- I -

îban  n.  (î©ban) [bot] [Misk. îban] (pref. sabakan)

îbin  n.  (î©bin) [rel] [Eng. heaven] cielo. hibin; heben. heaven. § Îbin tarat yau Alah lauwai. Dios vive en el cielo.

îbu  n.  (î©bu) [bot] almendra; almendro. îbu; amans. eboe; indian almond. almond. [LEGUMINOSAE] Dipteryx panamensis [?]; Coumarouna oleifera; Coumarouna panamensis; Dipteryx oleifera. § Îbu ya dî as yamka ka, yaka karak dî ai ai yamdai. La almendra es cosa buena con la cual se hace cualquier cosa. § Îbu ya panmak as lahti kasnaka yamka ka. Amans ba dus mâ kum pyâki piaia pain sa. La almendra es una semilla buena para comer hervida.

iduh  1. interj.  ¡mira!; ¡vele ahí!. bika; kais. there! . 2. det.  ¡mirá como...!; por cuanto. ba. look how...!. § Îri tung iduh! Plapi tauki ba/bika! Look how he's running around! § Kalmasungh wauhduti iduh! Trauskam kauhwai ba/bika! Your pants are falling down! (cf. âduh)

ihainaka  vt.  (ihaiti) traer. brih balaia. bring. § Yang kuring bisika as was kau watah yang ya murupi ihainaka pumtayang. Yang dûri sîrpi kum lîwra brîsna ba aubi brih balaia lûkisna. I'm thinking of hauling my canoe up onto shore. (cf. ahainaka, ihwânaka)

ihibili  n.  (ihi©bili) [bot] [Span. jengibre] jengibre. sinsar. ginger. Zingiber officinale. § Muih asingni sirih bautai kau ihibili ya lahti dînaka ya yamka ka. Upla wan kupia isti prûki taim sinsar ba pyâki diaia ba pain sa. When our heart beats quickly it is good to drink ginger tea.

ihihnaka  vi.  (ihihpi) relinchar. ihihbaia. neigh; whinny (horse). [NOTE: note often nasalized: \~{\i}h\~{\i}h-]

ihilnaka  vt.  (ihilti) (var. of ihirnaka)

ihirka  a.  (ihihirka) levantado; erguido. bûki; bûkan. raised; erect; pointing upwards.

ihirnaka  vt.  (ihirti) (var. ihilnaka) 1. levantar. bukaia. lift; raise; hoist; erect. § Yang wauhding alas yâ ihirtida. Al caerme yo, él me levantó. § Û umana wauhdang yaka bûna ihirnaka. (Hay que) levantar de nuevo esa casa vieja que se cayó. 2. hacer (guerra). bukaia (wâr). wage (war).

ihnaka  vi.  (ihpi) 1. relinchar. inghbaia. neigh; whinny. § Mining muih laih ihnaka sipsa, pamkih wâlik laih sip ka. Los humanos no podemos relinchar, sólo los caballos lo pueden hacer. 2. rugir; bramar. inghbaia. roar; bellow (tiger). [NOTE: note often nasalized: {\~\i}h-]

ihri  n.  (ih©ri) [bot] especie de planta fibrosa . ihri; ihiri. type of fibrous plant . § Ihri ya pan baka as ka, puluka pihka, wakal baka watah ka. Makka ya suika kau mining lahti bik kaswai. Ihri ba dus lupia kum sa, tangnika pihni, kyâya sîrpi brîsa. Mâ ba tilwan taim yawan pyâki sin pîsa. The ihri is a small tree with white flowers and small thorns. We boil and eat the fruits when ripe.

