©) hambre. plun (daukaia); pin (daukaia); plun wauhwi. hunger. § Yuhki dâtai. Tengo hambre. § Wahaiki yuhka dâtai. Mi hermano tiene hambre. § Yuh yâtasa atrang. No me afectará el hambre. § Yuh ya dî as dutka palka ka. El hambre es una cosa muy mala.
® yuh dânaka  ev.  (yuhka dâti) tener hambre. plun daukaia. be hungry. § Dî kassing tung yang bahangh yuhki dâtai palka ka. Por andar sin comer, tengo mucha hambre.
® yuh îwanaka  vi.  morir de hambre. sanglang pruaia. starve to death; die of hunger. § Mâ luih kau ya yang dî kasi atnaka waltayang ; yuh îwanaka waltasing. Yû bâni ra yang plun pî kaia wânt sna; sanglang pruaia wânt apia sna.

yûhdanaka  vi.  (yûhdi) yari takaia. lengthen; become long.

yûhka  1. a.  (yuyûhka) largo; alto. yari. long; tall. § Kuringki yûhka. Dwairka yari sa. Mi cayuco es largo. My canoe is long. § Bikismaka balna ya yuyûhka ka. Luhpiam nani ba yari sa. Tus niños son altos. Your children are tall. § Alas balna yuyûhka atdarang. Ellos serán altos. § Damaska kau pan balna ya yûhka bik isau lau ka. En el monte también hay muchos árboles altos. (cf. wawaika) 2. ncons.  (yûh©) râya; raika yari. stretch; long straight section in river or road. § Yûhka bâs waihpayang kau yang ûki watyang. Râya yumhpa kaubri taim yang waitla alkisna.

yûhkaka  ncons.  (yûh©ka) (var. yûhkika) largura; altura. yarika. length; height.

yûhnaka  vt.  (yûhpi) alongar. kau yari daukaia. lengthen; elongate. § Yang ûki âka bisika dai katka waya yûhpikda. Yang waitla na sîrpi kan, kuna wria kau yari daukri. Esta casa mia estaba pequeñita, pero la alongué un poco. This house of mine was very small, but I lengthened it a little.

yul  n.  (yul©) 1. palabra. bîla; stûri. word. § Âka yulka yultanih, bakaki balna kau. No les digás esa palabra a mis hijos. 2. lengua; idioma; habla. bîla. language. § Man aiyaka yulka yultayam? ¿Qué lengua hablás? § Yang Wayah yulka yultayang. Hablo la lengua miskita. § Yulni yulwai ya yulti atnaka dânaka âisau. No debemos dejar de hablar la lengua que hablamos. 3. voz. bîla baikra. speech; voice. § Pukka al as wî waupida dapak yulka bungpai ya daking kat bakaki dai. De noche vino gritando alguien y al oír su voz (supe que) era mi hijo. 4. cuento; historia; exposición; declaración; cosa para decir; noticia. bîla; stûri; dâra. news; story; statement; declaration; speech; thing to say. § Yang yulki mâ yulnaka waltayang. Yang daira mai wiaia wânt sna. Quiero contarte mi historia. I want to tell you my story. § Man alas yulka dahdam pih? ¿Oíste lo que dijo? § Bakaki yal ûka kau yawayang yul dahna. Voy a la casa de mi hija para oír las noticias. 5.  dukia; tâwan; tnâtamana. sake. (cf. yulka)
® yul amangka  n.  (yul© amangka) [modern; gram] oración; cláusula. sintins. sentence; clause.
® yul baunaka  vi.  (yul bauti) hablar; platicar; conversar. aisaia; aisi kaikaia. talk; converse; chat. § Yang alas balna yul baudak dakikda. Yo los oí platicar. § Yangna balna yul bautaning dahdam pih? ¿Nos oíste platicar? § Mâmahki karak yul baunaka palka waltayang. Quiero platicar de veras con mi mamá. § Yang Wayah yulka kang lâwayang dai pâ laih, alas karak yul bautatik dai. Si yo hubiera sabido el idioma miskito, habría hablado con él.
® yul bautasa  ev.  mudo. bîlas. mute. § Wahaiki baka yamka palka as watah ka katka yul bautasa. Tengo un hermano menor que es muy bueno, pero es mudo.
® yul duihnaka  ev.  (yul duhi) contar chismes; chismear. stûri kwahkaia. gossip. § Yul duihnaka ya yamka palka sa. El contar chismes no es muy bueno. § Amiki ya yul baka as dahya kau laih alas sirihka palka duhi ihi yawi muih wâk kau yultai katka kanas sîh lakti bî yultai. Muihki ba stûri lupia kum wâluya taim lika witin isti pali twilki brisi upla wâla ra wisa, kuna kau pûra prâki aisisa.
® yul dutka  n.  (yul© dutka) palabrota; mala palabra; maldición. bîla saura. bad word; insult; curse.
® yul dutka yulnaka  vi.  (yul dutka yulti) maldecir. bîla sawaia. swear at; curse. § Muih balna ya asungna âtai kau biri bira yul dutka kal yuldai. Upla nani ba ai kupia baiwan pyûa ra pana pana bîla sawi banghwisa.
® yul lânaka  evi.  (yul lâti) 6. contar un cuento. stûri lakaia. tell a story. § Muih as as ya yul lânaka ya yamka palka kang lâwadai ka. Upla kum kum ba stûri lakaia ba pain nû sa. Algunas personas saben contar historias bien. 7. mandar mensaje boca a boca. bîla wauhwaia. send message [?].
® yul nânaka  vtc.  (yul nâti) ofender. saura munaia. offend. § Alas yang kau yulki nâtai. Él me ofiende. § Yang alas kau yul(ka) nânaka waltasing. No quiero ofenderlo.
® yul sihnaka  vi.  (yul sihpi) mandar noticia. bîla blîkaia. send word.
® yul tunak  n.  (yul© tunak) [modern; gram] verbo. stûri lalka. verb.
® yul ubatnaka  vt.  (yul ubatpi) murmurar; musitar. brukwaia. mumble; grumble; mutter; murmor. § Mâmah as dî as yulti mâ kuitak yul ubatpanih; it yamka mâ dahsa. Yâpti kum diara kum mamkabi wâlka brukpara; sip pain mai wâlras. When a woman asks you a question, don't mumble; she can't hear you well. § Mâmahma dî walti mâ sihpak sayadi yul ubatpanih. Mamikam diara plîki mai blîkka srinwi brukpara.
® yul wayaka  n.  (yul© wayaka) voz. bîla baikra. voice.
® yul yamnaka  ev.  (yul yamti) trascender una noticia. stûri daukaia. spread a story. § Muih isau palka ya yul yamnaka wâlik waldai. Muchas personas sólo quieren trascender noticias (``regar bolas'').
® yul yultingka  vnom.  hablantín. bîla baikrira. talkative.