ihwânaka  vt.  (ihwi) [ < ihi wânaka] traer. brih balaia. bring. § Ihwârah! ¡Traé(lo)! § Wai âka kasnaka ihwâda? ¿Quién trajo esta comida? § Yang dî as ihwikda. Yo traje una cosa. § Alas yâ yultida dî as ihwâring. Él me dijo que trajera algo. § Yang bakaki balna ya yaupak âkau ihwânaka waltayang. Quiero traer a mis hijos desde allí hasta acá. [NOTE: conjugates like wânaka: e.g. ihwâra] (syn. ahainaka, ihainaka)

ihyawanaka  vt.  (ihyawi) [ < ihi yawanaka] llevar. brih wâia. take. . def. Dî as ting kau wati dapi watdi muih wâk tingka kau ânaka. Diara kum mihta ra brih bara klî upla wâla mihta ra mangkaia. § Yang kasnaka dîka ihyawakuting. Yang plun brih wâisna. Yo voy a llevar comida. I'm going to take some food. § Mining lihwan amangka yak ihyawasa laih, it dî yamka bakanwasa atrang. Yawan lahlah aitani brih wâras kaka, sip diara pain atkbia apia. Si no llevamos suficiente dinero, no podremos comprar nada bueno. If we don't take enough money, we won't be able to buy anything good. § Yang lihwan ihyawasing. Yang lahlah brih wâras. Yo no llevo dinero. I'm not taking money. § Yang yaka dîka ya ûki kau ihyawanaka waltayang. Yang baha dukia ba waitla ra brih wâia wânt sna. Quiero llevar esa cosa a mi casa. § Âka alka yak ihyawarang. Naha waitnika wan brih wâbia. Este hombre nos llevará. This man will take us. [NOTE: yak ihyawanaka has two interpretations: `he take us (incl)' and `we (incl) take it']

îkik  n.  (î©kik) [orn] gavilán de guarumo (caza culebras). istapla. type of sparrow hawk.

iktiki  n.  (ik©tiki) [orn] bienteveo grande; pecho amarillo; cualquier mosquero o mosquerón con pecho amarillo parecido al bienteveo grande. tîlas; iktiki. great kiskadee; any yellow-bellied flycatcher similar to great kiskadee. [TYRANNIDAE].

ila  n.  (ila©) [anat] bazo [?]; inflamación o tumor maligno en el lado izquierdo del abdomen. kwaihka; wan aihkika tâni ra pâwi ba. spleen [?]; inflamation or malignant growth in left abdomen. § Muih as as balna ya ilakana pâtai wadahkana bîtah kau, yapa bik dalaka palka watah atya it yamka îradasa dalaka bahangh. Upla nani kum kum ba ai kwaihka pâwisa smihka tâni ra, bâku sin lâtwan pali brîsa, sip pain plapras lâtwan ba mihta. Some people get an inflamation in their left side and are in so much pain that they can't run well.

îlilih  n.  (î©lilih) [ichth] [Misk. îlili] tiburón. îlili. shark. § Îlilih ya bilam as dutka palka ka, mining muih kau bik yak kasya. Îlili ba inska kum saura pali sa, yawan upla ra sin wan samisa. El tiburón es un pez malo, y nos muerde. The shark is a bad fish, and it bites us. (pref. nusbuk)

ilisnaka  vi.  (ilispi) moquear; sorberse la moquita. siahka aubaia. sniff; sniffle.

ilna  vnom.  (ilnaka) {ilniki} levantamiento. bûkra. act of lifting. § Kîmak sikka as karak ilna isauka yamtayang. Walpa târa kum wal bûkra ailal daukisna. (loosely) I'm lifting weights. (cf. raunaka)

ilnaka  vt.  (ilti) 1. levantar; encaramar; elevar; alzar; subir; izar. sunaia. raise; lift; put up; hoist; elevate. § Kuringki baka ya tarat kau murupi iltanauh. Coloquen mi cayuquito arrastrándolo hacia arriba. 2. guardar; colocar (arriba); atesorar. sunaia. store; put away.
® ilti dânaka  vtc.  (ilti dâpi) ahorrar; almacenar; amontonar. apahkaia. save; store. § Lihwan isau ilti dâpikda watah yang. Tengo ahorrado mucho dinero. 3. vender; tener o traer para vender. sunaia. sell; have or bring to sell; have for sale. § Itumabah ya rupikmak iltai pih? Antikam ba batri sunisa ki? Does your aunt sell batteries? 4. poner (la mesa, los cubiertos). sunaia. place (up, upon); set (table); put on (to cook). § Was ya iltam kat kutdak waltayang. Lî ba suns lukbia taim yang want sna. Put on some water to boil; I want it when it's done.
® iltak kutdanaka  evt3pers.  {1. ilting kutdanaka} poner para que se hierva; hacer hervir. sunan lukwaia; sunka lukwaia. put on to boil; boil. 5. hacer subir. sunaia; yâka ulaia. cause to go up. § Wahaiki pan kau yâ iltida. Muihki dus ra ai sunan. Mi hermano me hizo subir en el árbol. My brother made my climb the tree.

iluk  n.  (iluk©) [bot] ajo. gyalik; gialik. garlic. Allium sativum.

ilwanaka  (ilwi) 1. vi.  subir; encaramarse; ascender; surgir; hincharse; inflarse. ulaia. climb; ascend; rise; spring; arise; swell. § Yang anu panka yûhka ya ilwuting. Voy a subir al cocotero alto. I'm going to climb the tall coconut tree. § Mâ ilwai. Yû ulisa. El sol se levanta. The sun is rising. 2. vt.  montar. ulaia. ride; mount. § Âka pamkakih ilwuting. Naha araska ulaisna. Voy a montar este caballo. I am going to ride this horse. 3. vi.  vararse; encallar. ulaia. run aground; (canoe) be hung up on submerged log or rock.

ilyawanaka  vi.  (ilyawi) (eqv. il yawanaka, ilwi yawanaka) subir; ascender; elevarse. uli wâia. go up; rise.

¹înaka  vt.  (ihi) {1pres. îyang, 1past. ihikda} obtener; conseguir; tener; recibir; coger; tomar. briaia. get; have; receive; obtain; acquire. § Bakaki baka îda kût ka. Luhpi tuktan brin prâwi sa. My daughter had a baby. § Panka pihka as ihih. Tomá un cigarro. Have a cigarette. § Yang ihikda. Yang brîri. Yo lo conseguí. I got it. § Yang îkuting. Yang briaisna. Yo lo voy a conseguir. I'm going to get it. § Mining îwuting. Yawan briaisa. Nosotros (incl.) lo vamos a obtener. We (incl.) are going to get it. § Âyauhpak Wayah yulka îdam? Âni wina Miskitu bîla brîram? ¿De dónde aprendiste la lengua miskita? Where did you acquire the Miskitu language? § Alas ihang dai pih? Witin brin ki? ¿Ella lo recibio? Did she receive it? (cf. watah)
® âti înaka  evt.  alojar; hospedar; acoger; albergar. dingki briaia. lodge; shelter; take in; house; have as guest. § Pilisma palka ûma kau yâ âti ihih. Pliskam pali wamtla ra ai dingki bris. Por favor acójame en su casa. Please take me into your home.
® înaka yulka  adv.  (var. îna yulka) en busca de; para conseguir. brin lâkula; brin lâtwan. in order to get; in hopes of getting. § Muih ingkinih lalahka balna ihwâdida ya îna yulka yapa yawayang, dî walting âisau bahangh, kang lâwasing îring pan. Upla siksa sukra nani brih balan ba brin lâtwan ban auna, diara plîkri âpu ba mihta, kuna nû âpu brimna sapa. I'm going to try to get some of those ripe bananas they brought, since I couldn't find any myself; I don't know if I'll be able to get any though.
® kang înaka  evt.  (©ng ihi) quitar; privar; despojar. mihta dakbi briaia. take away from; deprive of. § Yaka muihka mining dîni watah tung ya kang înaka. Baha uplika wan dukia brih tauki ba mihta dakbi briaia. We have take our things away from that person who is going around with them.