yûl  n[entom] comején; hormiga blanca. usra. arboreal termite; nasute termite; wood ant. Nasutitermes sp.. § Yûl ûka ya dâwai kau, kâuhka ya dî as yamka palka ka. Kâuhka dapi û kahnaka dîka karak burupi nâh dapi kuring sahwang balna ya biriwai. Usra wâtla ba angki muni yamhpuska ba diara kum pain pali sa. Yamhpuska wihki pînt wal abalki muni dûri baiwan nani ra prâkisa. The carton nests of the arboreal termite, when burnt, yields an excelent ash. This ash, when mixed with paint, forms a glue that is used to cement split canoes.

yuldauh  n.  (yul©dauh) cuento. stûri bahki; kisi. story. (n.eq. uihdas)

¹yulka  ncons.  (yul©) 1. por razón de; por. dukiara; mihta. because; for the sake of. § Yang yawing dai mâ talniki yulka. Yang wâri kan man mai kaikaia dukiara. 2. no sea que; para que no. siya; dukiara. lest; for fear that. § Yang yaka ûka kau yawasing, sûkalu yâ kasrang yulka. Yang baha wâtla ra wâras, yûla ai sambia siya. I don't go to that house, for fear that the dog will bite me. 3. acerca de; sobre. dukiara. about.
® yulka yulnaka  vt.  tratarse de; tener algo que ver con. dukiara aisaia. have to do with; relate to.