²înaka  vt.  (îti) matar; cazar. îkaia. kill; hunt. § Pâpanghki sana as îtida. Mi padre cazó un venado. § Yang mâ daihka yâ îtai. Muero de calor (el calor del sol me mata). § Yang arakbus watah yang dai laih, yaka sanaka îtatik dai. Si yo tuviera un arma, mataría ese venado. § Kuah as watah yang, yan înaka waltayang. Tengo una jicotea, la quiero matar mañana.
® alas kal înaka  vr.  (alas kal îti) suicidarse. silp pruaia. kill oneself; commit suicide. § Yang asing âtai, alas kal îtuting. Yang kupi sauhkisna, silp pruaisna. Estoy harto, me voy a suicidar. I'm fed up, I'm going to commit suicide.

inapu[ks]  n.  (ina©pu) [bot] guácimo de ternero [jc]; cablote ; guácimo negro . kîra [tw]. kira ; wild cedar . [ESTERCULIACEAE] Guazuma ulmifolia; [TILIACEAE] Luehea seemannii.

ingdi  n.  (ing©di) relámpago. imyula. lightning. § Was mâ kau pan ingdi ya lipdai palka ka. En el tiempo de la lluvia, relampaguea mucho.

îngh  n.  (îngh©) tumor; lobanillo. wan wîna bîla ra pâwanka. tumor; abnormal growth. § Muih almuk balna tâtungh kau pumdai dadang muihma kau îngh bungpai ya, awangma yalka karak isdayam kau, îngh mâ bungpai atdai dadang. Upla almuk nani blâsi pyûa ra lûki kan wînam bîla ra diara pâwi taki bi, tahtikam maia wal pulisma taim wînamra pâwi takisa lûki banghwi kan. En tiempos remotos creían los ancianos que cuando bromeas mucho con la esposa de tu tío, te saldrían tumores. In the olden days they believed that if you joke with your uncle's wife you will grow tumors.

inghnaka  vi.  (inghpi) sonarse (las narices). usbaia. blow nose.

ingka  1. a.  (no form pl) claro; brillante; incandescente; resplandeciente; radiante. ingni. full of light; bright; luminous; aglow; radiant. § Dî ingka ya bai kaupak talwai ka. La cosa brillante se ve de lejos. ingka amanaka; ingni yapaia; ; sleep with the light on. 2. n.  luz. lait. light. § Pukka kau aitak ulnaka ya ingka yamka waltai ka. El escribir cartas de noche requiere una luz buena.
® ingka kau dânaka  evt.  (ingka kau dâpi) (eqv. ingka kau yaknaka) enterar; avisar; iluminar; alumbrar; esclarecer. ingni ra mangkaia; ingni ra swiaia; ingni ra sâkaia. enlighten; apprize; inform. § Yang ai bungpai pan kang lâwasing; ingka kau yâ dâpah. Yang dia takisa sapa nû apia sna; ingni ra ai swis. I don't know what is happening; enlighten me. 3. a.  (no form pl) liviano. ingni (wîra apia). light (not heavy).

ingkinih  n.  (ing©kinih) [bot] banano; banana. siksa. banana. [MUSACEAE] Musa sapientum. § Ingkinih ya waska yamti dînaka yamka palka ka. El banano es bueno para hacer la bebida (que llaman) wabul. § Ingkinih ya kuruhpi dînaka yamka ka. Siksa ba wabulka diaia pain sa. Es bueno beber el wabul de banano.
® ingkinih adahka  [bot] guineo corto y gordo. kuhtus. dwarf banana; short, thick variety of banana. [MUSACEAE].

ingmak  n.  (ing©mak) [modern; man] bujía. bulp. bulb (of flashlight). § Yang ingmak isau watah yang bakannaka. Yang bulp ailal brîsna atkaia. Tengo muchas bujías para vender.

ingnaka  vi.  (ingpi) iluminarse. ingni takaia. lighten; become light.

insal  n.  (in©sal) [rel] [Eng. angel] ángel. insal; ensel. angel; seraphin; cherubim. § Insal ya mining it talwasa, katka wayaka laih talwai. Insal ba yawan sip kaikras, sakuna lilkika ra lika kaikisa.

înu  n.  (î©nu) [modern; rel] ateo; pagano; infiel. îdan; hîdan. atheist; heathen; infidel. § Muih înu ya tarat kau Alah âisau pumnaka watah ka. Upla îdan ba, pûra ra Dâwan âpu kulkanka brîsa. Los ateos tienen la idea de que Dios no existe en el cielo. Atheists have the belief that there is no God in heaven.

ip  n.  (ip©) inyección. indiksan. injection.

ipirhka  a.  (ipipirhka) encostrado; costroso; sarroso. karna takan, diara lâya nani diara ra alkan buhni takan bâku. encrusted; caked on. § Kasna kasi labannah dâwida ipirhka ya suhpi nâh dapi ilti lauputing. Plun pih plît swin karna takan ba sikbi muni suni swiaisna. I am going to wash and put away the plates that we ate on (and are crusted with food).

ipirhnaka  vi.  (ipirhti) encostrar; formar costra. karna takaia (diara lâya); buhni takaia (diara lâya). encrust; cake.

ipnaka  vt.  (ipti) 1. picar; punzar. sâbaia. sting; prick; inject. § Balas ya yak iptak dalaka palka ka. Cuando nos pica el cienpiés duele mucho. 2. poner parado o clavado. bapaia. stand up firmly (e.g. by driving into ground). § Tariniki panka iptayang. Pinski dûsa bapisna. I'm putting up my fence posts.

îranaka  vi.  (îri) correr. plapaia. run. § Îraniki yâ yultida. Me dijo que corriera. § Yang sûlu îrak talikda. Vi correr un perro. § Yaka alka ya sayadi îranaka bik waltasa. Ese hombre perezoso ni quiere correr. § Muihka âka îranaka waltasa, dau isdi sâk ka. Uplika na plapaia wânt apia, bahki puli buisa. Este individuo no quiere correr, y está jugando, no más.

iri  n.  (iri©) [entom] grillo. ritrit. cricket. § Iri ya mâ daihka paraska bungpai kau aidai. El grillo canta cuando hace mucho calor. The cricket sings when it gets very hot.

irik  n.  (irik©) [orn] perico. risku; kikis. type of long-tailed green parakeet. [PSITTACIDAE] Aratinga sp.. § Irik ya warauhwa anaka yapa watah ka. Risku ba rauhwa nâpa bâku brîsa. El perico tiene el pico como el de la lora. (syn. kikis) (n.eq. kuyus)

iriknaka  vt.  (irikpi) rebañar; raspar; rascar; raer. kyauhbaia. scrape; rasp; abrade; file. § Kuhkibil yaika âisau ya irikpi yâtah kîmak as lau yau. Skîrki mala âpu ba kyauhbi aik walpa kum bâra ba ra. Raspame mi cuchillo sin filo en esa piedra que está allí. Scrape my dull knife on that stone that is there.

îringka  vnom.  corredor. plâplapra. runner. § Al adadahka as as ya îringka palka ka. Algunos hombres chaparros son grandes corredores.

isamah  n.  (isa©mah) [man] jarro; cántaro; cacharro; loza de barro; vasija de barro. sûmi. pitcher; earthenware; clay or ceramic vessel. § Tamanki wauhdi sahwida, it was butpasing. Sûmiki kauhwi baiwan, sip lî pangkras. Mi cántaro se estrelló al caer, no puedo llevar agua.

isamhdanaka  vi.  (isamhdi) estornudar. smâya munaia. sneeze. § Yang isamhdanaka yang. Yang smâya munaia sna. Tengo que estornudar. I have to sneeze. § Man waya isau karak isamhdayam. Man bin târa wal smâya munisma. Vos estornudás fuertemente (ruidosamente). You sneeze loudly.

isau  cuant.  mucho; muchos. aihwa; ailal. much; many. § Lihwan isau watah yang bahangh, âyakat yawanaka ya pumtasing. Ya que tengo mucho dinero, puedo ir a cualquier parte sin preocuparme. Since have lots of money, I can go anywhere without any worry. § Dî isau watah atnaka ya yamka. Diara ailal brî kaia ba pain. Es bueno tener muchas cosas. (syn. mahka)
® isau bungnaka  vic.  (isau bungpi) aumentarse. mânas takaia. increase (in quantity). § Yan pan isau daknaka waltayang katka muih isau bungnaka waldasa. Tengo muchos palos que cortar mañana pero no hay colaboración.