²yulka  ncons.  (yul©) 1. instrucción; mandato; aviso. bîla. instruction; order; advice.
® yulka daki yamnaka  vt.  (yul© daki yamti) obedecer; hacer caso. bîla wâli daukaia. obey; heed.
® yulka rumnaka  vt.  (yul© rumpi) desobedecer. bîla lulkaia. disobey; fail to heed. § Bakaka ya yang alas kau sumaltayang dai katka alas yulki rumpida. Tuktika ba yang witin ra smalkri kan kuna witin bîli lulkan. I gave the child instruction but he did not heed me. 2. respuesta. ansa. reply; response; answer. § Mâ kuiti dakikda katka yulma wâsa sanh dah. Mamkabi wâlri kuna ansikam kau balras âpu sa. I asked you but your response hasn't come yet. 3. relato. dâra. account; relation.
® yulka daknaka  vt.  (yul© dakti) interrumpir. bîla (ku) dakbaia. interrupt; cut off in mid-speech; cut short (conversation). Yulma daktayang katka...; Bîlam ku dakbuna kuna...; Perdóneme por interrumpir pero...; Pardon me for interrupting but....
® yulka înaka  vt.  (yul© ihi) 1.  stûrka brîaia; stûrka wâlaia. hear about; get word of. § Mâdi dislah bakaki yulka ihikda, alas îwai bahangh yang yawayang. Naiwa tîtan luhpi stûrka brîri, witin siknis ba mihta yang auna. I got word of my son this morning; he is ill so I am going. 2.  bîla brîaia. take word for it; believe word of. § Man tisi yâ yultidam kau man yulma ihikda bahangh kapahka kau âwikda. Man kunin ai munram taim man bîlam brîri bara trabil ra dimri. When you lied to me I believed what you said and subsequently got myself into trouble.
® yulka yaknaka  vt.  (yul© yakti) delatar; denunciar. dâra sâkaia. tell on; denounce; inform against; rat on. § Wai yulni yaktida? Yâ wan dâra sâkan? Who told on us?

yulkaspang  n.  (yul©kaspang) [modern] poema; poesía. puim. poem; poetry. § Yulkaspang ya dî as yamka palka ka, kat yaka pan muih balna ampa kapakkana ya yulka yuldai bahangh. Puim ba diara kum pain pali sa, kan baha sika upla nani nahki îwanka nâtka dukiara aisisa. Poetry is something beautiful because it is people speaking of their deepest troubles. § Yulkaspang ya muih as as balna ya yamka uldai katka muih isau ya kang lâwadasa. Puim ba upla kum kum nani ba pain ulbisa, kuna upla ailal ba tânka brîras. A few people are good at writing poems, but most are clueless.

yulmak  n.  (yul©mak) [modern; gram] morféma. morpheme; iambic base of infixation.

yulnaka  vt.  (yulti) hablar; decir. aisaia; wiaia. speak; say. § Yang yulting yâ dahda. Me oyó hablar. § Ai mâ yultida? ¿Qué te dijo? § Mâmahki kau yul as yultuting. Voy a decirle algo (una palabra) a mi madre. § Sara kal upurna kau yaka yalka kau yul as yulnaka walting dai. Hace poco en la reunión le quise decir algo a esa mujer.
® kang yulnaka  vp.  (©ng yulti) (clar. kang yulti kutnaka) vulnerar. saurka wiaia. slander; say bad things about. § Muih as ya pumnaka yamka man kau îsa kau dî isau yakti mang yultai. Upla kum ba lûkanka pain man ra brîras taim, diara ailal sâki saurkam ba mai wisa.
® takat yulnaka  vp.  (ta©t© yulti) rezar; orar. pûra sunaia. pray; say prayer; beseech. § Tamat yultah. Pûram suns. Say your prayers.

yulsara  n.  (yul©sara) [gram; modern] base flexiva de una palabra. base of inflection of a word.

yulti dahnaka  vt.  (yulti daki) preguntar. mâkabi wâlaia. ask. § Mining muih ya dî as as yak kang lâwasa kau, muih kau yulti dahwai. Yawan upla ba diara kum kum nû âpu taim, upla ra mâkabi wâlisa. (syn. kuiti dahnaka)

yultingka  vnom.  hablador. aisasara. speaker. § Û sikka as kau muih mahka bang dai, yultingka bik isau dai. En una casa grande había mucha gente, y había muchos habladores también.

yulwarang laih  expr.  es decir; por ejemplo; en otras palabras. wibia kaka. that is to say; for example; in other words.

yulwit  n.  (yul©wit) leyenda. liyinda. legend. § Yulwit ya yul umana, dapi muih balna kaupak lâwi wî witpai balna ya yulka. Liyinda ba stûri almuk bara upla nani wina lui auya danh taki nani ba stûrka. A legend is an old story, and it is the history of people who have already passed on.

yumah  n.  (yumah©) [med] dolor de estómago; enfermidad de abdomen, a menudo atribuida a un animal tal como la hormiga o el cocodrilo. yumu. stomach ache; abdominal ailment, often attributed to an animal such as ant or crocodile. § Wâtyu yaski wati dahda kau yang kîki yumahka watah yang yatda. Sukya byaira alki kaikan bara yang pâpu yumuka brîsna ai win. The sukia felt my belly and told me I have the ant stomach ache. (eqv. yumu)

yumu  n.  (yumu©) [med] (eqv. of yumah)

yumuh  pv[NOTE: only attested in conjunction with verb puhnaka.]
® yumuh puhnaka  vi.  (yumuh puhti) yabakaia. blow smoke while muttering incantation. § Wâtyu as raupi asing pas dalapai lau atak yumuh puhti yâ singpida. Sukya kum bui byaira bîla klauhwi kan yabaki ai râkan. Once when I had a stomach ache a healer healed me by blowing smoke and muttering an incantation.