isauka  ncons.  (isau©) muchedumbre; riqueza; abundancia. ailalka. crowd; plentitude; abundance; plethora. § Yulti talnaka balna kau muih isauka yawanaka ya yamka ka. Aisi kaikanka nani ra upla ailalka bâra kaia ba pain sa.
® isauka kau  adv.  en gran número. ailalkira. in great numbers; in abundance. § Bilam balna ya was pas kau isauka kau ka. Inska nani ba lî munhta ra ailalkira sa. There are fish in great abundance in the water. (cf. makasikka)

isdanaka  1. vi./vt.  (isdi) jugar; divertirse; juguetear. pulaia. play; have fun. § Mining balna yak isdai. Nosotros jugamos. § Bikiska isdi bang ka. Los niños están jugando. § Mâdi âka isdanaka yâ yamtasa. No quiero jugar hoy.
® isdanaka dîka  n.  juguete. pulaia dukia. toy; plaything. § Isdanaka dîka isau ihwadida, katka yang kau yâ bakandasa dai. Trajeron muchos juguetes, pero no me los vendieron.
® isdanaka ûka  n.  (isdana© ûka) estadio. pulaia wâtla. stadium; ball park.
® kal bauti isdanaka  evi.  (eqv. isdi kal baunaka) pelear por diversión. puli aiklabaia; aiklabi pulaia. play fight.
® kang isdanaka  evt.  (©ng isdi) embromar; dar vaya. brih pulaia. tease. § Yang yaka mâ yultikda ya man walah atnih; yang dau mang isdikda. Yang baha mai wiri ba man lawpara; yang bahki mai brih pulri. Don't get angry about what I said; I was just teasing you. 2. vt.  (isdi) fingir; imitar; jugar; hacerse; hacer del/de la. pulaia. pretend to be; play at; mimic; act like; pose as. § Wayah yak isdai. Yawan Miskitu pulisa. We're pretending to be Miskitu. 3. vt.  (isdi) tocar (instrumento). kangbaia; pulaia. play (instrument).

isdang  n.  (is©dang) [entom] zompopo; especie de hormiga. wîwi. leaf cutter ant; parasol ant . § Isdang pan baska duhingka. El zompopo es cargador de hojas. § Isdang ya dî bisika katka dî itukwâna palka yamtai. El zompopo es un animal chiquito pero hace cosas muy grandes.
® pukka iskadang  n.  (puk©ka iskadang) [entom] especie de zompopo. wîwi sâtka kum. type of leaf-cutter ant.

isdangka  n.  juego. pulanka. game; play. § Âka mâka balna âkau mining luih isdangka yamka as isdi lâwanaka. Todos vamos a pasar estos días jugando un buen juego aquí.

isihnaka  vt.  (isihpi) menear; agitar; batir; estrechar (la mano); sacudir. nikbaia; singbaia; yahbaia. shake; rattle; rustle; flap (wings); agitate. § Yaka panka ya isiknaka waltasing, dî tarat kau lau ya wauhdarang bahangh. No quiero menear este árbol, porque va a caer algo que está encima de el. § Kal isihdai. Se estrechan la mano. § Yan mâka laih yalauki ya isihnaka pumtayang. Pienso en sacudir mi (árbol de) mango mañana. § Patli pas kau kîmak bakana pûti isihping bikiska balna abadida. Batil bîla ra walpa sîrpi nani auhbi singbri tuktan nani dâns pulan. Llené una botella con piedrecitas y mientras la sacudía los niños bailaron. I filled bottle with pebbles and shook it as the children danced.

isikdanaka  vi.  (isikdi) estremecerse; tambalearse; tiritar. nikbaia; nikwaia. shudder; wobble; shiver; shake self (to warm up). § Yang muihki âka waya isikdi kal daihti sâk yang, kanas ripka yâ yamtai bahangh. Yang wîni na wria nikbi buisna ûba kauhla ai dauki bara. I'm standing here shaking my self because I'm so cold.

isiknaka  vi./vt.  (isikpi) sacudir. nikbaia. shake; cause to shudder; quake (earth). § Asang isikpida. Tasba nikban. There was an earthquake. § Muih as tunak isikpai kau yaka yaka talnah as mâ kang kâtai, yaka kapakka pan diahka matya. Upla kum ai lal nikbi taim baha ba sain kum mamrikisa, baha tânka sika apia mai wisa. When someone shakes their head that is a sign to you, meaning that they are saying no to you.

isinaka  vt.  (isipi) menear; hacer crujir; agitar; sacudir. nikbaia. shake; stir; rustle. § Itukibah ya damaska kau yawai tung atak kat pan baska isau lau kau atakpak dî as lâ yawi isipak wauhdi bisukpida. Antiki ba unta ra auya tauki kan taim dus wahya ailal bâra kan taiban daiwan kum lui wih nikban wria kan kauhwaia. My aunt was walking along in the bush and stepped in a pile of brush and an animal scurried out shaking everything and she almost fell.

ispiring  n.  (is©piring) [anat] codo. tingting. elbow. § Yakiski ya ispiringka kau suru ilwang lau ka. A mi sobrina le surgió un furúnculo en el codo. § Ispiring karak bik muih yak baudai. Tingting wal sin upla wan prûkisa. Con el codo también la gente nos pega.

isril  n.  (isril©) [Eng. Israel] Israel. israil. Israel. § Alah sau kau tung dadang kau isril muihka balna karak tuk sikka balna yamtang dadang. Dâwan na tasba ra tauki kan pyûa ra israil uplika nani aikuki wark târa nani daukan kan. When God walked the earth he did great deeds with the Isrealites.

isu  n.  (isu©) [modern; man] arco. pantamangka. bow. [NOTE: compare with sîbangh ûka]

it  aa.  poder; posible; capaz; apto. sip. possible; able; capable; can. § Mâdi âka it yâmak kau yawasing dai, bakaki as îwai bahangh. Naiwa na sip insla ra wâras kapri, luhpi kum siknis ba mihta. No pude ir a la plantación hoy porque uno de mis hijos está enfermo. I couldn't go to the plantation today because one of my children is sick. § It sa yang. Sip apia sna. No soy capaz. I'm not capable. § Mining it sa yak ka. Yawan sip apia sa. No podemos (hacerlo) We can't (do it). § Âka tukka it yamtasing. Naha warkka sip daukras sna. No puedo hacer este trabajo. I cannot do this work. § It man pih yâ umhnaka? Sip sma ki hilp ai munaia? ¿Me podés ayudar? Can you help me?

itikka  a.  (ititikka) 1. bien empacado. tutukwa; lasni. packed; stuffed; cramped; cluttered; full. § Ûki dîpih âka dî isau lauting lau bahangh, itikka palka ka. Waitla lata na diara ailal mangkri ba mihta, lasni pali sa. Como he sembrado muchas plantas en el patio de mi casa, está bien empacado. As I've planted many things in my yard, it is very cluttered. § Ûki dî isau pûting lau lau bahangh dî itikka. Waitla diara ailal auhbri bâra bâra na ra tutukwa sa. My house is packed with things here and there. 2. rechoncho; achaparrado; rehecho. tisbra. stout; stocky; of compact build. § Yal itukwâna dî itikka lau ka. There is a large stocky woman there.

itikmuk  n[entom] comején de tierra. itikmuk. type of termite smaller than yûl , and does not make nest. § Itikmuk yaka sau kau wâlik tungwai, yapa bik pan balna kau bik watya kau kasi lilispai. Itikmuk ba tasba ra man taukisa, bâku sin dus nani ra sin alki pyûa ra pih almuk daukisa. Termites only live in the ground, and when they get a hold of a tree they destroy it by eating it.

itikna  vnom.  (itikna©) pared de bambú; cercado. klâr; krâl. bamboo wall; corral. § Wilih ya itikna kau lau ka. Lih ba klâr bîla ra sa. La tortuga del mar está en el cercado.

¹itiknaka  vt.  (itikpi) apisonar; atorar; entorpecer. lasbaia. tamp; stomp down; pack; clog; stop up. § Nangtak raupi nangkitak itikpai. Siahka mihta kaikma lasbisa. My nose is clogged from a cold.