¹yûnaka  vt.  (yûpi) repartir; compartir. yuwaia. share; share out. § Mîstu as sahtang lau ya muih kau yûnaka pumtayang. Pienso compartir con la gente (las crías) que parió la gata. § Tâtungh kau muih almuk balna ya dî îdai kau bakandasa, dau kal yûpi kasdai dadang. Kanra taim upla almuk nani ba diara îki pyûa ra atkras kan, bahki pana pana yuwi pih banghwi kan.

²yûnaka  vt.  (yûpi) 1. apuntar. kulkaia. aim; point.
® ting yûnaka  evt.  (tingka yûpi) apuntar con dedo. mihta kulkaia. point finger. § Alas kau/kat tingki yûpikda. Witin ra mihti kulkri. I pointed my finger at him. 2. tender. laki yâbaia; mihta kahbaia. hold out. § Waswalap bakantingka ya yang kau waswalap ya yâ yûpak umti dakikda. Isint âiatkra ba yang ra isint ba mihta kahban kia wâlri. The perfume salesman held out the perfume for me to smell.

yûpingka  vnom.  (yûpingka©) repartidor; distribuidor. yâyuwra. sharer. § Yûpingka laih dî yûnaka waltai palka. Yâyuwra lika diara yuwaia laik sa.

yuputdanaka  vi.  (yuputdi) menearse; crisparse; moverse. aiawaia. twitch; move one's body; stir. § Sana as îti ûki kau ihaiting yuputdai ya yapa dai. Maté un venado y cuando lo traje a mi casa parecía que se movía.

yuputka  a.  (yupuputka) dîwi. having sensation of something crawling on skin.

yuputnaka  vt.  (yuputti) dîwaia. X make Y uncomfortable by crawling on Y's skin. § Kataramah dûs tibin balna ya watyam kau alas ûkabak balna ya mâ pûdai kau muihma luih ya mâ yuputdai. Kalila alki prâwi nani ba alkisma taim witin kuâya nani ba mai alki taim wînam sut ba mai dîwisa. § Matatitis as yâ yuputtai. Traka tisbra kum ai dîwisa.

yurahdanaka  vt.  (yurahdi) abrir (la boca). kwâkaia (bîla). open (mouth). § Yaka yalka anaka dutnaka waltai katka takapas yurahdanaka laih waltasa ka. Baha mairka nâpa daikaia wânt sa kuna ai bila kwâkaia lika wânt apia sa. Esa mujer quiere que se extrae su diente, pero no quiere abrir la boca. That woman wants to have her tooth pulled, but she doesn't want to open her mouth. (eqv. yurahnaka)

yurahka  a.  (yurarahka) entreabierto; entornado. wria kwâwan; kwâwra. slightly open; agape; ajar. § Yang kustalki âka it taihpasing, askina makasikka pûtikda bahangh waya yurahka ka. Yang surunki na sip prâkras, kwailka ailal auhbri ba mihta, kwâwra sa.

yurahnaka  vt.  (yurahpi) abrir (la boca). kwâkaia (bîla). open (mouth). § Wasdak kau kutpi sâk yak kau sirak bakaka balna ya yak tali takapas ya yurahpang sâk datya. Mâ dakwra nani ra miskisma taim tura luhpia nani ba wan kaiki ai bîla ba kwâkisa. When we go fishing at the pond the baby caymans see us and hold their mouths wide open.

yûs  n.  [Eng. use] (pref. yam)
® yûs munnaka  vt.  (yûs munpi) [Misk. yûs munaia] (pref. yam yamnaka)

yusingka  ncons.  (yusing©) rincón. râya un; bait. corner (of room). § Bakaki parubi ya wispikda kaupak yusingka as kau âwi aidi lau ka. Luhpi plâsni ba wipri wina bait kum ra dimi ini îwisa. Ever since I whipped my youngest child he is sitting in the corner crying.

yûwalak  n.  (yû©walak) [bot] especie de mala hierba espinosa; bejuco rangayo ; uña de guara [?]. rahra . type of vine-like weed with barbed thorns. [RUBIACEAE] Uncaria tomentosa [?].