²itiknaka  vt.  (itikpi) cercar. kutbaia. fence in. § Kusihki ûka as itiknaka waltayang. Quiero cercar una pocilga para mis chanchos.

itnus  n.  (it©nus) [modern; ichth] pez orbe (venenoso). mutrus. globe-fish (poisonous).

itubah  n.  (itu©bah) [kin] tía; hermana de madre o de padre. anti; taihka. aunt; sister of mother or father. § Itukibah isau watah yang katka yang kau dalaka yâ taldasa. Tengo muchas tías pero no me quieren.

itukabah  cns. (form of itubah)

itukwâna  a.  (itutukwâna) grande; mediano. kwarika; târa. big; large; medium-sized. § Sûlu itukwâna as yâ kasda. Un perro grande me mordió. § Sana itutukwâna talikda. Vi venados grandes. § Yaka kuringka pakdai ya itukwâna atrang. Ese cayuco que están cepillando será mediano.

ituwanaka  vi.  (ituwi) {1. ituwayang, 3. ituwai, 1.immed.fut. ituwuting} ponerse más grande; crecer. nuhwaia; nuhaia; kwarika takaia. grow (in size); become big.

îwana  vnom.  (îwana©) muerte. prûra. death; dying. § Yang îwana kau kang yabahsing. Yang prûra ra syâ brîras sna. I'm not afraid of dying.

îwanaka  1. vi.  (îwi) morir; estar enfermo. pruaia; siknis kaia. die; be sick; be ill. § Yang pumtayang sûmalu îwarang. Pienso que tu perro va a morir. § Âka waska dîring laih îwaring. Si tomo esta agua moriré. § Sûlu yamka as watah yang kat bil kasak îwang. Una víbora mordió al perro que yo tenía y se murió. § Muih ya îwanaka waldasa, katka mâka wai ya laih, îwadai. Las personas no quieren morir, pero al venir su día, mueren. § Muih as îwai kau ya yamka kal dahdasa. Cuando uno está enfermo, no se siente bien. 2. n a. fallecimiento; muerte. pruanka. death; decease; demise. § Yaka al ya dutka dadang bahangh, îwanaka dutka îwang dadang. Por haber sido malo, ese hombre tuvo (murió) una mala muerte. (eqv. îwangka) b. enfermedad; mal; dolencia; cualquier condición médica, incluyendo embarazo. siknis; yahma. illness; sickness; disease; ailment; malady; any medical condition, including illness or pregnancy. § Âka dîka basta îwanaka isau singnaka it ka. Naha saika na siknis ailal râkaia sip sa. This medicine can cure many illnesses. § Yaka al ya dutka dadang bahangh, îwanaka dutka îwang dadang. Por haber sido malo, ese hombre tuvo (murió) una mala muerte. (eqv. îwangka)

îwang wayaka  3. n.  {1. îwing wayaki, 2. îwam wayama, 12. yak îwang wayani} espíritu; alma; espectro; fantasma. isingni; pruan isingnika. ghost; phantom; poltergeist; spirit that comes out after a person dies, makes noises but is never seen. § Mâdi pukka û as kau amikda yang kang lâwasing dai yâlah muih îwang ya, katka aming kau îwang wayaka balna dakikda, bahangh yamka amasing dai; dislah kau dakikda yaka muih îwang ûka dai. Naha tihmia utla kum ra yapri yang nû apia kapri baha ra upla pruan ba, kuna yapri taim yang pruan isingnika wâlri, bâ mihta pain yapras kapri; tîtan ra wâlri taim baha ba upla pruan wâtla kan. I did not know that the house I slept in last night had belonged to a dead person, but when I went to sleep I heard the sounds of a ghost, and so I didn't sleep well: when I woke up in the morning I heard that the house had belonged to a dead person.

îwasa  neg. v.  (form of îwanaka) vivo. prûras. alive. § Awangki ya îwida pih ating îwasa tung dah. Yo pensaba que mi tío había muerto, pero siempre anda vivo.